Eanandoallo- ja biebmoministara sáhkavuorru Stuorradikkis dan oktavuođas, go meannudedje Prop. 122 S(2011-2012) 2012 eanandoallošiehtadusa - 2012 stáhtabušeahta rievdadusaid 2012 m.m.

• Loga Stuorradikki digaštallanreferáhta áššis nr. 10

Presideanta,

Háliidan dán sáhkavuoru álggus šállošit dan, ahte Eanandoalu šiehtadallanlávdegoddi ii válljen soabadallat duođas dan fálaldaga vuođul, maid stáhta lei ovddidan. Sii livčče olahan eanet soabadallamiin. Soahpameahttunvuohta lea divrras. Nu ferte leat, vai soabadallan doaibmá, ja mun háliidan bealuštit soabadallama. Ovttasbargguin mii olahit buoremus bohtosiid eanandollui ja servodahkii. Šiehtadallamiin eanandoallu lea olahan šiehtadallanovdun 40 000-50 000 kr juohke jahkebarggu nammii dán ráđđehusa áigge. Muhto šiehtadallamiid boađusin sáhttá maid leat soahpameahttunvuohta ja das čuovvovaš akšuvnnat. Dan mii leat oaidnán máŋgga suorggis dán jagi. Dat lea maid lobálaš vuohki, ja mun dohkkehan dan.

Vuosttaš háve guoktenuppelot jagis Stuorradiggi lea meannudan ođđa stuorradiggedieđáhusa eanandoallo- ja biebmopolitihka birra, mii lea leamaš eanandoalločovdosa vuođđun. Ii dáidde leat soaittáhagas – ja kánske lea áddehahttige – ahte soahpameahttunvuohta bohciida vuosttaš šiehtadallamiin, main čuovvulit dieđáhusa. Eanandoalus dárbbašedje nannosit beassat ovdanbuktit maid sii háliidit dieđáhusa mearkkašit, ja mii dárbbašuvvo vai juksat dan ulbmiliid. Mun válddán duođas ealáhusa reakšuvnnaid ja gierdameahttunvuođa. Mii áigut juksat dieđáhusa ulbmiliid guhkes áigodagas, ja dalle fertet dárkilit guldalit sin čielga jiena, geat dahket ulbmiliid juksama vejolažžan.

Dát čoavddus lea vuosttaš lávki, mainna čuovvulit dieđáhusa, ja mun deattuhan ahte dat čuovvula dieđáhusa máŋgga mávssolaš suorggis. Das ovddidit ain buori dienasovdáneami, mii gal livččii šaddan ain buoret, jos mii livččiimet duođas beassan šiehtadallat ja livččiimet olahan šiehtadusa. Čovdosiin láhčet dilálašvuođaid dasa, ahte vuoruhit kapitála daid háhkamiidda, mat eanemusat dárbbašuvvojit eanandoalus. Das vuoruhit gortni...

Čovdosis vuoruhit gordne-, šibitbiergo- ja ruonassuorggi, mat leat dat suorggit, main leat buoremus márkanvejolašvuođat, ja main mii berret sáhttit gokčat stuorát oasi ruovtturiikka márkana jearrus norgga buvttademiin. Dasa mii láhčit dilálašvuođaid agronomiija nannemiin, nu ahte buorebut fuolahit eatnamis ja buoridit dan buvttadannávcca. Čovdosis nannejit maid guovlluprofiilla ja láhčet dilálašvuođaid guovlluide heivvolut politihkkii. Ruonassuorgi heive ovdamearkan, mii čájeha mo mii doarjagiid nannemis sihke váldit vuhtii lassánan buvttadeami, go lasihit doarjagiid stuorámus rájáid, ja nannet guovlluprofiilla ja ain sihkkarastit máŋggabealat doallostruktuvrra vuođu, go lasihit areáladoarjagiid struktuvraprofiilla, nu mo min ulbmil lea.

Go čoavddus lei gulaskuddamis ealáhuslávdegottis, mun fuomášin, ahte juogu vuoruhemiide eai lean ollu fuomášuhttimat, muhtun muddui ovdanbukte baicce duhtavašvuođa daid hárrái. Váldočuolbman eanandoalu ja gulaskuddanoasálaččaid oainnu mielde lei ruđa vátnivuohta – buoret dinenvejolašvuođat. Dieđáhus ja dát čoavddus nannejit ođđa linnjá, maid mii álggaheimmet 2006, ja maid mii áigut joatkit. Dienaspolitihkka lea álo leamaš Norgga eanandoallopolitihka váldun. Go šiehtadallamat boatkanedje ja go eanandoalus čájehedje miela, de bođii čielgasit ovdan, ahte buoret dinenvejolašvuođat dat mielddisbuktet lassánan buvttadeami ja eanandoalu joatkašuvvama miehtá riikka. Dan mii berret, ja dan berrejit olgešbealde guldalit, go sii ovddidit ášši ain justa nuppi guvlui árvalusas ja molssaevttolaš bušeahtainis.

Jagi dieđut ovdanbukte buoret dienasovdáneami, go diimmá šiehtadusas – roahkka 10 000 kr olles ráđđehusáigodagas 2006–2012. Nu gárttai Statistihka guovddášdoaimmahaga ođđa bargogolahusloguid geažil, maid ain leat árvvoštallamin. Dilli lei erenoamáš, muhto soabadallamiin lea sihke mávssolaš ja vealtameahttun geavahit Bušeahttalávdegotti vuođđomateriála. Dan ráđđehus dagai ollislašvuođa árvvoštallamis. Go geahčadat dan dienasovdáneami, masa dieđut čujuhit, de min fálaldat livččii mielddisbuktán 13 000 kr eanet jahkedietnasii 2012 rájes gitta 2013 rádjai – ja fálaldat livččii šaddan vel buoret jos livččiimet lihkostuvvan šiehtadallamiin.

Dát lea mihtiduvvon vugiin, masa Bušeahttalávdegoddi miehtá. Dat lea maid dárkilit čilgejuvvon eanandoalu gáibádusas. Dát lea mávssolaš oassi šiehtadallamiin, danin go ealáhusdolliid boađuid sáhttá mihtidit máŋggain vugiin. Vuohki, mainna Bušeahttalávdegoddi mihtida, lea – ja ferte leat – rabas ja čađaoinnolaš. Leat máŋga ákka dasa, ahte ovttaskas eanandoalli ii njuolga dovdda loguin iežas rehketdoalu, iige dat dárbbaš mielddisbuktit ahte vuođđodieđuin leat meattáhusat. Mii oaidnit dattetge ahte dárbbašuvvojit sakka ollu eanet dieđut dan oktavuođas.

Eanandoalu ovddidanfondii čovdosis lasihit 275 milj. ođđa ruhtan. Molssaeaktun livččii lean geahpedit boanddaid foandamávssuid, dahje geavahit iežaskapitála ja likviditehta, nu mo Olgeš ovddida molssaevttolaš árvalusastis. Ráđđehus árvala lasihit ruđa, nu ahte foandda sáhttá hálddašit dohkálaččat, ja vai nannet investerendoarjagiid juolludanvuođu boahtteáiggis. Suorgi vuoruhuvvo dieđáhusas, ja dat lea leamaš okta eanandoalu váldogáibádusain.

Min eanandoallopolitihkas leat stuorra ulbmilat – lasihit buvttadeami, buoridit gánnehahttima, váldit atnui olles riikka, ja ovddidit ođđa ealáhusa. Seammás mii fertet deattuhit, ahte mis leat hástalusat gilvaleami ektui, ja ahte mii fertet sihkkarastit, ahte biebmogollosa árvvut juohkásit govttolaččat. Lean danin movtta das, ahte leat dál konkretiseremin álgaga, mas geahčadit biepmu árvogollosa osiid fápmogoriid, go eanetlohku bivdá ráđđehusa guorahallagoahtit lága, mii válddahallá buriid gávppašanvugiid. Lean maid movtta das, ahte dán barggu dorjot viidát sihke dán lanjas ja organisašuvnnain.

Mii áigut ain čoavdit hástalusaid ja juksat ulbmiliid Norgga málle mielde, mas doaibmat aktiivvalaččat ovttas ealáhus- ja bargoeallimiin. Ráđđehus lea čilgen eanandoallo- ja biebmopolitihkas stuorradiggedieđáhusas Velkommen til bords. Dan mii čuovvulit máŋga jagi ovddos guvlui. Jagi soahpameahttunvuohta čájeha, ahte ealáhusa mielas lea hoahppu buoridit dienasvejolašvuođaid, vai olahit dieđáhusa ulbmiliid. Lean ovtta oaivilis dan hárrái.

Lean logadan opposišuvnna molssaeavttuid ja evttohusaid, mat leat dán čovdosa árvalusas. Olgeš ja Ovddádusbellodat hástalit ovttas Norgga biebmomálle eanet go ovdal. Dat hástalit importasuoji, dat hástalit šiehtadallanvuogi ja márkanmuddema. Roavaávdnasiid hattiid galgá geahpedit ja bušeahttadoarjja galgá dađistaga geahppánit. Molssaevttolaš bušeahtaineaset dat álggahit nubbi 2. miljárddain ja nubbi 7 miljárddain kruvnnuin. Eanandoalu struktuvrra galgá rationaliseret ja eanandoallopolitihka ii galgga šat geavahit ássama ja barggu doalaheapmái boaittobeale guovlluin. Ferten namuhit ahte maŋimuš gal ordnašuvašii jo ieš alddisge, go duon guovtti bellodaga árvalus muđuige jo geahpeda norgga eanandoalu dinenvejolašvuođaid.

Ja ferte leat oba guhkes áigi das, go maŋimuš lea leamaš ná váttis oaidnit, mii olles opposišuvnna molssaevttolaš eanandoallopolitihkka lea. Mun lean movtta das, ahte Kristtalaš álbmotbellodat áŋgiruššá norgga eanandoalu ovdii. Movttiidahttá maid, go áirras Reiten otná digaštallamis nannii, ahte Kristtalaš álbmotbellodat ii leat vel válljen beali. Muhto ferte leat čielggas, ahte Kristtalaš álbmotbellodat ii sáhte ollašuhttit olus maidege iežas áigumušain jos dat ovttasbargá olgešbeliin.

Eanandoallo- ja biebmodieđáhusas leat stuorra áigumušat eanandoalu ovdii, Norgga giliid ovdii ja Norgga servodaga ovdii. Šállošan ahte šiehtadallamat eanandoaluin eai lihkostuvvan dán jagi, muhto sihke Guovddášbellodat ja ráđđehus áigot ain bargat dieđáhusa nana áigumušaid ovdii. Lea čielggas, ahte dat lea buoremus, maid norgga stuorradikki eanetlohku sáhttá oaivvildit.