Statsråd Reidar Sandal

20. august 1997

Tale ved opninga av studieåret ved Høgskolen i Bodø

Gode studentar og tilsette!

Verda blir stadig mindre. Orienteringa i samfunnet blir stadig meir internasjonal. Dette heng mellom anna saman med bruken av informasjonsteknologi, endringar i verdshandelen og utnytting og ureining av naturen. I eit slikt større perspektiv kan det høve å innleie med eit par vers av Arne Garborg:

Vi lever midt i
ei villmannstid
med blinkande knivar
og nevestrid
og livet er som ein bloddraum
Men vita skal me
og vona visst
at ånd må vinne
på troll til sist,
og vit på varge villskap

Garborg hadde stor tru på at kunnskap er makt - i det gode si teneste. Den trua deler eg.

Kunnskap er makt. Men makta bør òg føre med seg ansvar. De begynner i dag som studentar ved ein høgskule med ressursar, kreativitet og stort fagleg spenn, i eit område prega av menneskeleg samhald og ein storslått natur. Vi lever i eit land prega av rikdom og fred.

Men vi lever på same tid i ein verdsdel som for få år sidan var prega av den sterke spenninga mellom aust og vest. Som etter Sovjetunionens fall avdekka eit lappeteppe av nasjonalitetar, rasar og religionar. Dette lappeteppet viste seg ikkje å vere ein fargerik fellesskap.

I det sørlege Europa har vi dei siste åra vore vitne til dei mest omfattande krigshandlingane sidan den andre verdskrigen.

Eg minner om desse faktiske forholda, ikkje fordi eg vil øydeleggje ein hyggeleg dag. Men eg gjer det fordi vi ikkje må bli nærsynte - ikkje oss sjølve nærmast. I vårt land handlar den politiske debatten om korleis vi best kan bruke meir pengar. Debatten vår er først og fremst prega av korleis vi skal fordele velferda. Skal økonomisk vekst gå til studiefinansiering, fleire studieplassar, til eldre og helse eller til å hjelpe medmenneske i fattige land? Eller skal det bli gitt skattelette i milliardklassen?

Gode studentar. Vi må hugse på at vi er priviligerte og må verdsetje det vi har. I mange land diskuterer ein kor mykje verre det må bli før det blir betre. Det er sanneleg ikkje rettferdig fordeling av aukande velferd som der er tema. Då blir det gjerne slik at ein søkjer etter kjenneteikn som er lette å kjenne igjen. Det kan vere hudfarge, språkforskjellar eller minoritetar.

Dersom vi vel slike kjenneteikn ved fordeling av velferd, er det fare på ferde. Det resulterer i nag og arbeidsløyse. Naget kan føre til at somme finn meining i å forfølgje andre. Store grupper kan bli tilgjengelege for politikarar som rører i grumset vatn.

I alle samfunn kan vi finne eit vondt virus. Hetsviruset. Det slår ut når vi minst ventar det. Derfor må vi vaksinere oss mot det - vi må førebyggje.

Det viktigaste våpenet mot dette viruset er kunnskap. Vi kan gjere dei rette vala dersom vi har innsikt. Har du kunnskap om dei er som forskjellige frå deg, kan du forstå og tolerere. Utan kunnskap kan vi ikkje skilje mellom det som er rett og gale. Kunnskapen er grunnlaget for sunn fornuft. Derfor er også kunnskapen den sterkaste samfunnsomformande krafta. Arne Garborg har derfor rett når han poengterer at kunnskap er makt. Her finn vi òg privilegiet for dykkar som er til stades her i dag. De kan bruke tida til å skaffe dykk kunnskap, til å fordøye den og til å bruke den. Bruk tida godt.

Det har skjedd store endringar i norsk høgre utdanning det siste tiåret. Tydelegast er den sterke veksten. Vi har no 170 000 studieplassar, medan 105 000 var sett som eit ambisiøst mål sist på 80-talet. Det er ei enorm investering frå samfunnet si side. Vi veit at dette har sett høgskulane under press, og at det har vore krevjande år.

Universitet og høgskular har utført ein nasjonal dugnad når det gjeld i ta imot desse store kulla. Det har gjort at arbeidsløysa blei mindre, og det har gitt kvalifikasjonar og styrkt kompetanse til dei som fekk studere. Slik har vi fått løyst to oppgåver samtidig. Men det er eit paradoks at det trass i denne kraftige veksten framleis er mangel på fagfolk i mange av dei yrka som krev høgre utdanning - ikkje minst gjeld dette for arbeid i helsesektor, skule og barnehage.

Lik rett til utdanning er eit sentral element i vår utdanningspolitikk. Vi har no også synlege bevis for at satsinga har monna når det gjeld å sikre at flest mogleg får den utdanninga dei ønskjer. Auken i talet på studieplassar og mindre ungdomskull gjer at ni av ti kvalifiserte søkjarar i år får tilbod om studieplass. Ved HF- og SV-fakulteta ved universiteta er det berre i Oslo ein ikkje kan ta imot alle som søkjer. Dei siste par åra har det vore ein markert tendens til at søkjarane primært ønskjer seg til dei største byane. Førebels har det ikkje vore nokon trussel mot rekrutteringa elles i landet. Men om tendensen blir sterkare og varer ved, kan det skape ein ny situasjon for ein del av høgskulane. Då må vi vurdere endringar. Vi kan ikkje tappe distrikta og la storbyane vekse ukontrollert. I denne samanhengen arbeider vi no med ei stortingsmelding om dimensjonering av høgre utdanning, der vi særleg vil rette søkjelys på kapasiteten i studium der det er mangel på yrkesutøvarar.

Samtidig med veksten har vi stilt krav om omstilling ved høgskulane. Omstilling har også vore eit kjenneteikn for verksemda her i Bodø. Eg er klar over at dette ikkje har vore ei lett oppgåve. Endå om mange ved høgskulane nok har klaga, synest eg at det har vore god innsatsvilje og lojalitet overfor dei oppgåvene som må løysast. Eg vil gjerne takke for dei tunge taka dei tilsette har tatt. Studentane har fått det trongare mange stader, sjølv om det har skjedd eit stort lyft når det gjeld bygg og lokale innanfor høgre utdanning. I staden for å krevje stopp i veksten, har kravet vore at fleire skal bli tatt opp. I så måte har holdninga vore romsleg.

Eg kan ikkje love at det er slutt på krav til omstilling. Men eg seier ikkje som Churchill, som ikkje lova anna enn blod, sveitte og tårer. Ingen sektor i samfunnet kan likevel bli fritatt frå å gjere forbetringar, eller løyse andre oppgåver enn før, når det er nødvendig.

Folk som ser norsk høgskuleutdanning frå utsida, slik ei gruppe OECD-evaluatørar gjorde i 1995, peiker på dei store utfordringane dei nye høgskulane har, og understrekar behovet for å etablere nye felles kulturar og byggje bru over dei gamle profesjonsutdanningane. Dei åtvarar mot å undervurdere vanskane når det gjeld å smelte saman dei tidlegare høgskulane og peiker på at arbeidet med nye strukturar må støttast og gå hand i hand med utviklinga av det dei kallar staff and student commitment overfor dei nye høgskulane. Eg har ikkje funne noka god omsetjing av commitment. Det handlar om lojalitet og identifikasjon - om noko så vitalt og lite handfast som verdiar.

Her har styret og institusjonsleiinga ei formidabel oppgåve - og den kan ikkje løysast av dei åleine. Dette kan ikkje gjerast i vedtaks form. Stundom er oppgåva det Trygve Bratteli definerte som å "riste mismotet ut av rekkene". Eg vil minne om at styre, leiing, tilsette og studentar ofte har felles lagnad. Det er eit ord som seier at alt har si tid: Det er ei tid for diskusjon og drakamp, men så må ein leggje usemje bak seg og trekkje i lag. Elles vil det gå ut over høgskulen og dermed også fagmiljøa. Ein står i fare for å skade seg sjølv.

Vi har her i landet ikkje berre eit godt utbygt desentralisert høgskulesystem. Utdanning utanfor universiteta er gode og fullverdige studiealternativ. Utlendingar registrerer - ikkje utan undring - at norske søkjarar vel ut frå bustad og interesse, at det ikkje er ei rangordning i prestisje mellom lærestadene eller mellom universitet på den eine sida og høgskular på den andre. Likeverdet i det norske utdanningstilbodet er avhengig av at vi ikkje underminerer studenttilgang og rekruttering av gode fagfolk ved å gi det same tilbodet for mange stader. Di høgre nivå vi taler om, di meir gjeld det.

Mykje av politikken i norsk høgre utdanning har gått på kapasitet, på struktur og på Noregsnettet. Vi har òg talt mykje om studiekvalitet. Det er blitt sterkare interesse for dette, men her har vi eit viktig arbeid å gjere. Det nye Noregsnettrådet som skal oppnemnast som rådgivande organ for departementet, vil også få ei hovudoppgåve når det gjeld å fremje studiekvalitetsarbeidet ved institusjonane og å vurdere i kva grad dei lykkast i å nå resultat. Når unge menneske vel å bruke fleire år av livet sitt ved ein høgskule eller eit universitet, har dei krav på å møte studieopplegg som sikrar at dei får utbytte av det, til førebuing for yrke og arbeidsliv, til aktivt samfunnsengasjement og betre sjølvforståing - sagt med store ord: til eit rikare liv.

Eg har registrert at Høgskolen i Bodø har mange saker i departementet. Det kan vitne om handlekraft. Talet på saker kan nemleg vere eit barometer på aktiviteten ute ved institusjonane.

Ei av sakene eg nyleg har hatt på bordet mitt, gjeld eit byggeprosjekt i Bodø. Spørsmålet har vore om eg vil seie ja til eit påbygg på Mørkved. Dessutan har det vore spørsmål om eg kan avklare saka straks. Og eg kan gi svar. Det kan eg gjere no: Svaret blir ja til påbygg på Mørkved.

Siviløkonomutdanninga i Bodø er ei anna sak. Denne utdanninga har ikkje berre ei utdanningspolitisk historie. Det handlar òg om distrikts- og næringspolitikk. Vi må ha breidde i kunnskapstilbodet vårt. Derfor var det eit viktig distriktspolitisk tiltak å etablere siviløkonomutdanning i Bodø. Og ikkje berre det; det same var det å få hovudfag i bedriftsøkonomi her i byen. Den næringspolitiske konsekvensen er heilt klar.

Eg er kjend med at det har vore ein diskusjon om det offisielle namnet på siviløkonomutdanninga. Det er ingen tvil om at etableringa av siviløkonomstudiet og hovudfaget i bedrifts-økonomi er ei stadfesting av at det skal vere eit sterkt handelshøgskulemiljø i Bodø. Samtidig er det viktig at vi har eit system for namn på institusjonane som er konsekvent og som fortel om kva tilbod dei gir. Den aktuelle namnesaka må no finne si løysing. Eg er innstilt på at det offisielle namnet kan vere Siviløkonomutdanninga i Bodø.

Frå Bodø til Nordland. I Noregsnettet skal institusjonane dele ansvar for utdanning seg imellom. Men deling av ansvar føreset samarbeid om oppgåver. I dette fylket har vi tre høgskular. Desse samarbeider. Eit godt eksempel på dette samarbeidet er det som no skjer på Helgelandskysten. Dei tre høgskulane går saman om å dekkje eit utdanningsbehov i den regionen. Det er eksempel på nettverk på fylkesnivå innanfor ei nasjonal ramme. Ein region tar ansvar for å dekkje utdanningsbehovet. Det er veldig positivt for å halde opp busetjinga i området. For å stette behovet trengst det studieplassar. De har bedt om 30 plassar i år. Det får de. Vi snakkar her om eit samarbeidsprosjekt mellom alle høgskulane i fylket. Ein høgskule må ha det koordinerande ansvaret. Det får Høgskolen i Bodø.

Fiskerifag og eit sterkt fagmiljø i økonomi med vekt på entreprenørskap og innovasjon er studium som skal dekkje viktige behov i landsdelen. Det kjem studentar også frå andre delar av landet, og kandidatane blir i stor grad verande i Nord-Noreg. Det vitnar om at det som før blei framstilt som dusjeffekten, at dei ferdig utdanna personane vil dra sørover igjen, ikkje gjeld. Dei som hugsar meir enn to tiår tilbake, vil sjå at lærarmangelen og mangelen på fagfolk i helse- og sosialsektoren har avtatt. Høgskulane i Nord-Noreg har gjort ein flott innsats på det området, sjølv om vi framleis har ein veg å gå. Den som vil teikne eit krisebilete i dag, må samanlikne med situasjonen for eit par tiår tilbake i tid. Mykje positivt har skjedd.

Eg har tillit til at Høgskolen i Bodø vil halde fram som ein nøkkelinstitusjon innanfor nordnorsk høgre utdanning. Nokre bidrag i så måte har de fått i dag.

Eg ønskjer lykke til med eit nytt og spennande arbeidsår.