Kommuneøkonomikonferansen

Gode forsamling, 

Sjøtransporten har ein stolt plass i norsk historie, og har vore heilt sentral for nordmenns handel og samkvem med omverda. I ein verd der klima og miljøspørsmål stadig vert sette på dagsordenen,  er det openbert at sjøvegen vil spele ei viktig rolle også i framtida. Det er derfor viktig at me prioriterer slik at sjøtransporten kan utvikle seg som eit godt og konkurransedyktig alternativ til andre transportformar.

For å kunne lykkast med dette må to føresetnadar vere på plass – ein god og sikker sjøveg – og effektive hamnar.

Sjøtransport og hamneverksemd er områder som ligg i skjeringspunktet mellom statlege og kommunale interesser. Staten skal leggje forholda til rette gjennom lovgiving, politiske føringar og ivareta nasjonale omsyn, mens den faktiske sjøtrafikken og hamnene ligg spreidde i alle landets kystkommunar.

Hamner driv i tillegg verksemd som ligg  i grenselandet mellom offentleg forvaltning og kommersielltenesteyting. Det er derfor knytt utfordringar til det å få til eit godt samspel som tar omsyn til ulike ynskjer og ulike lokale behov. For det er store skilnader mellom norske kommunar, og dette krev fleksible løysingar.

Eg vil først seie litt om regjeringas politikk knytt til sjøvegen før eg seier litt om hamnepolitikken, finansiering av hamnene og belyser nokre av dei problema som oppstår i skjeringspunktet mellom lokale og nasjonale interesser. 

Sjøen som transportåre

Sjøvegen har store fordelar. Fordelar som ikkje er utnytta til det fulle i dag. Sjøvegen har en kapasitet som både vei og bane berre kan drøyme om, og det trengs heller ikkje store investeringar eller andre inngrep i naturen for å legge forholda enda betre til rette. Med auka press på vegane er det naudsynt å finne alternativ, og sjøtransport peiker seg ut som eit godt val. Auka bruk av sjøtransport er derfor noe denne regjeringa satsar på. 

Men for å nå målsetjinga om meir sjøtransport, er det naudsynt å leggje til rette for løysingar som gjer sjøtransporten til et reelt og konkurransedyktig alternativ til transport langs vegen.

Sjøtransporten kan da bidra til redusert klimautslipp, mindre kø, færre trafikkulykker og redusert lokal forureining. 

Med auka sjøtrafikk er det også viktig at farleiene langs kysten er sikre. Fiskeri- og kystdepartementet har ansvaret for viktige oppgåver knytt til oppsetting og drift av navigasjonsinstallasjonar og utbetringar av farleiene. Det er heilt avgjerande at denne oppgåva vert ivaretatt på eit heilskapeleg vis på tvers av kommunegrensene. Derfor ligg dette ansvaret hos staten, og der bør det også ligge i framtida.  

Ein annan føresetnad for økt sjøtransport er at vi har gode, moderne og effektive hamner, som fungerer som effektive knutepunkt i transportkjeda. Dette krev at hamna har gode koplingar til vei, bane og farleier, og er en føresetnad for at sjøtransport kan inngå i moderne logistikkløysningar som kan levere rett vare til rett tid.  

Etatane sine forslag til NTP – særlig om koplinga veg/sjø

Nasjonal transportplan ser sjøtransporten lenger enn berre inn til kaikanten. I nasjonal transportplan foreslår transportetatane at utvalte hamner får betre tilknyting til veg. Det er ikkje nok å ha ei god innsegling til hamna dersom lastebilen som skal ta varene vidare, møter kø utanfor hamneporten. For næringslivet kostar nemlig tid i kø pengar. Prioriteringane må fattast ut i frå ei bred vurdering som tek omsyn tilbehova i heile landet. Det er difor naudsynt med eiga overordna tilnærming til dette sakskomplekset.  

Finansiering av hamnene i Noreg

Dei offentlege hamnene har  i dag ein eigen økonomi (hamnekasse) som er skilt frå andre delar av kommuneøkonomien, og midla i hamnekassa skal berre nyttes til hamneformål. Hamnekassa er eit viktig instrument som sikrar at hamnene etterlever prinsippet om kostnadsansvar og sjølvfinansieringsprinsippet. Inntekter frå hamneverksemd verken skal eller kan brukas til å finansiere andre kommunale oppgåver.  

Ordninga med hamnekasse er spesiell, men bidrar til å ta vare på nasjonale omsyn og som ikkje byr på overraskingar for dei som bruker hamna. Ordninga er sjølvsagt ikkje like populær hos alle partar, og fleire kommunar ønskjer tilgang til midla i hamnekassa. Problemstillinga har vore sentral i arbeidet med ny hamne- og farvatnslov, og høyringsytringane til den nye lova syner at det er usemje knytt til spørsmålet. Eit fleirtal ser likevel på hamnekassa som eit godt reiskap som legg forholda til rette for hamneverksemd.  

Statlige vs. kommunale interesser

Regjeringa kan ikkje aleine styrke sjøtransporten og overføre gods frå veg til sjø. Dei fleste hamnene er eigd av kommunane, og som eigar av hamnene er desse i utgangspunktet kommunane sitt ansvar. Hamnene vil da også vere underlagt den lokalpolitikken som til ei kvar tid gjeld.

Derfor har dei folkevalde lokalpolitikarane ei viktig rolle i å utvikle hamna si Det kommunale sjølvstyret er viktig, og lokale avgjerder bør respekterast.

 Men kommunale og statlege ønskjer er ikkje alltid samanfallande, og det har også vist seg at dei kan trekkje i ulike retningar. Enkelte hamner skal ta vare på dei nasjonale omsyna og tene større regionar og andre kommunar enn der hamna ligg. I hamnesektoren er dette eit omsyn som tilseier at det i enkelte tilfelle, og i enkelte hamner, er nødvendig med statlig deltaking og påverknad på utvikling og drift.  

Hamne- og farvatnslova

Etter lov om hamner og farvatn har staten forholdsvis  stor påverknad på korleis kommunen skal drive og forvalte hamnene.  

Eg meiner staten har behov for ein viss styring med korleis kommunane forvaltar hamnene.  Dette gjer seg særlig gjeldande der desse fungerer som knutepunkt i det nasjonale transportnettverket, og saman med hamnekassa er dette problemstillingar som blir drøfta i arbeidet med ny hamnelov. Til orientering er det varsla at den nye lova blir lagt framfor Stortinget no i juni.  

Nødhamner og strandsettingsplassar

Eit anna område der statlege og kommunale interesser kan stå mot kvarandre er tryggleiken til sjøs og trygging langs kysten. Nødhamnene og strandsettingsplassane er viktige virkemiddel i den statlege trygginga mot akutt forureining ved ulykker til sjøs. Gjennom ein jamn vurdering av egna lokalitetar, har me på førehand fått på plass definerte område som er eigna for å trekka farty, som til dømes har havarert og lek olje, på land for å hindra ukontrollert spreiing.  

Det er klart at det ikkje er populært i det lokale miljøet at eit forureinande farty blir lagt på land. Men det er ofte naudsynt og kan hindra større spreiing av olje, til dømes slik me såg etter forliset av MS Server utanfor Fedje i 2007. Ved at staten har peikt ut nødhamner og strandsettingsplassar ut i frå faglige vurderingar, har med eit godt verktøy i arbeidet med å hindra kriser og som kan ta vare på interessene til mange innbyggjarar og kommunar. 

Arbeidet med å vurdere nødhamner vert gjort fast gjennom eit samarbeid mellom nasjonale, regionale og lokale styresmakter, der også  interesseorganisasjonar  får høve til å komme med innspel. Det er etablert arbeidsgrupper der representantar frå ulike avdelingar i Kystverket og Interkommunale utval mot akutt forureining (IUA) deltar. Inspeksjonar og konfliktanalyser har vore sentrale element i arbeidet, nettopp for å unngå konfliktar, og det har me etter mi oppfatning lykkast godt med. Arbeidet har til og med vekt internasjonal interesse.  

Arelatilgang i hamnene: Eit døme frå Oslo

Hamneverksemd krev areal. For at hamnene skal kunne oppfylle sin funksjon må dei ikkje byggast ned eller omdisponerast til tomteareal. Hamnene må snarare få tilgang til og høve til å vakse. Dette er ei problemstilling som fører til usemje og konfliktar.  

Areal langs sjøen er avgrensa, og difor verdifulle og eit gode som vi har for lite av. Mange kommunar ønskjer å gi innbyggarane tilgang til sjøsida ved å anlegga parker og bustadområde der det i dag er hamn. Enkelte stader er det difor  sterke motsetningar mellom byutvikling og effektiv hamneverksemd.  

I utviklinga av hamneområdane er det viktig at lokale vedtaksorgan er merksame på den viktige rollen som hamnene har. Utan hamnene vil verken næringslivet eller forbrukarane få dei varene vi har bruk for i produksjonen eller i dagleglivet.

Etter mi meining er det viktig å gjøre folk bevisste på de miljøfordelane som sjøtransporten har, og dermed også på kor viktig hamnene er. Viss vi klarer å få fram disse samanhengane, trur eg også innbyggarar og naboar kan få eit anna syn på hamna.

Då Oslo kommune i år 2000 la fram Fjordbyplanen var det meininga at containertrafikken skulle flytte ut, og det blei satt i gang et stort arbeid for å finne alternative areal i Oslofjordområdet. Dette var ei svært krevjande og utfordrande oppgåve.

Det har vist seg å vere vanskeleg å finne gode alternativ til containertrafikk i Oslo hamn. Eg er difor godt nøyd med at ein gjennom dialog mellom ulike styresmakter, kommunen og andre interessepartar er nær ein  løysing som opnar både for byutvikling og effektiv havnedrift. Oslo hamn har gjennom eit målretta arbeid klart å utvikle hamneterminalen på Sjursøya til å bli blant dei mest arealeffektive hamnene i verda, slik at areal kan frigjerast til bustader og grøntområde. Saka er eit godt døme på at det i vanskelege situasjonar kan finnas fram til løysingar  som er gode for alle parter.  

Ulike organiseringsmodellar

Eit alternativ til å byggje ut eiga hamn, og med det unngå vanskelige diskusjonar om arealdisponering, vil vere å samarbeide med nabokommunar om hamnedrift og handtering av gods. Etter kvart er det mange gode dømer på slike samarbeid mellom kommunar og mellom hamner. 

Interkommunalt samarbeid gir høve for fleire kommunar til å eige og utvikle hamna gjennom eit selskap, kor det også kan inngå fleire hamner.

Det er i denne samanhengen naturleg å trekke fram Kristiansund og Nordmøre hamn IKS. Heile 10 kommunar har her gått saman for å utvikle eit best mogleg hamnetilbod i regionen. 

Også samarbeid mellom offentleg og private har me gode døme på.

Konkrete samarbeidsmodellar er også etablert andre stader, blant anna mellom hamna i Stavanger og NorSeas oljebase i Risavika.  

Hammerfest gir et godt eksempel på velfungerande samarbeidsløysningar mellom offentlege og private hamner i Nord-Noreg. Hammerfest var dessutan den første hamna som prøvde ut denne typen organisering.  

Det klare utgangspunktet er at kommunen har fridom til å organisere eiga hamneverksemd slik de sjølv ønskjer. Staten på si side må syte for at hamnene fungerer som knutepunkt i transportkjedene, at dei tener nasjonale interesser og vert utvikla i tråd med målsettinga med den nasjonale transportpolitikken.   

Takk!