Ođđa ráđđehusa sámepolitihkka, Tromssa fylka ja Tromssa gávpot riikkaidgaskasaš eamiálbmotgávpogin - muhtun perspektiivvat

Mun lean iežan mánnávuođa- ja nuorravuođaáiggi orron Tromssa suohkanis gitta 1979 rádjái, ja lean maid skuvlla vázzán Tromssa gávpogis, 1967 rájes 1970 rádjái ja muhtun jagiid 80-logu álggus.

Munnje lea biddjon diibmobeallásaš sáhkavuorru, ja mu álgojurdda dáinna ságastallamiin lei "Tromsa riikkaidgaskasaš eamiálbmotgávpogin". Muhto árvideames háliidehpet maid diehtit maid mun stáhtačállin, ja maid ođđa ráđđehus áigu čađahit sámepolitihka hárrái. Danne mii leat soahpan ahte čilgen veahá dan birra maiddái.

Mun háldiidan álgit ođđa ráđđehusa sámepolitihkain. Sámepolitihka dáfus leat ráđđehusas golbma vuođđoárvvu guovddážis. Dat leat ovttadássásašvuohta, máhttu ja fátmmasteaddji bargoeallin.

Dáid árvvuid áigut doahttalit Soria-Moria-cealkámuša rámmaid siskkobealde. Dat leat min vuođđun sámepolitihkas, ja našovnnalaš unnitlogu politihkas mas maiddái lean ovddasvástideaddji stáhtačálli. Mii diehtit ahte dáid guovlluid našovnnalaš unnitlohku lea kveanaálbmot.

Sámepolitihkka obbalaččat, galgá ovddiduvvot ođđa stuoradiggedieđáhusas sámepolitihka birra. Sámelága meannudettiin, dáhtui Stuoradiggi ráđđehusa ovddidit dakkár dieđáhusa juohke stuoradiggeáigodahkii, ja dálá ráđđehus lea juo álggahan barggu dainna dieđáhusain.

Seammás diehtit ahte sámepolitihkka ii boađe rievdat nu olu. Go sámi áššit gieđahallojuvvojit Stuoradikkis, de oaidnit ahte lea stuora ovttamielalašvuohta sámepolitihka váldolinjjáid hárrái, vaikko ii leat jur dievaslaš ovttamielalašvuohta.

Bušeahtta
Dálá ráđđehusa vuosttaš konkrehta signálat sámepolitihka hárrái, bohte ovdan ikte go ovddideimmet iežamet bušeahttaproposišuvnna.

Vuosttažettiin áigut čuovvolit Gonagasa ándagassiiátnuma Divttasvuona rádjelosain geat ofelaste báđariid ráji rastá nuppi máilmmisoađi vuolde. Mii evttohit juolludit 1 miljovnna kruvnno sin ráhčamušaid dutkama ja duođaštandoaimmaid várás.

Dasa lassin áigut doallat iežamet lohpádusa doarjut sámi kultuvrra. Ráđđehus evttoha lasihit juolludusa sámi kulturulbmiliidda 7 mill. kruvnnuin Bondevik-ráđđehusa evttohusa ektui. Gielda- ja guovlodepartemeantta bušeahtas sirdojuvvo 3 mill. kruvdno sámi girjebusseinvesteremiidda, nu ahte Sámediggi dás duohko hálddaša sámi johtti girjerájusbálvalusa doaibma- ja investerenruđaid. Dát mearkkaša ahte juolludusat sámi ulbmiliidda lassánit okttibuot 11 mill. kruvnnuin dahje sullii 30 proseanttain 2005 juolludusa ektui! (Dása lea dat miljovdna kruvdna maid ovddit ráđđehus juolludii sámi museaid konsoliderenbargui, váldon fárrui.)

Soria Moria
Mii áigut lágidit Sámediggái buoret vejolašvuođaid jođihit aktiiva kulturpolitihka.

Mii áigut maiddái hábmet sámi kulturdieđáhusa.

Nugo diehtit de lea dán ráđđehusa vuođđun Soria-Moria-cealkámuš, maid golbma ráđđehusbellodaga leat soahpan. Dan cealkámušas leat olu dárkilis čuoggát sámepolitihka hárrái. Áiggun veahá čilget muhtumiid dáin čuoggáin.

Seammás lea deaŧalaš lohkat olles Soria-Moria-cealkámuša, ii ge dušše sámepolitihkalaš doaimmaid erenoamážit. Obbalaš doaimmat bohtet leat ávkin maiddái sámi áššiide.

Áiggi dáfus in olle čilget buot čuoggáid dán cealkámušas. Muhto álggus namuhin ahte ovttadássásašvuohta lea guovddáš árvun munnje. Nu lea maiddái ráđđehussii. Cealkámušas daddjo ahte Ráđđehus áigu vuosttaldit juohkelágán vealaheami. Juohkehaččas, ja diehttelasat sápmelaččain nai, galgá leat vuoigatvuohta ja vejolašvuohta ovdánahttit iežas, atnit iežas návccaid ja eallit iežas eallima, beroškeahttá das makkár sohkabealli, sosiála duogáš, osku, seksuála orienteren, doaimmashehttejupmi dahje čearddalaš gullevašvuohta guđesge lea.

Seammás nannejuvvo ahte "Sámepolitihka vuođđu lea ahte Norgga stáhta lea ásahuvvon guovtti álbmoga territorijai, sápmelaččaid ja dáččaid, ja goappaš álbmogiin galgá leat vuoigatvuohta ovddidit kultuvrras ja gielas." Dat mearkkaša ahte ráđđehus erenoamážit deattuha sámi kultur- ja giellapolitihka.

Cealkámušas nannejuvvo ahte "Sámedikkis galgá leat duohta váikkuhanváldi dain surggiin mat leat deaŧalaččat sámi servodagas." Dát čuokkis lea deaŧalaš sihke ráđđehussii ja Sámediggái. Danne áigut čuovvolit ja buoridit dan ráđđádallanšiehtadusa maid ráđđehus ja Sámediggi leat dahkan. Dan čuovvolanbarggus galget earet eará ráhkaduvvot konkrehta njuolggadusat dasa movt stáhtalaš orgánat galget deavdit iežaset ráđđádallangeatnegasvuođaid geavatlaš dilis.

Dát šiehtadus dahkkui Finnmárkolága bargguid oktavuođas. Ráđđádallanšiehtadus ja dan čađaheapmi, sihkkarastá ahte Norgga stáhta ollašuhttá ILO-kovenšuvnna nr. 169 eamiálbmotgeatnegasvuođaid. Mun jáhkán dán šiehtadusas lea stuora mearkkašupmi sámepolitihka ovdáneamis guhkit áiggi vuollái. Šiehtadus addá Sámediggái čielgadet rolla norgga demokratiijjas, ja sihkkarastá ahte eai leat šat dušše eanetlogu oainnut mat vuhtiiváldojuvvojit. Danne boahtit mii erenoamážit deattuhit dán šiehtadusa duohtandahkama.

Finnmárkoláhka
Nubbe ášši mas joatkit ovddit ráđđehusa barggu, lea Finnmárkolága čađaheapmi. Nugo diehtit de lei dát láhkabargu guhkes proseassa, mas Sámediggi ja Finnmárkku fylkkadiggi ledje fárus, ja dát lea láhka maid buot dálá ráđđehusbellodagat dorjo. Vaikko ráđđehus lea ge lotnahuvvan, de ii mearkkaš dat ahte lága implementeren rievdá. Ráđđehus áigu láhčit dili nu ahte Finnmárkolága čađaheapmi dađistaga álggahuvvo, vai Finnmárkoopmodaga stivra sáhttá doaibmagoahtit ođđajagi rájes juo. Lága čađaheapmái ráhkaduvvojit maiddái njuolggadusat mat addet stivrii vejolašvuođa ja válddi dahkat daid šiehtadusaid mat dárbbašuvvojit, dassá go giddodatvuođđu sirdojuvvo Statsskogas 2006 nuppi kvartálas. Šiehtadusat sáhttet ovdamearkka dihte leat visttiid oastin dahje láigoheapmi, jođiheddjiid virgáibidjan jna. Finnmárkokommišuvdna ja ođđa Meahcceduopmostuollu ásahuvvo 2006/2007 jahkemolsumis, ja dalle lea olles láhka sajis.

Nugo diehtit de lea álggahuvvon almmolaš čielggadeapmi mas sámi vuoigatvuođat Finnmárkku lullelis, guorahallojuvvojit. Mun lean ieš leamaš lahttun dan lávdegottis, muhto geassádin das go nammaduvvojin stáhtačállin. Livččii gal hállu hupmat dán lávdegotti barggu birra, muhto ii oro riekta heivvolaš dás dan dahkat. Sáhtán dattege dadjat ahte lávdegotti bargu lea guovddážis dan guorahallamis mas sámi vuoigatvuođat Finnmárkku olggobealde čielggaduvvojit, ja šaddá miellagiddevaš oaidnit čielggadeami go dat válbmana, plána mielde boahtte dálvái.

Dat šaddá dalle oassin dain sámerievttálaš čielggademiin mat leat dahkkon maŋemus 25 jagis, ja mii ráđđehusas áigut čuovvolit barggu dáinna čielggademiin.

Guolástuspolitihkka
Dál máhcan fas Soria-Moria-cealkámuššii. Ealáhusdoaimmaid áŋgiruššan lea hui mávssolaš munnje go barggan sámepolitihkain. Dán suorggis oaidná várra čielgasepmosit ahte ráđđehus lea molsašuvvan, maiddái sámepolitihka dáfus, earet eará Tromssa fylkka doaresbealguovlluin ja báikkálaš servodagain.

Guolástuspolitihkka lea oassin ealáhuspolitihkas. Ovddit Sámediggeáigodagas dorjon resolušuvnna mii garrasit moittii daid struktuvranuppástuvvamiid maid guolástusministtar Svein Ludvigsen evttohii ja čađahii.

Dálá ráđđehus áigu bidjat ođđa deattu guolástusa ovddideapmái. Mii oaivvildit ahte guolleriggodagaid árvoháhkan galgá eambbo ovddiduvvot riddoservodagain mat divdna dárbbašit guollebivddu. Árvoháhkan galgá máhcahuvvot báikkálaš servodagaide. Mii oaivvildit ahte oassin dán strategiijjas lea áŋgiruššan riddoguolástemiin, mii lea mearrasámi kultuvrra vuođđu. Danne áigut ásahit prográmma riddofatnasiid ođasteami várás. Mii áigut maid álggahit stuorát čielggadeami mas árvvoštallat daid struktuvradoaimmaid mat leat čađahuvvon. Dan botta go čielggadeapmi lea jođus, boahtit gaskaboddosaččat bissehit lobi oastit ja vuovdit eriid ja vuoigatvuođaid mat eai leat čadnon fatnasii. Struktuvradoaimmat botkejuvvojit, ja dat botken lea okta dain vuosttaš lohpádusain Soria-Moria-cealkámušas maid juo leat ollašuhttán.

Mii áigut nu jođánit go vejolaš čuovvolit Stuoradikki dáhttomearrádusa Finnmárkolága meannudeami oktavuođas. Mearrádusas celko ahte Stuoradiggi dáhttu Ráđđehusa farggamusat čielggadit sápmelaččaid ja earáid vuoigatvuođa guolástit Finnmárkku olggobealde, dás maid čielggadit unnimuseari fatnasiidda vuollel logi mehtera, ja dasto ovddidit Stuoradiggái áššečuovvoleami dan hárrái.

Mun jáhkán dáid doaimmaid buktit ođđa árjjaid ja movtta sámi riddo- ja vuotnaguovlluide.

Olu sámi gilit ráhčet bargguhisvuođain. Danne áigu ráđđehus álggahit lotnolasealáhusaid árvoháhkanprográmma. Mii dáhttut áŋgiruššat lotnolasealáhusaiguin mii lea guovddáš beallin sámi kultuvrras. Dát gal lea erohus ovddit ráđđehusa ektui, mii ii čájehan beroštumi lotnolasealáhusaide.

Lotnolasealáhusaid árvoháhkanprográmma ii leat juoga maid leat ihcalis fuobmán, dat gal lea álo leamaš oassin dán suorggi guhkesáiggepolitihkas. Stuoradiggedieđáhusas sámepolitihka birra maid vuosttaš Stoltenberg-ráđđehus ovddidii ovdal ráđđehusmolsašumi 2001:s, celkui ahte ráđđehus ovttasráđiid Sámedikkiin, áigu čielggadit sámi guovlluid árvoháhkanprográmma ásaheami. Dieđáhusas daddjo maid ahte prográmma galgá oktiiheivehit daid hástalusaid ja vejolašvuođaid mat leat čadnon eanandollui, boazodollui, guolásteapmái ja árbevirolaš duodjái dan nanu árbevirolaš ealáhusovttastahttima vuođul mii álo lea leamaš sámi ássanguovlluin.

Ovddit ráđđehus ii čuovvolan dán, muhto dálá ráđđehus áigu fas bargagoahtit dáinna doaimmain.

Sámi kultuvra lea nannosit čadnon guovlluid báikkálaš servodagaide. Mii dáhttut nannet guovllupolitihkalaš gaskaomiid, ja áigut erenoamážit deattuhit daid guovlluid hástalusaid mat leat eanemus maŋos manname. Danne áigut ee. bisuhit desentraliserejuvvon skuvlahámádaga. Mii dáhttut sihkkarastit ahte skuvllat mat leat olu smávva giliid vuođđun, bisuhuvvojit. Guovllupolitihka ođđajurddašeapmi boahtá maiddái leat ávkin sámepolitihkkii.

Sámegiela birra háliidan maid dadjat moadde sáni. Mii háliidit buoridit vejolašvuođa oažžut sámegielaoahpahusa buot dásiin. Okta vuohki dasa lea lasihit almmolaš doarjaga rávisolbmuidoahpahussii. Dasto áigut fuolahit ahte eanebut diehttájit iežaset vejolašvuođaid birra oažžut lassioahpu. Dat lea maid mielde nannemis rávisolbmuidoahpahusa sámegielas.

Tromsa riikkaidgaskasaš eamiálbmotgávpogin
Dán konferánssa temá lea "Tromsa riikkaidgaskasaš eamiálbmotgávpogin". Dat jurdda lea dárkilit čilgejuvvon Tromssa Sámi Searvvi prošeaktačilgehusas 2002:s.

Háliidan dán oktavuođas váldit ovdan ovtta dain vuođđoárvvuin maid álggus namuhin, namalassii ovttadássásašvuohta. Munnje lea Tromsa álo leamaš fátmmasteaddji gávpot, ja lea deaŧalaš fátmmastit buot gávpoga kultuvrraid, sihke sámi kultuvrra, kveana kultuvrra ja sisafárrejeddjiid kultuvrraid.

Tromsa lea álo leamaš eamiálbmotgávpot. Vaikko sápmelašvuohta ii leat álo oidnon Tromssas, de galgat muitit ahte gávpot lea huksejuvvon gasku árbevirolaš sámi ássanguovllu, gos leat nanu sámi ruohttasat ja olu sámi sisafárren. Mun dieđán ahte Krokenis ledje ovtta gaskka goasii bealli ássiin sámegielagat. Danne ii dárbbaš eahpidit gávpoga sámi gullevašvuođa.

Go Tromsa dohkkehuvvo eamiálbmotgávpogin, de čalmmustahttá dat gávpoga ja guovllu sámi kultuvrra, eallima ja giela, sihke historjjálaččat ja dálááiggis.

Lea olu maid heivešii dadjat Tromssa eamiálbmotgávpot dili birra, muhto mun áiggun geahččalit čilget movt mii guovddáš eiseváldit sáhttit heivehit dili ovddidit sámi kultuvrra Tromssas.

Álggos háliidan namuhit suohkanekonomiija. Dálá ráđđehus áigu bidjat ollu návccaid riikka suohkanekonomiijii. Olbmot ásset suohkaniin, ja go rámmat lassánit, de lea suohkaniin stuorát vejolašvuohta áŋgiruššat sámi kultuvrra ovddidemiin.

Háliidan maid váldit ovdan sámi turismma. Soria-Moria-cealkámušas namuhuvvo ahte sámi mátkeealáhus lea oassin sámi ealáhusovddideami vuođus. Dat lea maid dárkilit čilgejuvvon "Tromsa riikkaidgaskasaš eamiálbmotgávpogin"-nammasaš ovdaprošeavttas.

Dás háliidan cuiget ahte go atná sámi kultuvrra turismavuođđun, de galgá dan dahkat várrogasvuođain. Turisma galgá jođihuvvot sámi kultuvrra eavttuid vuođul, ja sámi kultuvrra galgá geavahit, iige boastut geavahit.

Nubbi mávssolaš doaibma sápmelašvuođa ovddideamis, lea čalmmustahttit sámi kultuvrra almmolašvuođas. Ođastuvvon báikenammaláhka mii boahtá fápmui 2006:s, lea buorren ovdamearkan dasa. Dálá ráđđehusbellodagat dorjo dohkkehuvvon rievdadusaid, mas ee. sámi ja kveana báikenamat erenoamážit deattuhuvvojit ođđa ulbmilparagráfas. Mun dieđán ahte Tromsa lea guhkás ollen sámegielgalbbaid geavaheamis. Ja dás namuhan erenoamážit Davvi-Norgga Universitehtabuohcciviesu ja iešguđet joatkkaskuvllaid sámegielgalbbaid- ja sámegielgeavaheami. Seammás lea nu ahte jus háliida gohčodit gávpoga riikkaidgaskasaš eamiálbmotgávpogin, de ferte sámi čalmmustahttin leat guovddáš eaktun.

Loahpalaččat háliidan dadjat moadde sáni riikkaidgaskasaš beali birra. Dán konferánssas ii leat dušše sáhka Tromssas eamiálbmotgávpogin, dás nammaduvvo Tromsa riikkaidgaskasaš eamiálbmotgávpogin.

Oainnán ahte lea áigumuš bidjat riikkaidgaskasaš dimenšuvnna váldoovddasvástádusa Tromssa Universitehtii. Maiddái dán oktavuođas sáhttá ráđđehus addit doarjaga obbalaš doaibmabijuid bokte. Vuosttažettiin áigut lasihit juolludemiid universitehtaide, ja nannet regionála universitehtavuogádagaid. Dasto áigut nannet universitehtaid riikkaidgaskasaš ovttasbargoortnegiid. Tromssa Universitehta oažžu dalle buoret rámmaeavttuid bargat riikkaidgaskasaččat, ja dat maid veahkeha hábmet Tromssa riikkaidgaskasaš eamiálbmotgávpogin.

Háliidan vel dadjat ahte dán konferánssas leat olu miellagiddevaš jurdagat boahtán ovdan. Lea ávkkálaš sihke Tromssa gávpogii ja guovllu sámi kultuvrii ja sámi álbmogii, go Tromsa ovddiduvvo eamiálbmotgávpogin. Go čájeha Tromssa gávpoga sápmelašvuođa, de dahká dat gávpoga erenoamážin, ja de lea juoga mii earuha dán gávpoga eará gávpogiin. Tromsa lea dasa lassin stuora riggodahkan sápmelašvuhtii obbalaččat. Gávpot lea šaddan kreatiiva guovddážin mas lea ee. universitehtabiras mii čehpet ovttastahttá sápmelašvuođa eará doaimmaiguin. Danne sávan lihku dáinna bargguin.

Loahpas vel giittán Tromssa fylkkasuohkana go lea lágidan dán buori konferánssa.

Giitu beroštumi ovddas.