2 Område med viktig marint naturmangfald i dei norske havområda
Mange område i dei norske havområda har eit stort mangfald av artar og naturtypar og høg biologisk produksjon. Økosystema i havet har fleire dimensjonar: havoverflata, dei frie vassmassane og havbotnen. Havmiljøet er dynamisk, med store svingingar fysisk og biologisk. Havstraumane og terrenget på havbotnen er viktige element som formar dei marine økosystema. Nokre naturtypar har ei vid geografisk utbreiing, andre er meir avgrensa. Artar og livsstadium blir spreidde med hjelp av havstraumane. Naturmangfaldet på dei ulike områda i havet avheng av fysiske forhold som djupn, straumar, temperatur, saltinnhald, oksygeninnhald og næringssalt. Det er registrert om lag 7000 marine artar i norske havområde.
Norsk marin natur har viktige naturverdiar og viktige funksjonsområde for artar og økosystem. Grunne kystnære område er blant dei biologisk mest produktive naturtypane i verda. Kystsona femner om mellom anna korallrev, elvemunningar, gruntvassområde og ulike våtmarker som utgjer produksjonsområde og oppvekstområde for viktige bestandar av fiskeslag og andre marine organismar. Lenger ut er Norskehavet eit djuphav med djup ned mot 3000–4000 meter, men med grunnare område nær fastlandet. Barentshavet og Nordsjøen–Skagerrak er grunnare havområde. Alle hav- og kystområda er rike på artar og naturtypar. Naturmangfaldet og den biologiske produksjonen er særleg stor i enkelte område på grunn av gunstige miljøforhold, til dømes knytt til typar av havbotn. Område som er viktige for biologisk mangfald og biologisk produksjon, finst ofte der det er spesielle oseanografiske eller topografiske forhold. Slike område blir ikkje gåtte gjennom i detalj her, men omtalen dekkjer nokre hovudtrekk og døme på område med viktig natur i norske kyst- og havområde.
2.1 Område i kystsona
Kystsona, områda frå land og ut til dei opne kyststrekningane, inneheld eit stort mangfald av naturtypar, økosystem og artar. Tareskog og ålegrasenger er døme på naturtypar med stort mangfald av artar og biologisk produksjon. Mange artar bruker kystsona som leveområde og område for næringssøk, og særleg finst mange viktige område for lokale fiskebestandar og sjøfugl langs kysten.
Delar av kysten har eit redusert naturmangfald samanlikna med det som har vore her tidlegare. Nokre artar, bestandar og naturtypar har behov for å bli bygde opp igjen. Dynamikken i kystøkosystema, og spesielt tareskogane, har stor betydning for fisk og krepsdyr og næringstilbodet til kystnære sjøfuglar som ærfugl, måker, terner og skarv. Særleg i Nordsjøen og Skagerrak er påverknadene tydelege. Store delar av Oslofjorden er sterkt negativt påverka av næringsstoff. Dette har mellom anna med avrenning frå landbruk, klimaendringar og grumsete flaumvatn å gjere. Redusert lys ned i vatnet gir dårlegare plantevekst for planteplankton, tang- og tareskog og ålegrasenger. I tillegg fører dette til manglande oksygen i botnvatnet. Dette kan få alvorlege konsekvensar for frittsvømmande og botnlevande dyr. Høgare opp i næringskjeda blir bestandar av mellom anna torsk og brisling ramma.
Figur 2.1 Tareskog, Jærkysten marine verneområde.
Foto: Rudolf Svensen
Å betre miljøtilstanden ved restaurering føreset at ein får redusert dei negative påverknadene. Prosjektet Krafttak for kysttorsken leidd av Havforskingsinstituttet, med rapport publisert i 2021, har gått inn i problematikken med fiskebestandane og tilstanden i Oslofjorden. Rapporten peikar på dei nemnde miljøutfordringane, men viser samstundes til at det er livsgrunnlag for torsk og andre sterkt reduserte fiskebestandar i Ytre Oslofjord. Det er difor mogleg å betre tilstanden i økosystemet ved å dempe påverknadene.
Ei rekkje fjord- og hamneområde langs kysten har blitt påverka av tilførslar av næringsstoff og miljøgifter frå kjelder på land og difor fått ein tilstand med redusert naturmangfald, særleg for botndyr. Opprydding i forureina sjøbotnar er gjennomført ei rekkje stader. Tiltak kan bli sette i verk for å ta miljøgifter ut av biologisk sirkulasjon slik at miljøtilstanden i sjøbotnen blir god. På sikt vil oppryddinga føre til nyetablering av friskt og sunt naturmangfald slik det ein gong var. I St.meld. nr. 14 (2006–2007) Sammen for et giftfritt miljø blei det utarbeidd ein handlingsplan for opprydding i forureina sjøbotn med særleg merksemd på å ta miljøgifter ut av biologisk sirkulasjon i 17 prioriterte område. Dei siste 15 åra er det rydda opp i ei rekkje av områda. Resultata viser fleire stader at det nyttar å rydde opp. Ny, rein sjøbotn dannar grunnlaget for reetablering av fiske og sunne habitat. Både økologisk og kjemisk tilstand betrar seg. Mange artar, som før var fråverande, kjem tilbake.
2.2 Område i Barentshavet
Barentshavet er eit grunt hav med store bankeområde. Havmiljøet er i stor grad prega av varme atlantiske vassmassar som strøymer inn frå sørvest, og arktiske vassmassar og drivis i nordaust. Desse tilhøva, som mellom anna styrkjer næringssalttilgangen til det øvre vasslaget og difor vekstpotensialet for plante- og dyreplankton, er grunnlaget for den store biologiske produksjonen i økosystema i området. Barentshavet er det viktigaste oppvekst- og beiteområdet for fleire av dei store fiskebestandane som er fundamentet for fiskerinæringa i Noreg. Sild, lodde, torsk, hyse, uer og blåkveite bruker store areal her i heile eller delar av livssyklusen sin. Egg og larver frå gyteområde langs norskekysten og dei vestlege delane av Barentshavet driv nordover langs kysten og inn i dei sentrale, nordlege og austlege delane av Barentshavet, der dei veks opp. Barentshavet har nokre av dei største og mest produktive bestandane i verda av botnfisk i torsk og hyse og er oppvekstområde for norsk vårgytande sild, som er ei av dei største pelagiske bestandane i verda. Barentshavet har elles ein av dei høgaste tettleikane i verda av sjøfugl. Nordlege delar av Barentshavet er i tillegg eit viktig leveområde for fleire sjøpattedyr- og sjøfuglartar som berre finst i område med is. Fleire av desse har stor nasjonal og internasjonal verdi.
Figur 2.2 Særleg verdifulle og sårbare område i Barentshavet.
Kjelde: Miljødirektoratet
Havområda rundt Svalbard
Det biologiske mangfaldet på og rundt Svalbard er sterkt knytt til dei havområda som ligg inntil. Sjøareala utgjer eit samanhengande naturmiljø, og næringsgrunnlaget her er viktig for sjøfugl, isbjørn, kval, kvalross, sel og ei rekkje andre artar i ulike delar av næringskjeda. Fleire artar er raudlista, eller er nøkkelartar eller indikatorartar i økosystemet. Fleire millionar sjøfugl hekkar på Svalbard, særleg i dei delane av øygruppa som er eksponerte mot dei produktive delane av Barentshavet. Alkekonge, havhest, polarlomvi og krykkje er dei mest talrike.
Figur 2.3 Storkobbe i iskantsona.
Foto: Kim Abel/Naturarkivet
Kyst- og havområda rundt Svalbard har stor variasjon i biologisk mangfald og naturtypar, mellom anna fjordar av ulike typar, tidevassflater, bratte klipper, flate område, straumsterke område, brefrontar, havis og havbotn med dalar og bankar. Store delar av havområda rundt Svalbard kan ha havis, men iskantsona og tilhøyrande produksjon er svært dynamisk og beveger seg frå Bjørnøya i sør til nord for Spitsbergen avhengig av årstid, med hovudutbreiing av is aust for Spitsbergen. Sjøbotnen i område med havis har generelt rik botnfauna fordi områda blir «mata» av isalgar. Denne rike botnfaunaen er viktig for artar som beiter på botnen langs kysten og på bankane, som storkobbe, kvalross og fleire artar av sjøfugl. Det er fleire polynjaer (område med ope vatn, omgitte av is) i området. Desse har auka produksjon og er difor område der sjøfugl og sjøpattedyr samlar seg, også vinterstid.
Figur 2.4 Brunpølse på Spitsbergenbanken.
Foto: Mareano/Havforskingsinstituttet
Det er fleire viktige bankeområde, der Spitsbergenbanken er kjenneteikna av spesielt høg produksjon, særeigen botnfauna og er særs viktig for beitande og overvintrande sjøfugl. Den høge primærproduksjonen på Spitsbergenbanken er heilt avgjerande for økosystemet i dette området. Området betyr mykje for beiting og oppvekst for fleire fiskeslag. Dette er dessutan eit viktig næringsområde for dei store sjøfuglkoloniane i områda rundt. Kalkalgar som veks laustliggjande på botnen (rhodolittar), bidreg til auka biologisk mangfald og har ein viktig økologisk funksjon på sokkelområda ved Svalbard.
Figur 2.5 Polarlomvi på sjøen ved Alkefjellet i Nordaust-Svalbard naturreservat.
Foto: Bård Bredesen/Naturarkivet
Boks 2.1 Eggakanten i Norskehavet og Barentshavet
Figur 2.6 Tredimensjonal modell av Eggakanten vest for Røst.
Kjelde: Mareano/Noregs geologiske undersøking, T. Thorsnes
Eggakanten strekkjer seg frå Stad til nordvestspissen av Svalbard og omfattar sokkelskråninga og eit stykke inn på kontinentalsokkelen. Eggakanten strekkjer seg dermed gjennom både Norskehavet og Barentshavet. Sørlege delar av Eggakanten representerer i særleg grad eit område som har betydning for fleire fiskebestandar, fleire av dei med stor kommersiell verdi. Det er topografien, straumforholda og tilgangen på dyreplankton som gir dei gode forholda for klekking og overleving av dei tidlegaste livsstadia. Eggakanten har stor variasjon i miljøforholda i dei bratte delane av skråninga. Dertil er han karakterisert av sterk, nordgåande straum og transporterer varme, næringssalt, plankton og fiskeyngel nordover.
Tilgangen av plankton og fisk i ulike livsstadium og storleikar gjer området viktig som beiteområde for sjøfugl og sjøpattedyr, mellom anna et finnkval og blåkval dyreplankton, og sjøfuglar beiter på fiskelarver som driv med kyststraumen.
Generelt er det auka biologisk produksjon og stort biologisk mangfald med fleire sårbare naturtypar og raudlista artar langs Eggakanten. Det er stor førekomst av korallrev, men også biotopar dominerte av andre artar, til dømes korall- og svampskog. Røstrevet ligg øvst i raskanten ved Eggakanten i eit område der det har gått eit stort undersjøisk ras. Det er det største kjende djupvassrevet av korallen Lophelia pertusa i verda.
2.3 Område i Norskehavet
Norskehavet har i hovudsak tre vassmassar: atlanterhavsvatn, arktisk vatn og kystvatn. Kvart sekund strøymer om lag 8 millionar tonn varmt og salt vatn inn i Norskehavet frå det nordlege Atlanterhavet. Denne blandinga av vassmassar med ulik temperatur og saltinnhald har stor betydning for utbreiinga av plankton og fisk i området. Dyreplankton som raudåte og krepsdyr som kril finst i store mengder og er viktig næring for fiskebestandar som norsk vårgytande sild (NVG-sild), kolmule og makrell.
Figur 2.7 Særleg verdifulle og sårbare område i Norskehavet.
Kjelde: Miljødirektoratet
Den midtatlantiske ryggen er eit område som strekkjer seg gjennom Norskehavet nordover frå Island mot Polhavet. Midthavsryggen omfattar fleire forskjellige rygger, djuphavsfjell og brotsoner. Lengst nord i Norskehavet ligg Molloydjupet, med det største målte havdjupet i Nord-Atlanteren (5569 meter), rett vest for dei nordlege delane av Spitsbergen. Den største muddervulkanen i Nord-Atlanteren, kalla Håkon Mosby, ligg på 1270 meters djup mellom Svalbard og norskekysten. Mudder og metangass strøymer her opp frå djupare lag i vulkanen. Dette dannar grunnlaget for eit økosystem med spesielle artar som er tilpassa eit liv utan sollys. Det er liten kunnskap om andre naturtypar i slike område og rolla deira i økosystema.
Boks 2.2 Den midtatlantiske ryggen
Figur 2.8 Lokeslottet, prøvetaking.
Kjelde: Senter for dyphavsforskning, Universitetet i Bergen
Den midtatlantiske ryggen og områda ved Jan Mayen omfattar fleire aktive varme kjelder, som Lokeslottet, Ægirs kilde og Fåvne, og fleire utdøydde kjelder. Områda ved dei varme kjeldene har særeigen fauna. Fleire av artane er raudlista. Svært langsam spreiing av Knipovichryggen gjer at området har varme kjelder som i verdssamanheng er svært gamle. På Mohnsryggen er Lokeslottets alder berekna til cirka 10 000 år.
Ved dei varme havbotnskjeldene lever ein fauna som i mangel av lys i havdjupet utnyttar kjemisk energi (kjemosyntese), og dyr i symbiose med kjemosyntetiske bakteriar som er avhengige av dei varme havbotnskjeldene og det spesielle kjemiske og fysiske miljøet rundt kjeldene. Liv i ekstreme dyphavsmiljø har ekstreme eigenskapar. Det kan haustast mikroorganismar og biomolekyl for industriell og medisinsk bruk (marin bioprospektering) frå dei hydrotermale felta. Korleis livet på havbotnen samverker med livet i havområda over er mindre avklart og gjenstand for framtidig forsking.
Dette er eit område der det er påvist viktige mineralførekomstar, og delar av området kan såleis vere aktuelt for mineralverksemd på havbotnen.
Figur 2.9 Den midtatlantiske ryggen, nordleg del av Mohnsryggen.
Kjelde: Noregs geologiske undersøking, Mareano, Oljedirektoratet og Statens kartverk
2.4 Område i Nordsjøen og Skagerrak
Nordsjøen har generelt høg produksjon av planteplankton (primærproduksjon). Dette er i stor grad på grunn av små djup og den effektive omrøringa av vassmassar som bringar næringsrikt botnvatn opp i lyset i dei andre vasslaga.
Tobisfelta i Nordsjøen er område som har eit særeige botnhabitat av grov sand og grus, og som er viktige oppvekst- og gyteområde for havsil (tobis). Havsil er ein nøkkelart og blir beitt av sjøfugl, større fisk og sjøpattedyr og er ein viktig kommersiell fiskebestand òg. Vidare er områda i Nordsjøen viktige overvintringsområde for mellom anna sjøfuglarten lomvi.
Figur 2.10 Særleg verdifulle og sårbare område i Nordsjøen og Skagerrak.
Kjelde: Miljødirektoratet
Norskerenna har djup på 200–700 meter og skil norskekysten frå dei grunnare områda mot vest og sør i Nordsjøen. Norskerenna er forma med ei bratt skråning ned til dei djupaste partia rett utfor kysten, for deretter å ha ei svak stigning opp til Nordsjøplatået i vest og sør. Djupast er ho i Skagerrak sør for Arendal. Norskerenna er den einaste staden dyreplanktonet raudåte overvintrar i Nordsjøen–Skagerrak, og det er store mengder kril der i tillegg til Nordsjøens einaste førekomst av mesopelagisk fauna, inkludert fisk. Førekomstane av bambuskorall i Norskerenna er dei rikaste førekomstane i Noreg, utanom førekomstar i fjordar. Området har dertil ein av dei rikaste førekomstane av djupvassreke i heile Nordaust-Atlanteren.
Ytre Oslofjord er eit viktig område for hekking, trekk og overvintring for sjøfugl. Det største kjende innaskjers korallrevet i verda ligg også i dette området. Delar av Ytre Oslofjord er i tillegg viktige for sel, både på norsk og svensk side.
2.5 Viktige område med naturtypar for karbonlagring
Havet er det største lageret i verda av organisk karbon (karbon som stammar frå nedbryting av levande organismar). Ifølgje Klimapanelet (IPCC) er hovudmengda av karbonet i havet lagra som oppløyst uorganisk karbon i vassøyla. I tillegg er ein stor del lagra i overflatesediment på havbotnen og som oppløyst organisk karbon i vassøyla, medan ein mindre del er lagra i marin biota (sjå figur 2.11). Klimapanelet framhevar også kystnære område som «blå karbon økosystem» som eit mogleg verkemiddel for å redusere effekten av klimapåverknader1: Viktige marine naturtypar for karbonlagring knytte til kysten er område med tareskog, tang, ålegrasenger, marin våtmark («saltmarshes») og blautbotn i tidevassona.
Boks 2.3 Tareskog og karbonlagring i kystnære område
Område der det finst tareskog, er rekna som blant dei mest produktive og dynamiske økosystema i verda og har viktige livsfunksjonar for algar, blautdyr, krepsdyr, fisk, fugl og sjøpattedyr. På grunn av den store biodiversiteten sin blir desse områda ofte omtalte som «regnskogane i havet». I område med tareskog er det mange fiskeslag som gyter, veks opp og beiter, og i tillegg eit stort tal på andre artar. Fleire artar av både algar og dyr veks direkte på sjølve taren (påvekstorganismar), medan andre beveger seg anten på sjølve taren, på havbotnen under taren eller i vassøyla i og over tareskogen. Fiskeartar som lyr, sei og torsk er ofte å finne svømmande over taren, og mellom tareplantane har gjerne leppefiskar, torsk og sei og ulike små krepsdyr, kråkebollar, sjøstjerner, sjøanemonar, sniglar og skjel tilhald.
I Noreg finst det fleire tareartar, men dei vanlegaste skogformande artane er stortare (Laminaria hyperborea) og sukkertare (Saccharina latissima). I område nær kysten finn ein både tareskog, tangbelte, ålegrasenger og blautbotn som har viktige funksjonar for mange artar – både reine marine artar og artar som for det meste har tilhald over vassflata, til dømes sjøfugl og oter. Mange fiskebestandar, også fleire av dei kommersielt hausta, kjem inn til område langs kysten for å gyte. Fleire av områda for gyting er klart geografisk avgrensa, og fisken gyter i dei same områda frå år til år.
Dei same naturtypane merkjer seg ut som viktige for karbonlagringa i kystsona. Norsk forsking anslår at mengda karbon frå tareskogen som hamnar i sediment i havområda våre, kan svare til mengda karbon som blir lagra i norsk skogsjord. Samstundes er det usikkert kor mykje av karbonet frå tare som blir langtidslagra, sidan karbonet ikkje blir lagra der vegetasjonen veks, men blir transportert til djupet.
Nyleg har ein rapport frå Nordic Blue Carbon2 berekna at dei norske tareskogane aleine bidreg med 46 prosent av langtidslagringa av CO2 frå blå skogar i Norden og årleg bind ei mengd karbon som svarer til omtrent 3,6 prosent av årlege norske CO2-utslepp.
Figur 2.11 Norsk blått karbonbudsjett inkludert tareskog, tangbed og sjøgrasenger. Arealomfang, nivå av nettoprimærproduksjon (NPP), eksporthastigheiter og binding av partikkelforma organisk karbon (POC) og oppløyst organisk karbon (DOC) er gitt for kvart av habitata. Binding av partikkelforma organisk karbon skjer i sediment ved sokkelen og i djuphavet (djupare enn 1000 m, kalla «langvarig lagring»), medan binding av oppløyst organisk karbon berre skjer i djuphavet.
Kjelde: Nordic Blue Carbon Project, H. Frigstad mfl., 2020
Noregs geologiske undersøking (NGU) har undersøkt område med ståande lager av organisk karbon og sedimenteringsratar for Nordsjøen og Skagerrak. Studien fann at av ståande lager av organisk karbon i dei øvste 0,1 metrane i desse områda oppheld om lag 26 prosent seg i Norskerenna, som utgjer ein avgrensa del (ca. 11 prosent) av det totale området. Sedimenteringsraten var markert høgast i Norskerenna. Estimert akkumulering av organisk karbon var markert høgast i Norskerenna med 87 prosent av totalt akkumulert organisk karbon i Nordsjøen og Skagerrak.
Figur 2.12 Estimert akkumulering per år av organisk karbon på havbotnen i Nordsjøen og Skagerrak. Akkumuleringa er høgast i Norskerenna, men det er uvisse i dei modellerte tala for mengda karbon som blir avsette på havbotnen.
Kjelde: «Organic carbon densities and accumulation rates in surface sediments of the North Sea and Skagerrak», Diesing mfl., 2021
Sjølv om område med tareskog utgjer eit forholdsvis lite samla areal samanlikna med vegetasjonen på land, er bidraget når det gjeld karbonlagring, stort sidan den årlege produksjonen er høg, sjå figur 2.13.
Figur 2.13 Ståande karbonlager per areal og karbonstraum via detritus (nedbrote organisk materiale) for dominerande habitatdannande primærprodusentar i sjø og på land i Europa. Karbonlageret i kvart habitat er delt inn i mengd lagra i jord (mørkeblå søyler) og i levande plantevev (lyseblå søyler), som inkluderer levande biomasse over og under bakken.
Kjelde: «Carbon assimilation and transfer through kelp forests in the NE Atlantic is diminished under a warmer ocean climate», A. Pessarrodona mfl., 2018
I det faglege arbeidet under Høgnivåpanelet for berekraftig havøkonomi er det berekna moglege bidrag frå havbaserte tiltak for å redusere CO2-utslepp innan 2050, som vist i figur 2.14, der moglege bidrag frå naturtypar som karbonlager blir sette i samanheng med andre marine bidrag.
Figur 2.14 Berekna moglege bidrag frå havbaserte tiltak for å redusere CO2-utslepp innan 2050.
Kjelde: Hoegh-Guldberg mfl. 2019 (Havpanelet)
Det er i nyare forskingsarbeid også retta merksemd mot betydninga av botntråling for frigjering av karbon som er lagra i sediment på havbotnen. Forsking peikar på at marine bevaringsområde kan ha nytte på tre måtar – ved å beskytte biologisk mangfald, auke utbyttet av fiskeri og sikre marine karbonlager som er trua av menneskelege aktivitetar.
2.6 Kartlegging av og kunnskap om område med viktig marin natur
God vitskapeleg kunnskap er ein føresetnad for havforvaltning og bevaring. Havforvaltninga i norske havområde er basert på mykje solid kunnskap frå kartlegging, forsking og miljøovervaking. Noreg gjer ein betydeleg innsats for å byggje opp slik kunnskap om havområda. Nokre sentrale aktivitetar er beskrivne her. Framleis er det likevel mange forhold ved havmiljøet som er lite kjende eller forståtte, og som krev at arbeidet med kunnskapsoppbygginga held fram. Å utvikle vidare forståinga av havmiljøet er grunnleggjande for ei berekraftig forvaltning av dei marine økosystema.
2.6.1 Mareano
Mareano-programmet blei starta i 2005 på grunn av betydeleg kunnskapsmangel om botnforholda i norske havområde. Programmet har gitt verdifull ny kunnskap gjennom å kartleggje djup, botnforhold, artsmangfald, naturtypar, kjemiske forhold og forureining i sedimenta og geologiske formasjonar på havbotnen i norske havområde. Data frå kartlegginga blir tilgjengelege for aktuelle brukarar gjennom Mareanos nettsider og kartinformasjonstenesta Noreg digitalt.
Å kartleggje havbotnen aukar kunnskapen betydeleg om utbreiinga av naturtypar og artar og korleis menneskeleg aktivitet har påverka desse. Denne kunnskapen gir grunnlag for ei betre forvaltning og beskyttelse av sårbare naturtypar. Dei områda som har eller kan ha store miljøverdiar eller ressursar som kan bli påverka av eksisterande eller ny menneskeleg aktivitet, har blitt prioriterte først. I arbeidet med det faglege grunnlaget for forvaltningsplanane for havområda har kunnskapen om miljøverdiane i dei særleg verdifulle og sårbare områda blitt bekrefta og styrkte gjennom Mareano.
Mareano-kartlegginga har påvist mange nye korallrevførekomstar. Ny kunnskap frå programmet har bidrege til at ti nye område med kaldvasskorallar er gitte særskild beskyttelse og status som marine beskytta område med heimel i havressurslova. Kunnskapen er eit viktig grunnlag for ei gjennomgåande berekraftig forvaltning av havbotnen, mellom anna gjennom å auke den tilgjengelege kunnskapen om sårbare naturtypar som korallar og svamp og redusere risikoen for samanstøyt med slike naturverdiar under fiske eller anna verksemd.
For å kunne sikre økologisk representative område og at det er samanheng mellom bevaringstiltaka i havområda, er det naudsynt med kunnskap, og kunnskapen opparbeidd gjennom Mareano-programmet er ein viktig del av det samla kunnskapsgrunnlaget.
Petroleumsverksemda har også bidrege med mykje ny og viktig kunnskap om havbotnen i norske havområde i samband med grunnlagsundersøkingar før boring av brønnar, ved planlegging av feltutbyggingar og røyrleidningstrasear. Dette har vore eit naudsynt underlag for å planleggje og regulere aktiviteten i område der det blir avdekt sårbare artar og naturtypar.
Figur 2.15 Område kartlagde av Mareano.
Kjelde: Mareano
2.6.2 Kartlegging av naturmangfald i kystsona
Nasjonalt program for kartlegging og overvaking av biologisk mangfald – marint kartla og verdsette i perioden 2003–2019 kystnær natur som er viktig for høgt biologisk mangfald, mellom anna ålegrasenger, skjelsand, tareskogar og område med blautbotn, og nøkkelartar som kamskjel og gytefelt for kysttorsk. Sektorane og kommunane bruker dataa i planlegginga si, og dei er tilgjengelege for aktuelle brukarar gjennom kartportalane Naturbase, Yggdrasil og kartinformasjonstenesta Noreg digitalt. Førekomstane er vurderte å ha anten nasjonal, regional eller lokal verdi.
Programmet har gitt meir kunnskap om naturtypar som er viktige, og som inngår som saksgrunnlag for planar, utbyggingssaker og andre vedtak for aktivitet i kystsona.
Vidare kartlegging av marine naturtypar i kystsona er no i gang, i første omgang i Oslofjorden.
Figur 2.16 Ålegraseng.
Foto: Eli Rinde/NIVA
Kartverket, Noregs geologiske undersøking (NGU) og Havforskingsinstituttet har gått saman om eit prosjekt kalla Marine grunnkart i kystsona. Prosjektet skal kartleggje havbotnen langs kysten av Noreg og samle inn geologiske, kjemiske og biologiske data. Dataa frå prosjektet skal gjerast tilgjengelege for alle, og hensikta er å gi ei meir kunnskapsbasert forvaltning og berekraftig utnytting av Noregs sjøareal. I 2020 blei det sett i gang kartlegging i tre pilotområde: Kvænangen og Skjervøy i Troms og Finnmark, Stavanger i Rogaland og Ålesund og Giske i Møre og Romsdal.
2.6.3 SEAPOP og SEATRACK
SEAPOP-programmet blei starta i 2005 og er eit heilskapleg og langsiktig overvakings- og kartleggingsprogram for norske sjøfuglar. Programmet dekkjer norskekysten, Svalbard og tilhøyrande havområde og vil skaffe og halde ved like grunnleggjande kunnskap om sjøfugl. Målet er å bidra til ei betre forvaltning av desse marine miljøa. Spesiell merksemd er retta mot å hente inn data som gjer det mogleg å modellere effektar av inngrep frå menneske og skilje desse frå det som primært skriv seg frå naturleg variasjon. Data og opparbeidd kunnskap frå programmet blir kontinuerleg tilrettelagde og organiserte for å kunne gjerast tilgjengelege for ulike brukarar gjennom nettstaden.
Figur 2.17 Nøkkellokalitetane i SEAPOP. Symbolfargane viser korleis lokalitetane representerer ulike havområde: det nordlege Barentshavet (mørkeblått), det sørlege Barentshavet (lyseblått), Norskehavet (grønt), Nordsjøen (oransje) og Skagerrak (raudt). Nøkkellokalitetar som dekkjer to havområde, er splitta i farge. Store sirklar markerer hovudlokalitetar, medan dei små er tilhøyrande underlokalitetar. Trekantar angir nøkkellokalitetar som har vekt på ein art (ismåke på Barentsøya, ærfugl på Grindøya, sildemåke i Sør-Helgeland og toppskarv i Rogaland).
Kjelde: SEAPOP
SEAPOP tek sikte på å kartleggje fordelinga av hekkande, mytande, rastande og overvintrande sjøfugl i tal, tid og rom langs alle kystar av fastlands-Noreg og Svalbard innanfor ein programmert periode på ti år. Fordelinga av sjøfuglane i dei enorme havområda programmet dekkjer, vil primært bli modellert ved hjelp av tverrfagleg kunnskap om ulike miljøfaktorar dei er påverka av. Dette arbeidet blir utført i tett samarbeid med Havforskingsinstituttet og vil i stor grad basere seg på data innsamla på økosystemtokta dei har gjort i delar av desse havområda.
Figur 2.18 Sjøfuglane sin bruk av havområda, med viktige område for pelagiske sjøfuglar i norske havområde. Figuren viser den maksimale månadlege summen av andelane for artane lomvi, polarlomvi, lunde og krykkje. Bestandane representerer norske, russiske og britiske hekkefuglar frå Nordsjøen, Norskehavet, Barentshavet og Grønlandshavet.
Kjelde: SEAPOP
Modulen SEATRACK kartlegg arealbruken utanfor hekkesesongen for norske sjøfuglbestandar og bestandar frå nabolanda våre som kjem inn i norske havområde. I fase II er det geografiske området utvida til å omfatte heile Nord-Atlanteren. Ved å følgje fuglar frå bestandar som blir overvaka både når det gjeld utviklinga i tal, reproduksjon og overleving, blir det skaffa heilt ny og revolusjonerande kunnskap om artane, til dømes om arealbruken deira og bestandstilhøyrsla, trekkrutene, vinterområda og kor sårbare bestandane er i norske havområde.
2.6.4 Særleg verdifulle og sårbare område (SVO)
Særleg verdifulle og sårbare område (SVO) er område som er avgjerande for det biologiske mangfaldet og den biologiske produksjonen i havområdet, også utanfor sjølve områda. Områda er identifiserte fagleg ved hjelp av førehandsdefinerte kriterium der betydninga for det biologiske mangfaldet og den biologiske produksjonen har vore dei viktigaste kriteria. Kriteria som blir brukte i gjennomgangen av alle SVO-ane i 2021, er det same kriteriesettet som blir brukt for å identifisere økologisk og biologisk signifikante område (EBSA) i konvensjonen om biologisk mangfald (CBD). Vi kjenner i dag innhaldet i SVO-ane betre gjennom framgangen i arbeidet med å kartleggje norske havområde. Særleg har kartlegginga av havbotnen og arealbruken til sjøfuglane både bekrefta og styrkt kunnskapsgrunnlaget.
Særleg verdifulle og sårbare område er område som blir vurderte å ha vesentleg betydning for det biologiske mangfaldet og den biologiske produksjonen i havområdet, også utanfor sjølve områda. I det marine miljøet finst slike viktige område ofte der det er spesielle topografiske eller oseanografiske forhold, til dømes havstraumar, botntopografi, djupneforhold og overgangssoner mellom sjø og fast grunn (land eller is).
Sårbarheit blir definert som evna eit område har til å tole og eventuelt restituere seg etter menneskelege aktivitetar eller endringar i miljøforholda. Sårbarheit blir med andre ord vurdert som ein eigenskap ved naturverdiane, uavhengig av om påverknaden faktisk er til stades eller ikkje. Det vil konkret seie at område kan bli kategoriserte som sårbare mot ein eller fleire menneskelege aktivitetar sjølv om desse ikkje går føre seg eller vil bli starta opp i nær framtid. Fordi fysiske, kjemiske og biologiske eigenskapar varierer frå område til område, så vil også sårbarheita variere tilsvarande. I tillegg er eit område sjeldan like sårbart gjennom heile året eller like sårbart overfor alle typar av påverknad. Dessutan har ulike artar i eit område ulik sårbarheit. Det er ikkje tilstrekkeleg kunnskap til å kvantifisere sårbarheit for alle typar påverknader for dei ulike verdifulle og sårbare områda, men generell sårbarheit for akutt oljeforureining er analysert med forholdsvis høg oppløysing. Den økologiske verdien til dei særleg verdifulle og sårbare områda strekkjer seg ut over deira eiga avgrensing, ved at dei er kjerneområde for å halde ved lag funksjon, mangfald og produksjonsevne i større område.
2.7 Betydninga av å ta vare på område med marin natur
Både FNs klimapanel og Det internasjonale naturpanelet konkluderer med at forvaltninga må tilpassast dei akselererande endringane i klima- og miljøforholda. Forvaltninga må ta høgd for konsekvensane av klimaendringane i kombinasjon med andre påverkingsfaktorar og ha evne til å tilpasse seg raskt når det oppstår endringar. Klimapanelet og Naturpanelet har peika på betydninga av godt utforma nettverk av verneområde og beskyttelse av nøkkelområde for marint naturmangfald. Dette kan bidra til å redusere den samla påverkinga på dei områda og økosystema som får særskild beskyttelse, og til å beskytte område som vil vere viktige når artar og økosystem endrar utbreiinga si i takt med klimaendringane.
Figur 2.19 Særleg verdifulle og sårbare område (SVO) i dei norske havområda.
Kjelde: Miljødirektoratet
Det internasjonale naturpanelet (IPBES) har anslått at over 40 prosent av verdshava allereie er sterkt påverka av menneskeleg aktivitet, og at den samla påverknaden aukar i to tredelar av havområda i verda. Det er store variasjonar mellom ulike havområde. Kystnære marine økosystem i tett folkesette område og i tropiske farvatn er under sterkast press. Men også dei polare havområda er sterkt påverka som ei følgje av klimaendringane.
Ifølgje Naturpanelet er det globalt fire hovudpåverkingar på dei marine økosystema. Den viktigaste påverkinga i global samanheng kjem frå fiskeria og anna hausting av marine organismar. Dernest kjem endringar i arealbruken på land og i havet, inkludert at det blir utvikla infrastruktur og akvakultur i kystsona. Så kjem klimaendringar og deretter tilførsel av forureining og avfall. Forholdet mellom desse påverkingsfaktorane varierer mellom ulike delar av verdshava. Klimaendringar blir løfta fram som ein faktor som i aukande grad forsterkar effektane av andre påverknadsfaktorar.
At tilstanden for arktiske økosystem og tropiske korallrev endrar seg, blir nemnt som døme på dette. I dei norske havområda er miljøtilstanden i mange aspekt god, men blir i aukande grad påverka av klimaendringar. Klimaendringar gir tydelege utslag i tilstanden i økosystema både i Nordsjøen og i Barentshavet. Bevaringstiltak er verkemiddel for å ta vare på marin natur og økologiske funksjonar også under endra tilhøve i havet.
Havet har ei avgjerande rolle i klimasystema som karbon- og varmelager, men er som økosystem sterkt påverka av klimaendringar og havforsuring òg. Eit varmare og surare hav vil endre livsvilkåra i det marine miljøet og kan få store konsekvensar også for oss menneske som utnyttar ressursane frå havet. Klimaendringar vil ha spesielt alvorlege konsekvensar for dei nordlege havområda våre, med endringar i temperatur og pH-verdi. I tillegg kjem havis som smeltar, og auka avrenning frå arktiske elver. Klimatilpassing og reduserte utslepp må gå hand i hand for å hindre alvorlege konsekvensar av klimaendringar. Samstundes kan marine økosystem få ei nøkkelrolle i kampen mot klimaendringar og når det gjeld klimatilpassing. Blå skog – som tang, tare og sjøgrasenger – har stor evne til å binde karbon og beskytte kysten mot erosjon, stormar og flaum. Blå skog er dessutan viktig for produktiviteten og naturmangfaldet i havet.
Ifølgje Naturpanelet trengst det ein kombinasjon av verkemiddel og tiltak på land, i ferskvatn og i havet for å bevare fiskebestandar og marine artar og økosystem, og i tillegg koordinering på tvers av sektorar og brukarinteresser i ope hav. Å utvide og styrkje representative nettverk av verneområde er eit av verkemidla som blir framheva som effektive. Andre tiltak som blir trekte fram, er økosystembasert fiskeriforvaltning, effektive kvotar, marin arealplanlegging, beskyttelse av nøkkelområde for marin biodiversitet og å minske forureininga frå land.
FNs klimapanel understrekar at klimatilpassing av havforvaltninga i stor grad dreier seg om å redusere eller avgrense andre typar påverknad på det marine miljøet og miljøet i kystsona, som arealbruk, forureining og hausting. Bevaring av økosystem gjennom marine verneområde, inkludert nettverk av marine verneområde, og andre effektive arealbaserte bevaringstiltak, blir framheva spesielt. Slike tiltak kan både bidra til å minske den samla påverknaden på dei områda og økosystema som får særskild beskyttelse, og til å sikre moglegheitene artar og økosystem har til å halde ved lag livskraftige og produktive bestandar når desse forskyver seg mot polane i takt med klimaendringane.
To internasjonale organisasjonar som i særleg grad bidreg til å utvikle det faglege grunnlaget for marint vern og andre effektive arealbaserte bevaringstiltak og gir råd til statar om oppretting og forvaltning av slike område, er Den internasjonale naturvernunionen (IUCN) og FNs mat- og landbruksorganisasjon (FAO).
IUCN vurderer marine verneområde som eit viktig verkemiddel for å bevare og byggje opp igjen marin biodiversitet, som i sin tur er viktig for livsopphaldet til menneske, helsa og mattryggleiken. Dokumenterte fordelar ved marine verneområde er, ifølgje IUCN:
bevaring av biologisk mangfald og økosystem
betre fiskeriforvaltning
auka motstandskraft mot effektar av klimaendringar
opptak og lagring av CO2 i form av blå karbon
beskyttelse av kystområde mot ekstremvêr, tsunamiar og kysterosjon
restaurering av økosystem som korallrev, mangrovar og sjøgrasenger
økonomiske og helsemessige gevinstar for lokalbefolkninga knytte til rekreasjon og turisme
bevaring av kulturelle og spirituelle verdiar
forsking og undervisning
modellar for god og rettvis forvaltning
Desse positive effektane avheng av god utforming, graden av ressursar til å støtte vernet, om beskyttelsen blir nådd gjennom rettferdig og effektiv forvaltning, og i kva grad verneområda verkar saman som eit nettverk. Fordelane og moglegheitene som godt utforma og forvalta marine verneområde gir, er dokumenterte å auke over tid. Andre faktorar som er viktige for positive resultat av marint vern, er avgrensingar på fiske, god handheving og at verneområda er tilstrekkeleg store.
Ifølgje FAO er det to hovudgrunnar til å etablere marine verneområde: bevaring av naturmangfaldet og berekraftig fiskeriforvaltning. Frå eit fiskerisynspunkt er eit marint verneområde ifølgje FAO eit geografisk definert område der fiskeriressursane har eit høgare beskyttelsesnivå enn i andre område. FAO ser marine verneområde som ein integrert del av breiare arealbaserte rammeverk for marin arealplanlegging, integrert kystsoneforvaltning og heilskapleg, økosystembasert havforvaltning. FAO understrekar også kor viktig det er at marine verneområde blir planlagde og forvalta som nettverk for å gi synergiar og auke motstandskrafta mot truslar som mellom anna klimaendringar. FAO understrekar samstundes at marine verneområde ikkje aleine kan løyse utfordringane fiskeriforvaltninga har, eller bidra til auka matsikkerheit, men at det beste resultatet kan nåast når marint vern inngår som eit av fleire verkemiddel som del av ei heilskapleg, økosystembasert forvaltning.
Figur 2.20 Påverknad på havbotnen. Venstre: kart over trålspor (i blått) frå fartøy over 15 m lengd i perioden 2011–2019. Høgre: sonarbilder av havbotnen i Ytre Oslofjord viser påverknaden frå botntrålaktivitet. Nærbilete av trålspor frå 139 m djup i Ytre Oslofjord. Sjøanemonen mudderbotnsjørose i område med intakt botnfauna, 455 m djup i Ytre Oslofjord.
Kjelde: Kart: Fiskeridirektoratet. Sonarbilete: Frisk Oslofjord/Kongsberg maritime. Foto: Frisk Oslofjord/Havforskingsinstituttet
2.8 Restaurering av marin natur
Økosystemrestaurering er eit bidrag til å byggje opp igjen økosystem som har blitt reduserte, skadde eller øydelagde. Bevaringstiltak kan bidra til restaureringa av slike område. Det kan brukast både aktiv restaurering og passive tiltak for å byggje opp igjen eller betre marine økosystem. Naturleg restaurering og rekolonisering i utvalde bevaringsområde i større skala på eigna stader kan styrkje økosystema og gi rom og tid for økosystema til å tilpasse seg naturleg. I område prega av påverknad, redusert økologisk kvalitet og svekte naturlege prosessar kan slik naturleg tilbakeføring av artar, aldersstruktur i bestandane og økosystemfunksjonar sikre både fristader for biologisk mangfald, auka biologisk produksjon og grunnlag for hausting og skape fornya karbonlager. Slike område vil i tillegg bidra til eit meir robust økosystem som er betre rusta til å takle noverande og framtidige klimaendringar. Nylege vitskapelege arbeid har estimert inntil 10 års restaureringstid for botndyrsamfunn i Nordsjøen og berekna 20 år som gjennomsnitt for å restaurere heile økosystem.
Figur 2.21 Hummarfredingsområde. Illustrasjon som samanfattar dokumenterte og forventa effektar av strengt marint vern basert på vitskap utvikla ved Havforskingsinstituttet gjennom arbeid med fredingsområde for hummar i Skagerrak.
Kjelde: H. E. Tørresen/Havforskingsinstituttet
Passive restaureringstiltak – «rewilding»
Passive restaureringstiltak, der negative påverknadsfaktorar blir dempa eller eliminerte og området blir bygd naturleg opp igjen til det når ein betre tilstand, blir ofte omtalte som «rewilding». For å få til «rewilding» er det viktig at verneområdet har ein viss storleik for å unngå for stort press frå ytre påverknadsfaktorar.
Å byggje opp igjen botndyrsamfunn kan gi betre status for større delar av økosystemet. Botndyrsamfunn har ei viktig rolle for heile økosystemet, men er mange stader svekte gjennom mellom anna botntråling gjennom lang tid, utslepp av organisk materiale eller miljøgifter eller sjødeponi der den naturlege sjøbotnen er tildekt. Blautbotnområde som får liggje uforstyrra, kan også spele ei positiv rolle for karbonbinding.
Figur 2.22 Slepp av hummar etter prøvefiske.
Foto: Bård Bredesen/Naturarkivet
Eit døme på tiltak som kan kategoriserast som «rewilding», er oppretting av hummarfredingsområde. Dette er gjort fleire stader i Sør-Noreg og har vist at hummarbestandane aukar når fisketrykket blir redusert. Effekten ser ein ikkje berre i sjølve området, men også i områda rundt, og det kan sjå ut til at tiltaket har effekt ikkje berre på hummar, men fiskebestandar òg.
Innan fiskeriforvaltninga finst det i tillegg fleire døme på tiltak for å byggje opp igjen fiskebestandar. For kysttorsk er det laga ein restaureringsplan, som no er under revisjon. Ål er på raudlista som sårbar, og for denne arten er det innført fangstforbod.
Aktive restaureringstiltak
I tillegg til marint vern og anna bevaring som ei naturbasert løysing vil restaurering av økosystem også inkludere tiltak for å reetablere eller styrkje sårbare naturtypar i område der den naturlege rekrutteringa og rekoloniseringa av artar er svekt. Døme på dette er å reetablere ålegrasenger og å plante sukkertare. Restaurering vil òg inkludere større tiltak der heile habitat blir bygde opp igjen.
Internasjonalt er det arbeidd mykje med marin restaurering, og det finst mange prosjekt med restaurering av ulike marine habitat. Blant norske døme på aktiv restaurering av marin natur står oppryddinga i hamner med forureina sjøbotn for nokre av dei største tiltaka. I nokre oppryddingsområde blir det lagt spesielt til rette på sjøbotnen for at enkelte artar skal kunne kome tilbake, gjennom til dømes spesielle innretningar for hummar og utlegging av skjelsand og småstein på den nye sjøbotnen. Overvaking i områda viser at ny, rein sjøbotn dannar grunnlaget for reetablering av fiske og sunne habitat. Mange artar, som før var fråverande, kjem tilbake. Slik vellykka opprydding i sterkt forureina hamner er gjennomført i mellom anna Oslo Indre hamn, Trondheim hamn, Sandefjord hamn, Puddefjorden i Bergen hamn, Harstad hamn, Tromsø hamn og Horten.