Proposišuvdna Boazodoallošiehtadusa 2013-2014 birra – Mearriduvvon bajimus boazologu čađaheapmi

Proposišuvdna meannuda dehálaš hástalusaid boazodoalu guovdu.  Erenoamáš fuomášupmi lea biddjon boazodoalloláhkii 2007 ja boazologu heiveheapmái guohtuneatnamiid ektui. Boazologu heiveheami ulbmil ja váikkuhusat čielggaduvvojit. Dasto čilgejuvvo proseassa mas boazodoallolága 2007 njuolggadusat boazologu heiveheami birra leat čuvvojuvvon.

Bargu boazologuheivehemiin lea leamaš hástaleaddji. Hástalusat leat lassánan dađi mielde go áigi lahkonišgođii goas Boazodoallostivra galggai mearridit áigemeriid boazologu geahpedeapmái gorrelogu mielde.  Dás vuollelis čilgejuvvojit muhtun čuolmmat mat leat ovddiduvvon.

Boazologuheiveheapmi álbmotrievtti ektui
Norga lea riikkaidgaskasaččat geatnegahtton sihkkarastit eallinvuođu sámi boazodollui. Álbmotrievtti njuolggadusat mearkkašit ahte ferte vuhtiiváldit ceavzilis resursageavaheami,  ahte Norggas lea ovddasvástádus ahte guohtuneatnamat hálddašuvvojit ja geavahuvvojit ceavzilis vuogi mielde. Dát erenoamáš ovddasvástádus guohtuneatnamiid ektui gáibida eiseválddiid čuovvut álbmotrievtti geatnegasvuođaid sihkkarastin dihtii ahte sámi boazodoallokultuvra viidásetfievrriduvvo boahttevuođas. Boazologuheiveheami ulbmil lea aiddo sihkkarastit guohtuneatnamiid boahttevaš buolvvaide, ja nu sihkkarastit sámi boazodoallokultuvrra ceavzima.   

Boazologuheiveheapmi mii čađahuvvo boazodoallolága mielde ii mearkkaš dan ahte boazodoalli ii beasa šat fievrridit iežas boazodoallokultuvrra, ja iige mearkkaš dan ahte eiseválddit gildet boazodolliid  bohccuiguin bargamis. Boazodoalloláhka maid Stuoradiggi dohkkehii jagi 2007 čilge movt boazologuheivehanproseassa galgá čađahuvvot. Eiseválddit leat boazologuheivehanbarggus čuvvon lága, ja proseassa lea de lágiduvvon láhkamearriduvvon njuolggadusaid mielde.

Boazodoalloheiveheapmi ii leat álbmotrievtti njuolggadusaid vuostá; baicce galgá dat sihkkarastit guohtuneatnamiid boahttevaš boazodolliide.

Mearrádusat áigemeriid birra mii guoská gorrelogolaš geahpedeapmái
Boazodoallostivra lea dohkkehan áigemeriid boazologugeahpedeapmái gorrelogu mielde boazodoallolága mielde (§ 60 goalmmát lađas). Jos áigemearit eai dollojuvvo, de sáhttá ráŋggáštuvvot lága ráŋggáštusnjuolggadusaid mielde. Vuosttažettiin ekonomalaš ráŋggáštusat, nugo bággosáhkku jna. Departemeanta deattuha ahte mearrádus  bággonjuovvama birra ii leat dahkkon, nu go muhtimat leat almmuhan iešguđet oktavuođain. 

Boazolohkomearrádusaid lágalašvuohta
Boazodoalloeiseválddit leat čuvvon boazologuheiveheami proseassaid boazodoallolága njuolggadusaid mielde.  Váldoregel lea ahte boazolohku mearriduvvo geassesiiddaid guohtuneatnamiid vuođul, iige dálveorohagaid, gč. § 60 vuosttas lađđasa. Mearrádusas lea almmatge, nugo láhka gáibida, vuhtiiváldojuvvon eará jahkodagaid guohtuneatnamat, nugo dálveguohtuneatnamat mat geavahuvvojit ekologalaš ceavzilis boazodoalu gáibádusaid ektui.

Jos livčče galgan mearridit boazologu dálveguohtumiid ektui Oarje-Finnmárkkus, de dat livčče mielddisbuktán ahte boazolohkoheivehanproseassa livčče ádjánan guhkit. Sivvan dasa lea dálveorohagaid riektedilli. Riikarevišuvdna lea iežas hálddahusrevišuvnnas ceavzilis boazodoalu birra Finnmárkkus adnán mávssolažžan ahte boazolohku mearriduvvo buot jahkodagaid guohtuneatnamiid ektui.  Áiggi dáfus ja dan ahte lea dárbu johtilit geahpedit boazologu, de lea Riikarevišuvdna dorjon departemeantta proseassa, muhto čujuha seammás ahte boahttevaš buolvvaid doallonjuolggadusat galget eanet vuhtiiváldit buot jahkodagaid guohtuneatnamiid.

Boazodoalu váikkuheapmi ja searvan boazolohkoheiveheapmái
Boazodoallu lea beassan leat mielde dán proseassas, nugo láhka gáibida, sihke boazologu mearrideamis ja ráhkadettiin geahpedanplánaid. Boazodoalus dat lea lága mielde ovddasvástádus dasa ahte boazolohku oktiivástida dainna mii lea mearriduvvon dohkkehuvvon doallonjuolggadusain. Jos duohta boazolohku lea bajábealde go dan logu mii doallonjuolggadusain lea mearriduvvon, de ferte boazolohku geahpeduvvot dassá go juksá doallonjuolggadusaid boazologu.

Lága mielde lea siiddaide addon eanet siskkáldas stivrejupmi go geassesiiddat han galget ráhkadit geahpedanplána mas ieža besset mearridit movt geahpedit mearriduvvon boazolohkui siidda siskkobealde.  Sii sáhttet de juohkit geahpedeami nu movt sidjiide soahpá buoremussan, ja vuhtiiváldit daid boazodolliid maid sii háliidit gáhttet, ovdamearkkadihttiid nuorra easkkaálgiid, unnit siidaosiid, bearrašiid jna. Boazodoallu ii ráhkadan dákkár geahpedanplánaid ovdal áigemeari.  Dákkár dilis lea láhka čielggas ahte geavahit sekundáračovdosiid ášši viidáset čuovvoleamis ja čađahit gorrelogolaš geahpedeami.

Geahpedeapmi proseanttaid mielde
Gorrelogolaš geahpedeapmi mearkkaša proseanttalaš geahpedeami. Juohke siidaoasi geahpedanlohku mearriduvvo siiddaoasi boazologu ektui. Go geahpedit proseanttaid mielde, de fertejit dat siidaoasit geain leat stuora ealut geahpedit eambbo bohccuid go sii geain leat  smávva ealut.  

Boazodoallostivra lea dohkkehan áigemeriid gorrelogolaš geahpedeapmái. Daid siiddain gos boazolohku galgá geahpeduvvot, lea juohke siiddaoassái mearriduvvon áigemearri boazologu geahpedeapmái. Sii geat fertejit geahpedit eanemusat otná boazologu ektui, galget golmma jagi badjel čađahan geahpedeami. Dán jagi sii geahpedit 5% geahpedanlogus, boahtte jagi 45% ja maŋimuš jagi 50%.  

Gorrelogolaš geahpedeapmi ja ovddeš boazolohkomearrádusat
Lea daddjon ahte dat boazodoallit geat leat čuvvon ovddeš boazolohkomearrádusaid ráŋggáštuvvojit, ja ahte boazodoallit geat leat lasihan boazologu leat vuoittu bealde go gorrelogolaš geahpedeapmi galgá čađahuvvot. Boazodolliide ii leat mearriduvvon bajimus boazolohku ovddit boazodoallolága maŋŋá, dušše geasseorohagaide. Dat geassesiiddat mat dál galget geahpedit boazologu, gullet eanaš daid geasseorohagaide gos boazolohku leai beare badjin duoid ovddit mearrádusaid ektui.

Viidáset leat olu siidaoasit heivehan boazologuset ovddeš bajimuš boazologu ektui mii leai 600 bohcco oažžun dihtii doarjagiid boazodoallošiehtadusas. Boazodoallošiehtadusa ekonomalaš gaskaoamit galge maid doaibmat dienasdássedeaddjin, ja šiehtadusbeliid mielas ii lean govttolaš ahte sii geain ledje eanet go 600 bohcco galge oažžut doarjagiid boazodoallošiehtadusa bokte. Dás ferte deattuhit ahte dát bajimuš boazolohku oažžut doarjagiid ii lean mearriduvvon bajimuš boazologu njuolggadusaid mielde, dahje eará láhkai vuođđuduvvon boazodoalloláhkii. Olusiid bealis lea čuoččuhuvvon ahte sii geain leat badjel 600 bohcco eai leat čájehan oskkáldasvuođa boazodoalloeiseválddiide, muhto sii geain leat 600 bohcco ja vuollel dan leat leamaš oskkáldasat (ja geat dál galget ráŋggáštuvvot). Departemeanta čujuha ahte dát addá boasttu gova duohta dilálašvuođas.   

Muhtun guorahallan čájeha ahte jagi 2005 maŋŋá leat vuosttažettiin boazodoallit geat leat fásta bargguin, ja geain leat bohccot eará siiddaoasi hálddus geat leat lasihan boazologu.  Čájehuvvo ahte jos juohkehaš sis geahpedivčče boazologu gaskamearálaččat 10 bohccuin, de dat dagašii 82% dárbbašlaš geahpedanlogus Nuorta-Finnmárkkus ja 74% Oarje-Finnmárkkus, gč. oktasaš bargojoavkku raportta gos boazolohkogeahpedeami váikkuhusat ja doaibmabijut leat guorahallojuvvon, geigejuvvon skápmamánus 2012. 

Boahtteáiggi sisaboađut vuoliduvvon boazologuin
Daid orohagain gos boazolohku galgá geahpeduvvot lea erenoamáš unnán buvttadeapmi geahppa bohccuid geažil, miesehisvuođa geažil ja ollu vahágat. Ollu boazodoalobearrašat dárbbašit otná dilis sisaboađuid ealáhusa olggobealde dan sivas go buvttadeapmi lea beare unni ja sisaboađut vuollin. Dutkan čájeha ahte unnán buvttadeapmi eanas muddui lea čadnon alla boazolohkui, ja vejolašvuođat buoridit buvttadeami unnit boazologuin leat stuorrát. Boazologuheiveheapmi dan boazolohkui maid Boazodoallostivra lea mearridan boahtá jođánit lasihit buvttadeami ja buktit buot boazodolliide eambbo sisaboađuid, maiddái sidjiide geain leat unnán bohccot.