– Mis lea leamaš beare unnán fuomášupmi dilálašvuođaide main lea mearkkašupmi sámi álbmoga dearvvašvuhtii ja eallinkvalitehtii

Buorre beaivi ráhkis olbmot,

Olu giitu go beassat leat dáppe odne, ja giitu fiinna divtta ovddas.

Go mun dál doalan sártni dás Sámedikkis, de mun lean sámi árbevirolaš ássanguovllus gos mii vánddardit várrogasat ja gutnálaččat.

Giitevašvuođain ja gutnálašvuođain mun ovdanbuvttán dás Kárášjogas stuoradiggedieđáhusa sámi álbmoga álbmotdearvvašvuođa ja eallindiliid birra. Dan duogáš lea duođalaš.

Duohtavuođa- ja soabahankommišuvdna (stortinget.no, PDF, 48,3 MB) čállá ahte dáruiduhttinpolitihkka váikkuhii sápmelaččaide garrasit. Dat dagahii giella- ja kulturmassima. Dat dagahii diehtemeahttunvuođa olles álbmogii, ja dagahii garra dili árbevirolaš ealáhusaide, ja olu eará.

Muhto sii čállet maiddái ahte dáruiduhttinpolitihka loahpaheapmi ii bissehan vealaheami ollislaččat. Doaibmavuogit jotke. Seamma dahke guottut ja servodatstruktuvrrat. Dat lea duođalaš.

Dáruiduhttinpolitihka váikkuhusat čuhcet ain sámi servodagaide ja ovttaskas olbmuide.

Sápmelaččat vásihit vaššicealkámušaid, beaivválaš rasismma, vealaheami ja givssideami iežaset duogáža dihte olu dávjjibut go earát. Dat lea dohkketmeahttun, ja dat sáhttá vearrámus dilis billistit olbmuid eallimiid.

Dat lea oassin duogážis go mun dál beasan ovdanbuktit dieđáhusa dás Sámedikkis.

Danne go dát dieđáhus, dat lea olbmuid eallima birra. Álbmotdearvvašvuođapolitihkas lea guhkes áiggi leamaš beare unnán fuomášupmi dakkár beliide main lea mearkkašupmi sámi álbmoga dearvvašvuhtii ja eallinkvalitehtii. Dainna mii dál bargagoahtit.

Ovttas mii fertet ipmirdit sámi álbmoga hástalusaid, seammás go mii galgat loktet daid áidnalunddot resurssaid ja sámi álbmotdearvvašvuođaperspektiivva oppalaš álbmotdearvvašvuođapolitihkkii.

Ráđđehusa bajitdási mihttu lea unnidit sosiála erohusaid, vai buohkain lea vejolaš eallit buori eallima, buriin dearvvašvuođain, ja geavahit iežaset resurssaid, ovdánahttit iežaset dáidduid ja oassálastit servodagas.

Das lea sáhka válddálašvuođahuksemis.

Das lea sáhka friddjavuođas.

Das lea sáhka oadjebasvuođas.

Ovttaskas olbmuide ja searvevuhtii.

Danne lea dát stuoradiggedieđáhus dehálaš. Daningo dat dovddasta ja dohkkeha dan mii lea áidnalunddot min sámi álbmogii.

Ja dat bidjá návccaid oččodit sámi perspektiivva ja sámi resurssaid nationála álbmotdearvvašvuođapolitihkkii.

Muhto dat maiddái dovddasta ahte mii fertet buoridit máhtolašvuođa – nugo maiddái sámediggepresideanta čujuhii – sápmelaččaid eallindiliid ja álbmotdearvvašvuođa birra, ja dan mii fertet čađat dahkat.

Dutkanprošeakta Saminor 3 (uit.no), lea jođus, ja dan barggu mii leat mielde ruhtadeame ja čuovvut dan stuora beroštumiin. Eará dehálaš diehtogáldut leat maiddái FHI fylkkadearvvašvuođaiskkadeamit (fhi.no) ja Ungdata (ungdata.no). 

Seammás mii bidjat návccaid dál juo. Danne ráđđehus ovdanbuktá guhtta vuoruheami dieđáhusas:

• Mii galgat ovddidit buori eallindili sámi álbmogii
• Mii galgat fátmmastit sámi perspektiivvaid álbmotdearvvašvuođapolitihkkii
• Mii galgat ovddidit buori psyhkalaš dearvvašvuođa ja eallinkvalitehta, ja
• dearvvašlaš eallindábiid ja dearvvašvuođaovddideaddji birrasiid
• Mii galgat nannet sámi álbmoga máhtolašvuođa álbmotdearvvašvuođa ja eallindiliid birra, ja mii galgat
• ovddidit ovttasbarggu rastá riikarájiid

Odne áiggun váldit ovdan muhtun váldočuoggáid. Olles dieđáhusa gávdnabehtet ráđđehusa siidduin, regjeringen.no.

Oppalaččat mii diehtit ahte:

• Sámi nissonolbmot ja dievdoolbmot dieđihit eambbo psyhkalaš gillámušaid birra go muđui álbmot
• Sápmelaččat buot agiin vásihit eambbo cielaheami ja vealaheami
• Olbmot, geain lea sámi duogáš, vásihit eambbo dovdduide čuohcci, fysalaš ja dahje seksuálalaš veahkaválddálašvuođa – ja earenoamážit nissonolbmot vásihit seksuálalaš veahkaválddálašvuođa, ja mii diehtit
• Ahte mánáidgeafivuohta lea duohta váttisvuohta suohkaniin gos ásset olu sámit. 

Seammás mii fertet dohkkehit ja loktet ovdan daid ollu kvalitehtaid sámi kultuvrras, mat váikkuhit buori eallinkvalitehtii, buori dearvvašvuhtii ja buori birgemii. Giella, kultuvra, bearašdoarjja ja árbevierut lahka luonddu – buot dát ovddidit dearvvašvuođa. 

Seamma guoská dasa ahte leat minoritehta. Minoritehtaduogáš sáhttá addit sihke fámu ja máhtolašvuođa birget eallima hástalusaiguin. Lea buorre oaidnit ahte ollu sámi nuorat čájehit iežaset sápmelaš rámisvuođa, ja beroštit gielas ja kultuvrras, ja maiddái ođastit sámi musihka ja eará kulturovdanbuktimiid ja ovddidit sámi beroštumiid.

Okta dán ráđđehusa deháleamos vuoruhemiin lea unnidit erohusaid olbmuid gaskkas. sihke sosiála beliid, ekonomalaš beliid ja earenoamážit dearvvašvuođabeliid. Dat ahte oažžut olbmuid nákcet stivret iežaset eallima.

Láhčit dili buori, guhkes ja dearvvaš eallimii, beroškeahttá olbmo duogážis. Ráđđehus vuoruha dakkár searvevuođaortnegiid mat láhčet dili olbmuide doppe gos sii ellet iežaset eallima.

Mii leat ráđđehusas álggahan stuora barggu sosiála mobiliseremiin mánáid ja nuoraid ja sin bearrašiid várás.

Mis leat leamaš máŋga gulaskuddančoahkkima ja ihttin mis lea okta vel. Dalle mis lea čoahkkin Romssa Universitehtas, mas earenoamážit lea sáhka mánáidgárddi, skuvlla ja SAÁO mearkkašumis.

Stuoradiggedieđáhus sosiála mobilitehta birra boahtá boahtte giđa, ja dat lea ovttasbargu máŋgga departemeantta gaska.

Buot mánáin ja nuorain, ja earenoamážit sámi mánáin ja nuorain, galget leat ovttalágán vejolašvuođat Norggas. Ja ráđđehusas mii áigut gulahallat Sámedikkiin, ja maiddái Sámedikki mánáidforumiin, sihkkarastin dihte ahte sámi mánáid ja nuoraid jienat gullojit ja leat mielde ovddideame politihka ja doaibmabijuid dakkár surggiin mat maiddái gusket sidjiide.

Álbmotdearvvašvuođa ja eallindili dáfus lea prinsihppan ahte mii berret hábmet doaibmabijuid mat leat beaktileamos sidjiide geat dárbbašit daid eanemusat, muhto seammás galget leat buorrin buohkaide. Dat lea guovddážis dán dieđáhusas, ja buot álbmotdearvvašvuođapolitihkas maid mii ovddidit.

Danne lea nu dehálaš ahte mii dál fertet ja galgat fátmmastit sámi perspektiivva olles álbmotdearvvašvuođapolitihkas.

Dat ahte nannet sosiála ceavzilvuođa buriid eallindiliid, alla eallinkvalitehta, oassálastima ja earenoamážit buriid bajásšaddan- ja lagasbirrasiid bokte, leat dehálaš mihtut ráđđehussii. Muhto dat leat maiddái hui dehálaš bealit sihke suohkan- ja álbmotdearvvašvuođapolitihkas.

Dat mii dáhpáhuvvá min eallima lahka váikkuha dasa man buori dearvvašvuođa ja eallinkvalitehta mii oažžut. Sámi perspektiiva ii leat doarvái loktejuvvon dan barggus, ja dainna mii geahččalit dahkat juoidá.

Sámi perspektiiva, doaimmat ja prošeavttat galget leat mielde ovddidanbargguin, nugo ovdamearkka dihte álbmotdearvvašvuođaprográmmas (helsedirektoratet.no, PDF, 0,6 MB) ja ahkeheivehuvvon prográmmas Norggas.

Maiddái sámi servodagaide váikkuhit demográfalaš rievdamat maid mii dál oaidnit, ja lea dehálaš buorebut láhčit dili buori ja doaimmalaš boarisvuhtii vuorasolbmuide geain lea sámi duogáš – vai buohkat besset ain geavahit iežaset resurssaid searvevuođas. Dat lea maiddái loktejuvvon ovdan álbmotdearvvašvuođadieđáhusas, maid mii ovddideimmet diibmá dán áiggi, ja ása oadjebasat ruovttus -dieđáhusas, maid Stuoradiggi meannudii diibmá. Go bargat dearvvašvuođaovddideaddji ja doaibmaláđis báikegottiiguin, de dasa galgat maiddái fátmmastit sámi perspektiivva.

Sámi perspektiivvaid fátmmasteami ja loktema ferte dieđusge vuogáidahttit, ja dan ferte ovttaidahttit nationála álbmotdearvvašvuođapolitihka oassin.

Ráđđehus áigu ásahit álbmotdearvvašvuođapolitihkalaš ráđi, masa áigut čohkket ollu olbmuid geain lea iešguđetlágán duogáš sihke politihkalaš jođiheamis, ealáhusain, eaktodáhtolaš suorggis ja suohkansuorggis, namuhan dihte muhtumiid. Ja dan ráđis galgá álo leat sámi ovddasteaddji.

Lassin mii fertet buoridit álbmoga máhtu sámi historjjá, kultuvrra ja servodateallima birra. Dan lea maiddái duohtavuođa- ja soabahankommišuvdna čujuhan guovddáš áššin.

Mii viiddidit e-oahppoprográmma sámi historjjá ja kultuvrra birra, ja mii lasihit juolludusa ofelašortnegii (samiskeveivisere.no) guvttiin miljovnnain, nu ahte bohtet vel guokte ofelačča, ja mii áigut dahkat álkibun sámi mánáide ja nuoraide gávdnat ja ipmirdit dieđuid maid mii bidjat nuoraidportálii Ung.no – earenoamážit daid fálaldagaid oktavuođas mat gusket psyhkalaš dearvvašvuhtii.

Ja dasto mii áigut ovddidit doaibmaplána sámevaši vuostá, njeaidin dihte dan vaši ja vealaheami maid olu sápmelaččat vásihit.

Dás lea maiddái sáhka das mot psyhkalaš dearvvašvuohta ja eallinkvalitehta čatnasit oktii. Trøndelágas čađahit pilohtaprošeavtta man namma lea ABC for god psykisk helse (abcforgodpsykiskhelse.no).

Das lea sáhka doaimmahit juoidá, bargat juoidá mas lea mearkkašupmi, ja bargat ovttas earáiguin.

Ja olles jagi 2024 strukturere Trøndelága fylkasuohkan barggu dáinna kampánjjain, ja lea gelddolaš čuovvut mielde ja gullat makkár vásáhusat sis leat. Mii jáhkkit ahte dát šaddá dakkár kampánja mii buktá buriid bohtosiid, ja maid mii sáhttit árvvoštallat álggahit nationála kampánjan.

Dalle áigut maiddái heivehit ABC-kampánjja sámi perspektiivii kultuvrra ja servodateallima birra, ja dat materiála ferte maid leat gávdnamis sámegielaide.

Eai leat gollan galle vahku dan rájes go ovddidin nationála dearvvašvuođa- ja ovttasdoaibmanplána. Sámediggepresideanta maid kommenterii dan. Dat addá ollislaš lahkoneami dasa mot mii fertet buorebut organiseret iežamet vai sáhttit dustet daid stuora hástalusaid mat min ovddabealde leat.

Das lea sáhka fágaolbmuid váilumis, das ahte šaddet eanet vuorasolbmot ja das ahte mis leat seagáš buozalmasvuođahistorjját.

Eatge mii leat doarvái čeahpit eastadit ja ovddidit buori dearvvašvuođa, ja mii sáhttit šaddat čeahpibut álbmotdearvvašvuođabarggus, vai mii leat dearvašeabbo álbmot ja eallit guhkibut buori vuoimmis. Dat attášii sihke buoret eallima juohkehažžii, muhto šattašii maiddái álkibut searvevuhtii áimmahuššat sin geat dárbbašit dearvvašvuođaveahki min oktasaš dearvvašvuođabálvalusas.

Maiddái sámi álbmoga gaskkas oaidnit ahte oallugat rahčet árbevirolaš hástalusaiguin, eallindábiiguin mat eai leat dearvvašlaččat. Dieđáhus lokte ovdan mearkkašumi dearvvašlaš borramušain, lihkademiin, das ahte ii borggut ja juga alkohola mearálaččat.  

Ja dás lea guovddážis oažžut dieđuid vai juohkehaš sáhttá jierpmálaččat válljet. Sihke dan hárrái ahte sáhttá ieš dahkat buriid eastadeaddji válljejumiid, muhto maiddái dan hárrái ahte min fágaolbmuin galgá leat máhttu olámuttus, vai sáhttet sin gelbbolašvuođa atnit buoremussan pasieanttaide. Ja earenoamážit vai min suohkanat sáhttet hábmet eanet dearvvašvuođaovddideaddji ja dearvvašlaš báikegottiid.

Danne háliida ráđđehus sihke váikkuhit dasa ahte sápmelaččat ožžot buori dearvvašvuođadieđuid heivehuvvon sin diliide, ja ahte iešguđetge bálvalusat ožžot eanet máhtu ja gelbbolašvuođa sámi álbmoga dárbbuid birra. De mii fertet geahččat dakkár fálaldagaide go frisklivssentralen Deanus (tana.kommune.no), ovdamearkan fálaldahkii mas leat doaimmat árrangáttis ja murjendoaimmat – nu ahte mii ovttastahttit lihkadeami ja sosiála doaimmaid oalle oahpes bargguiguin.  

Dearvvašvuođadirektoráhtta galgá jorgalit fágalaš bagadallamiid ja eará dieđuid sámegillii, ja sihkkarastit ahte eiseválddiid rávvagat leat heivehuvvon sámi álbmoga dárbbuide. Mii diehtit ahte máhttu lea vealttakeahttá dehálaš vai máhttit rivttes ládje bargat ovddasguvlui.

Okta ášši leat dat doaibmabijut maid mun ovddidan odne, muhto mun namuhin álggus ahte bistevašvuohta, dat šaddá dehálažžan. Máhttu álbmotdearvvašvuođa ja eallindili birra sámi guovlluin ja sámi álbmogis lea váilevaš. Mii njuolgut eat dieđe doarvái.

Danne lea dárbu juolludit eanet ruđaid dutkanprošeavttaide sámi álbmoga birra ja sámi álbmogiin ovttas. Lea dárbu ovddidit nannosit dutkanbirrasiid dáin surggiin.

Ja okta dain deháleamos diehtogálduin sámi álbmoga ja Davvi-Norgga álbmoga dearvvašvuođa ja eallindili birra, Saminor 3, maid ráđđehus lea mielde ruhtadeame, álggahuvvui diibmá ja galgá bistit jagi 2025 lohppii. Das mii oažžut ođđa loguid ja eanet dieđuid. Dasto mis lea FHI bargu fylkadearvvašvuođaguorahallamiiguin, mat maiddái dievasmahttet Saminor.

Lea ollu dutkan jođus, muhto ráđđehus áigu maiddái veardidit iešguđetge vugiid mot sáhttit nannet dan dutkama.

Dutkama ja alit oahpu guhkesáiggeplánas lea dál dearvvašvuohta okta guđa vuoruhuvvon suorggis. Seamma lea luohttámuš ja searvevuohta. Ja goappašiid vuoruheamis lea mearkkašupmi min sámi álbmogii.

Danne mii árvvoštallat earenoamážit mot mii sáhttit nannet sápmelaččaid álbmotdearvvašvuođa ja eallindili dutkama, ja dat guoská maiddái sámi nissonolbmuid dearvvašvuođa sierra dutkamii, nugo nissondearvvašvuođalávdegoddi lea rávven iežas NAČ:s.  

Mii diehtit ahte dákkár barggut ádjánit. Muhto lea maiddái vuđolaččat dehálaš vai dat ahte politihkka, maid mii ovddidit, joksá sin geat dárbbašit dan eanemusat, seammás go galgá maiddái leat buorrin nu oallugiidda go vejolaš.

Mii fertet ásahit dássedeattu gaskal dili mii lea dál, ja mot mii háliidit ahte min servodat galgá leat min mánáide, ja sin mánáide fas.

Dán dieđáhusas leat máŋga doaibmabiju, ja mun ávžžuhan buohkaid lohkat dan. Čoahkkáigeassun lea sáhka dohkkehit ja loktet ovdan sámi resurssaid nationála álbmotdearvvašvuođapolitihkas.

Das lea sáhka dovddasteamis máhttováilli ja dahkamis juoidá dainna.

Dasto lea sáhka dovdámis daid earenoamáš hástalusaid maid sámi álbmot vásiha, ja čađaheamis doaibmabijuid mat addet ovttaskas olbmuide vejolašvuođa stivret iežaset eallima.

Mii fertet diehtit eambbo sámi álbmoga dearvvašvuođa ja eallindiliid birra dál, ja mii fertet diehtit eambbo dáruiduhttinpolitihka váikkuhusaid birra, sihke historjjálaččat – muhto earenoamážit makkár váikkuhusat das leat dálá mánáide ja nuoraide.

Nu ahte odne mun dieđihan ahte sámi perspektiiva galgá loktejuvvot nationála álbmotdearvvašvuođapolitihkkii. Resursan dálá álbmotdearvvašvuođapolitihkkii, ja čielga ja dehálaš jietnan álbmotdearvvašvuođapolitihka ovddideapmái buot jagiin ovddasguvlui. Dat galgá váikkuhit dasa ahte mii unnidit sosiála erohusaid, vai buohkat besset ollašuhttit iežaset ollislaš dearvvašvuođavejolašvuođa – bargat iežaset mihtuid guvlui ja vásihit buori dearvvašvuođa ja eallinkvalitehta.

Ollu giitu,

Giitu beroštumis.