Håaleme: Heerredimmie beetsuvistie- guhkene bijjene dennie beapmoepolitihken biejjieøørnegisnie

Gieries åålmege – beapmoe sleengkedh lea åajvahkommes akten tsiehkien bïjre: NÅAKE BIJJIEDIMMIE

Manne vïenhtem daate nåake bijjiedimmiem vuesehte, gosse mijjieh goh nøørjen utnijh aktem njealjehtsem sleenkebe dehtie beapmoste mijjieh åestebe.

Gosse jeahtam nåake bijjiedimmie dellie vïenhtem mijjieh nøørjen utnjïh daajroem jïh lohkehtimmiem fååtesibie guktie ektiedimmie lea beapmoen, åtnoen, vierhtiej jïh klijma- jïh byjresedåeriesmoeri gaskem.

Ibie mijjieh asth beapmoejurjiehtimmiem jïh åesiestimmiem soejkesjidh, jïh mijjieh fååtesibie dam vihkielommes daajroem beapmoen bïjre,jïh maam mijjieh edtjebe beetsuvebeapmojne darjodh, jïh misse mijjieh maehtebe dam nåhtadidh, jïh dannasinie mijjieh dam minngedsgeatjan sleengkebe. Dam darjobe jalhts mijjieh maehtebe jïjnjh njaelkies jïh lihties beapmoeh dehtie beetsuvebeapmoste darjodh.

Dennie nøørjen veljiesiebriedahkesne mijjieh såemies nåake voeth åådtjeme, mah dorje mijjieh ovdaerpies jïjnjh beapmoeh sleengkebe. Dïhte ojhte dannasinie fïereguhte mijjeste voerkesvoetem dan bïjre fååtese. Daesnie tjoerebe voerkesåbpoe sjïdtedh.

Abpe veartenisnie aervede medtie aktem lehkiem beapmoste mij dorjesåvva, beetsuvh sjïdtieh jïh gåalmehtsem dehtie beapmoste maam utnijh åestieh, sleengkesuvvieh.

Beapmoeh sleengkedh aaj aktem moralen bieliem åtna. Ij gåessie aarebi dan jïjnjh almetjh eatnamisnie bårrestohteme.

Stuart, mij mov minngesne hååle, vuesehte sov gærjesne ihke lea aerviedamme, gaajhke beapmoe mij sleengkesåvva utnijijstie USA’esne jïh Europesne lij maahteme gaajhkide dejtie mah bårrestohteminie veartenisnie biepmehtidh, 3-7 aejkieh.

Beapmoeh sleengkedh klijmadåeriesmoerh sjugnede, jïh stuerebe daerpiesvoete sjædta læssanamme beapmoedorjemassese. Tjuara veanhtadidh klijmajorkesimmieh sïjhtieh haestemidie beapmoejearsoesvoeten bïjre stuerebe darjodh.

Dannasinie joekoen vihkeles beetsuvem vaeniedidh – gorredidh dïhte beapmoe mij dorjesåvva raaktan beapmojne sjædta –dovne klijmam jïh beapmoejearsoesvoeten gaavhtan.

Dïhte abpe veartenen beapmoedorjemasse tjuara guektien geartan sjïdtedh aarebi 2050, juktie aktem åålmegem biepmehtidh, maam veanhtede sæjhta ållesth 9 millijardh almetjh årrrodh.

Veanhtede Nøørjen åålmege læssene 1 millijovnine eannan 2030.

Beapmoejearsoesvoete  lea  vihkielommes gaajhkine siebriedahkine. Mijjieh vihth stoerre lissiehtahkh vuajneme dennie gaskenasjovnale veajhtajaavvoeåesesne, gajhkadahken gaavhtan Russlaantesne jïh laanten gaertjiedimmieh eksporten bïjre. Dïhte dulvie Pakistanesne aaj mijjem måjhtajahta saejrievoeten  bïjre beapmoefaasseldimmesne, jïh abpe veartenen beapmoejearsoesvoeten bïjre.

Juktie viehkiehtidh nuekie jïh jearsoes beapmoe gaajhkesidie sjædta, tjoerebe jaepiej åvtese abpe veartenasse ussjedidh jïh jïjtse laanten sisnie darjodh.

Gaajhkh laanth reaktoem jïh diedtem utnieh beapmoeh darjodh jïjtse almetjidie.

Mijjieh tjoerebe vaarjelidh dan jïjnjem goh gåarede dehtie sjïdtedehteme dajveste, jïh dehtie dajveste maam gåarede sjïdtedehtedh. (Ajve 3 prosenth Nøørjen dajveste lea sjïdtedehteme dajve, jïh mijjieh maehtebe daelie mijjem fasseldidh 50 % dejstie laanteburriedorjesistie.)

Dannasinie ibie mijjieh reeskh dajvem beapmose bigkehtehtedh jallh dam baajedh sovvehtjidh dan varke  jïh dan jijnjem mij daelie heannede. Jalhts mijjie dej minngemes jaepiej buektiehtamme vaeniedidh dam jeatjah åtnoem sjïdtedehteme dajveste jïjnjem, ibie annje dam ulmiem jakseme dïhte edtja lehkiem sjïdtedh.

Juktie dejtie haestemidie dåastodh jearsoes beapmoem gorredidh akten sjïdtije åålmegasse, tjoerebe aaj dam beapmoeveahkam vaeniedidh mij dassene mænngan dïhte dorjesovveme. Stoerre beapmoeveahkah dassenieh dovne dorjemassesne jïh åesiestimmielihtsine, jïh aaj utniji tjøøvkesne.

Daate lea vihkeles haestemh mejtie reerenasse sæjhta tjïertestidh dennie orre bïevnesisnie Stoerredægkan, laanteburrie-jïh beapmoepolitihken bïjre mejnie mijjieh giehteleminie daelie. Daesnie dah abpeveartenen haestemh ektiedamme beapmoejearsoesvoetese, klijmese jïh byjresasse, vihkeles.

ForMat aaj raeriejgujmie båateme dan bïevnesasse Stoerredægkan. Dejtie sïjhtebe veelelaakan vuarjasjidh ektine dej jeatjah raeriejgujmie mijjieh dååsteme.

Darjomh aarvoelïenghkesne beetsuven vuestelen jïh beapmoejearsoesvoeten mietelen
eSporing jïh FORMAT leah prosjekth gusnie ulmie lea gorredidh dïhte aarvoelïenghke bøøremeslaakan jåhta. Dejnie eSporing-prosjektine sïjhtebe beapmoej goeremevoetem nænnoestidh, mearan FORMAT ’en ulmie lea beetsuveveahkam jïh slæjhtojde byjressasse vaeniedidh, mah destie båetieh. Vihkeles dah prosjekth aktem lihkesvoetem aarvoelïenghkese utnieh..

Manne vïenhtem naan gille jaepiej åvtese, dellie sæjhta iemie årrodh gaajhkh beapmoedarjojh seamma hijven daejrieh man jïjnje beetsuve jïjtse beapmoedorjesistie, evtiedimmeste jïh åesiestimmeste sjædta, goh doekemetaalli bïjre daejrieh. Beetsuve lea dearjoe, jïh dïhte mij dearjoedahta  tjuara jienebem dejstie ekonomeles maaksojde siebriedahkese vaeltedh.

Dïhte beetsuve lea joe daelie akte stoerre maaksoe, jïh sæjhta sån båetijen biejjien akte stuerebe jïh vihkelesåbpoe maaksoepåaste årrodh.

Gosse gaahtjeme garrebe sjædta, dellie sagki vihkelesåbpoe maaksojde daejredh, jïh aaj unnebe maaksoeh utnedh. Dïhte sæjhta moenedh gie bøøremes illedahkem minngedsgeatjan åtna.

Hijven goeremevuekiejgujmie sielti sisnjeli, deallahtimmesne jïh doekemisnie bovreste, sæjhta hijvenlaakan daejredh gusnie vaaroeh leah, jïh gusnie dïhte beetsuve sjædta. Manne vïenhtem vihkeles dejtie goeremevuekide nåhtadidh gosse barkeminie beetsuveveahkam vaeniedidh.

Guktie manne guarkeme dle ForMat-prosjekte naa sjïere aktene gaskenasjovnale ektiedimmesne, ihke dïhte lea tjøønghkeme dejtie ellen vihkielommes aktøridie beapmoelïenghkesne , industrijeste åesiestæmman, ihke ektesne årrodh dennie barkosne beetsuvem heerredidh. Daate akte darjoeme maam dijjieh maehtede garmerdidh.

Laanteburrie- jïh beapmoedepartemente jïh Byjresevaarjelimmiedepartemente ForMat-prosjektem ekonomeles dåarjedieh, jïh mijjieh aaj prosjektem stoerre iedtjine dåeriedibie, gaskem jeatjah mijjen vuartasjæjjastatusen tjïrrh.

ForMat-prosjekte aktem gaajh stoerre ulmiem biejeme juktie dam veahkam nuhteligs beetsuvistie 25 prosentigujmie aarebi 2015, jaepien 2009 goh baasisejaepie.  Manne haastam gaajhkh aktørh beapmoesvaalhtesisnie viehkiehtidh guktie dijjieh lyhkesidie daam ulmiem jaksedh.

Beetsuvh Nøørjesne.
Beapmoebeetsuve lea dïhte beetsuvesåarhte mij verkemes sjïdteme Nøørjesne dej minngemes jaepiej. Østfoldforskning, mij dan bïjre vielie sopteste mænngan daan biejjien, lea aerviedamme medtie 71 kg nuhteligs beapmoebeetsuve sjïdti fïerhtede årrojistie Nøørjesne jaepien 2007.

Dah utnijh medtie 80 prosente destie åtna.

Aerviedamme dïhte nuhteligs beapmoebeetsuve tjåanghkan sjædta aktem aarvoeteehpemem mij lea 9-10 millijardh kråvnah.

Klijmagaasseluejhtemh ektiedamme darjomassese jïh deallahtæmman beapmoste mah Nøørjesne sleengkesuvvieh, ryøknesuvvieh leah medtie 535 000 tonn C02-ekvivalenth, jïh dïhte  lea seamma goh fïerhten jaepien luejhtemh medtie 160 000 bijlijste.
Darjomasse biodieselistie daehtie beapmoebeetsuviste sæjhta ajve aktem låhkehtsem årrodh daehtie luejhtiemistie.

Beapmoebeetsuven fåantoeh jïh darjomh – sïejhme/ForMat-prosjekte
Mannasinie beapmoebeetsuve sjïdteminie lea jïjnjh jïh stoerre.

Naakene dehtie vihkielommes dejnie prosjektine ForMat, lea dïhte edtja viehkiehtidh daajroem lissiehtidh nuhteligs beapmoebeetsuvi bïjre beapmoedorjesi luvnie, bovrine jïh utniji luvnie. Vielie daajroe veahkaj bïjre, mah vaaroedåehkieh beapmoebeetsuve faarhmeste, jïh mannasinie beapmoebeetsuve sjædta lea aaj dïhte tjoevtenje vielie darjomh buektedh.

Daatovemierhkesjimmie, ektievoetestoeredahkh / giebredahke
Joe daelie maam akt daejrebe mannasinie beapmoebeetsuve sjædta.

Østfold-dotkemen utnijegoerehtimmie vuesehte dah utnijh daamtaj beapmoem sleengkieh ihke dah eah guarkah dam ”best-før” mierhkesjimmiem.  Mierhkesjimmie ståaradimmien bïjre  våaromem åtna beapmoejearsoesvoetine,  bene goerehtimmie vuesehte jis dam miste toelhkeste, dellie beapmoeh sleengkebe mejtie  ibie daarpesjh sleengkedh.

Dah darjojh jïjtje væhtide muenieh, jïh ståaradimmiedaatovinie mïerhkesjieh. Manne dåarjedem  dam vuartasjimmiem dehtie daatovemierhkesjimmeste maam dijjieh mah jieliemisnie aalkeme, jïh manne tuhtjem hijven govledh Beapmoevaaksjome jïh jieleme ektesne aktem barkoedåehkiem nammoehtamme, mij daejtie dåeriesmoeride lihkebe vuartesje. Beapmoevaaksjome sæjhta aaj dan aamhtesen bïjre soptsestidh mænngan daan biejjien.

Mænngan manne dan minngemes tijjen leam eadtjohkelaakan byøgkelesvoetesne orreme jïh jielemem haasteme darjomigujmie båetedh juktie beapmoebeetsuvem heerredieh, dellie bielieh dehtie jieliemistie jarkelamme jallh såårneme  jarkelimmiej bïjre daatovemierhkesjimmesne. Gaskem jeatjah lea TINE mierhkesjimmiem jarkelamme sijjen sieties jïh suvries meejerijedorjesinie, destie ”Siste forbruksdag” dan ”Best før”.

Vihkeles jieleme vijriebasse barkeminie aktem ståaradimmiemierhkesjimmiem åadtjodh, mij ij darjoeh jienebh bearpmoeh sleengkesuvvieh, bene seamma aejkien ij beapmoejearsoesvoetem vaahrese biejh.

Maahta aaj ståaradimmiem utnijasse bueriedidh gosse buerebelaakan ektievoetestoerdahkide sjïehtede, jïh raerieh gaavna mah beapmojde buerebelaakan vaarjelieh, mænngan giebredahkem rïhpestamme.

NofimaMat aktem vihkeles barkoem dorje daennie suerkesne, jïh sæjhta vielie dan bïjre soptsestidh mænngan daan biejjien.

Beapmoesentrale
Akte jeatjah darjome mij gååvnese, mij maahta beapmoebeetsuvem heerredidh, lea aktem beapmoesentralem tseegkedh, maam mijjieh veeljeme dam gåhtjodh.

Manne aarebi suerkiem haasteme raeriejgujmie båetedh mah darjoeh byøpmedihks beapmoe ij sleengkesovvh, bene sijjeste byøpmesåvva. Manne vienhtem daate darjome NorgesGruppen’istie lea goh akte vaestiedasse mov haestiemasse.

Kirkens Bymisjon aktem barkoedåehkiem stuvrie mij edtja salkehtidh mejtie gåarede aktem beapmoesentralen tseegkedh, juktie hijven jïh byøpmedihks beapmoeh deallahtidh, mah dæjpeles fåantojste eah maehtieh sïejhme vuekine doekesovvedh.

Sijjeste beapmoem sleengkedh, mij ij leah daatoven bijjelen båateme, bene læjhkan ij maehtieh doekesovvedh sïejhmelaakan bovrijste jïh engros-våarhkojste, dellie ussjede beapmoem tjøønghkedh naemhtie guktie humanitære siebrieh maehtieh dam faalehtidh dejtie mah sïjhtieh dam utnedh. Jis dagkerh raerieh gååvnesieh guktie gåarede aktem dagkeres sentralem tseegkedh, dellie ussjede  abpe aarkebiejjievaaroesuerkie edtja dan bïjre laavenjostedh.

Dovne NorgesGruppen jïh ICA joe latjkoeh utnieh ovmessie humanitære siebriejgujmie deallahtimmien bïjre beapmoste dejtie, bene dïhte åssjele aktine beapmoesentraline lea kapasitetem jïh daajroesvoetem lissihtidh daan deallahtæmman.

Beapmoesentralh jallh ”FoodBanks” jïjnjh europejen laantine gååvnesieh. Akte dejstie lea Fødevarebanken Københavnesne man bïjre dijjieh åadtjode vielie govledh mænngan dan biejjien.

Bïevneseråajvarimmieh
Læssanamme tsåatskelesvoete beapmoebeetsuvi bïjre dorje guktie vaenebe beapmoebeetsuve sjædta. Dannasinie hijven dam vuejnedh mij ForMat’en aadtjen tjïrrehtamme goerehtimmesne tjåådtje, jienebh utnijh jiehtieh dah dan minngemes tijjen vielie tsåatskeles sjïdteme beapmoebeetsuve lea akte dåeriesmoere. Jïh raaktan aaj beapmoebeetsuve ånnetji åhtjanamme jaepien 2009.  Mijjieh tjoerebe dam vuartasjidh goh akte illedahke aktede tjåenghkies hijven barkoste.

Gosse dam jeahteme, ij gåaredh doerki nelnie veeledidh.  Edtja annje beapmoebeetsuveveahkam vaeniedidh. 

Hijven bïevnesh utnijidie leah vihkeles daennie sjïekenisnie.

Matprotalen.no mij lea Beapmoevaaksjomen, beapmoedepartementi jïh dah lïhke eetati utnijenedtesijjie, lea hijven raerieh buakteme guktie edtja beapmoebeetsuvidie vaeniedidh gåetieguntine dennie vuesiehtimmesne ”Slik lagrer du middagsrester”.

Opplysningskontoret for egg og kjøtt/ Munnien jïh bearkoen bievnesekontovre  lea dam hijven heeftetjem ”God mat av rester”  dorjeme,  maam maahta våålese leessedh dej nedtesæjrosne matprat.no. Grønn hverdag /kruana aarkebiejjie aaj utnijdie haasta beetsuvem heerredidh dovne sov nedtesijjesne gronnhverdag.no jïh aktene byjresevietseles jurjiehtimmiegærjesne beapmoebeetsuvebihkedassigujmie.

Dijjieh  åadtjode vielie dan bïjre govledh daan iehkedsbiejjien.

Jïjtje leam aaj mov luhkie beapmoejiermienjoelkedassh buakteme, mah maehtieh utnijem viehkiehtidh sov beapmoebeetsuvem vaeniedidh, jïh dah leah departementen nedtesæjrojne.

Galhkuve
Gieries åålmege, beapmoeh sleengkedh tjielkelaakan vuesehte: BEAPMOE FER LIHTIES.

Gosse mijjieh, nøørjen utnijh, reeskebe aktem njealjehtsem sleengkedh dehtie beapmoste mijjieh åestebe, dellie doestem jiehtedh beapmoe raaktan lea fer lihties.

Dannasinie tjoerebe varki dejtie gæljojidie orrijidh, mah iktegisth edtjieh lihtiesåbpoe beapmoem utnedh, jïh dïhte sæjhta jïhtedh vaenebe vaaroeh sjïdtieh, nåakebe vuekie sjædta jïh dah darjojh vaenebe maaksoem åadtjoeh sijjen vaaroej åvteste.

Dïhte åasa maam mijjieh dennie ræjhkoes Nøørjesne maeksebe mijjen biejjieladtje laejpien åvteste, ij leah akteraeresne mijjen jielemevuekine.

Gosse vuartesje dan nåake jïh ovriektes joekedimmiem veartenisnie, lea mijjen åtna-jïh sleengkievoete, dovne gosse lea hijven beapmoen bïjre jïh jeatjah vaaroej bïjre, eevre jabjoeh.

Dannasinie sïjhtem dijjen baalte tjåadtjodh dennie ræjhtosne åtna- jïh sleengkievuekien vøøste, jïh sleengkeme beapmoste sjïerelaakan.

Gæjhtoe