Sidáv gijttet gåhttjoma åvdås dán konferánssaj gånnå fádda le nuorttaguovllobarggo iemeálmmukvuojnojn ja álggoálmmugij sadje dán bargon.

Buorre le gå Nordlánda fylkkasuohkan le nuorttaguovllopolitihkav dættodam jahkásasj sámekonferánsanis ja gå sáme birrasa bessi dán ássje birra giehttot mij sjaddá ájnas ássjen nuorttaguovlo viesádijda boahtteájggáj.

Ráddidus sávva nuorttaguovllopolitihkka galggá hábbmiduvvat nuorttaguovllo viesádij rádij milta. Gåhttjop gájka gudi nuorttaguovlojs berusti vijdes dagástallimij ja vuojnnoåvddånbuktemij.

Mujsta li gatjádam jus máhtáv hålav adnet gånnå bajelttjála le: Ráddidusá nuorttaguovllobarggoåvdedibme ja álggoálmmugij sadje dán bargon.

Ráddidusá nuorttaguovlloåvdedibme

Soria Moria- sárnnomin javladuvvá: «Ráddidusá mielas le nuorttaguovllo Vuona ájnnasamos åvdedimguovllo boahttevasj jagijn.»

Oajvveulmme Ráddidusá nuorttaguovllopolithkan le dahkat guoddelis sjattov ja åvddånimev nuorttaguovlon. Dat sihtá javllat galggap dilev láhtjet váj nuorttaguovlo viesáda bessi årrot ielle sebrudagájn gånnå li barggosaje ma li boahtteájggáj hiebaduvvam, buorre varresvuoda- ja åhpadusmáhttelisvuoda ja valjes luonndo- ja kultuvrravásádusá.

Ráddidusá politihkka ja åvdedibme sámijda ja sáme sebrudahkaj aj guosská. Nuorttaguovlo li histåvrålasj årromsaje sámijda ja ietjá álggoálmmugijda. Álggoálmmukvuojnno le danen oassen åbbå åsijn ráddidusá nuorttaguovllopolitihkas.

Nuorttaguovllopolithka vuodo le ulljo- ja gássaråggåm Barentsáben. Jus dájt ressursajt ja dåjmajt buorre láhkáj háldat, de lulu da liehket åbbå stuorra ávkken nuorttavuona rijkkaoassáj.

Nuorttaguovlloåvdedime sisadno le lasedit ja åvddånahttet dåjmajt gátten Nuortta-Vuonan petroleumråggåma buohta. Galggap åvdedit æládusájt dagu guolástus ja merraæládusájt, mannoæládusáv, ednambargov, boatsojsujtov ja ietjá æládusájt.

Álggoálmmuga li ájgij miehtáj åvddånahttám ja hiebedam ietjaska kultuvrav ja ávkkim luonndoressursajt dájn subarktalasj rabdaguovlojn. Buktet ressursajt ávkkit ja æládusájt hiebadit guolástusán, merraæládusájn, miehttseæládusájn ja ednambargon jali juokkir lágásj kombinasjåvnån dájs le læhkám – ja le vil uddnik – ájnas álggoálmmugij viessomvuodoj nuorttan.

Diehtep duola dagu ásadusá gånnå uljov ja gássav gáddáj bukti, infastruktuvrra ja ietjá dåjma ihkap vahágahtti dáfojt majt árbbedábálasj æládusá adni. Ássje l sæmmi hyhttotsieggima ja asstoájggedåjmaj hárráj.

Danen le ájnas háldadit dájt navti váj sáme æládusáj ressurssavuodo vuoroduvvá.

Ráddidus sihtá, ålleslasj ressurssaháldadusán, dættodit suoddjit álggoálmmugij æládusáj luonndovuodov, kultuvrramujtojt, árbbedábálasj álggoálmmukmáhtudagájt ja boatsojsujto duobddágijt, duola dagu ådå boatsojsujttolága baktu. Dákkir háldadusán galggap aj suoddjit merragáddebirrasav ja árbbedábálasj nuorreguolástusáv ja luossaguolástusáv.

Ráddidusá nuorttaguovllopolitihkka galggá suoddjit álggoálmmugij iellemvuodov, histåvråv, kultuvrav ja æládusájt nuorttaguovlojn.

Birásháldadibme ja luonndoressursa

Birás le ájnas álggoálmmugij iellemvuoduj, æládusájda ja ressurssaadnuj.

Ráddidus sjaddá gájbbedit viehka ållo birásrávkalvisájt juohkka ájnna dåjmas ja rámmajt biedjat váj suoddjip árvulasj ja várnnahis guovlojt nievres vájkkudimes. Merrasuvdatjibme nuorttan laseduvvá ja danen sjaddá merrasihkarvuohta ja ulljosuodjalus dåssju ájnnasabbo ja ájnnasabbo.

Vuodna galggá åvdemusán liehket birásgáhttimin dálkádagá, birásselgaj ja merrabirrasa hárráj nuorttan. Rijkkajgasskasasj aktisasjbarggo hæhttu nanniduvvat jus galggá birásnoadev binnedit nuorttaguovlojn, sierraláhkáj Ruossjan.

Barentsáhpe le akta værálda valjesamos merraguovlojs. Ráddidus le mierredam ålleslasj háldadusplánav mij guosská Barentsáhpáj ja Lofåhta ålggola merraguovlojda. Ulmme le dilev láhtjet váj máhttá guhkesájggásattjat háldadit ja ávkkit uljov, gássav ja guolijt merraguovlojn, sæmmi båttå gå birrasav suoddji. Dáv ållidahttijn li petroleumdåjma vájkkudusá, merrasuvddem ja guolástus dagu aktijvuohtan aneduvvam.

Guolástuspolitihkka

Guolástuspolitihkka le ájnas oasse nuorttaguovllopolitihkas. Dát Ráddidus sihtá guolástusæládusáv åvddånahttet ådå vuojnojn.

Mijá mielas galggi båhtusa guolástusás ájn ienebut gå åvddåla ávkken boahtet merragáddesebrudagájda ma li dájda báddnum. Árvo galggi ruopptot bájkálasj sebrudagájda. Merragáddeguolástus, mij le merrasáme kultuvra vuodo, galggá vuoroduvvat dán strategijan.

Struktuvrradåjma li vijddásit guoradaláduvvam. Madi dát guoradallam giehtadaláduvvá de ij la loahpe oasestit kvåvtåjt ja rievtájt ma e vanntsaj gullu. Dahkam lip aj gæhttjalimårnigav guovllokvåvtåj gånnå mierredum oasse bivdos galggá bájkálattjat gáddáj suvteduvvat.

Stuorradikke gåhttjoma milta le barggo guoradallamijn man sisadno galggá liehket sámij ja iehtjádij riektá guolástussaj Finnmárko ålggolin, dal jåhtuj boahtám Carsten Smithajn nammadusá jådediddjen. Sidáv aj nammadait Sámeráde le åvdedam prosjevtajt merraguolástusá ja jávrreguolástusá hárráj Arktalasj Ráde guoddelis åvddånime prográmma mierij sisbielen.

Merraressursaj tjuohppam ja háldadus galggá tjuovvot prinsihpav man namma l guoddelis åvddånibme.

Dutkam, váksjudibme ja rijkkajgasskasasj aktisasjbarggo galggá vieleduvvat. Ájnas sjaddá Ruossjajn aktisattjat barggat guolástusháldadusán, valla aj merrasihkarvuodan ja ulljosuodjalusán.

Aktan li dá dåjma åbbå ájnnasa ielle sebrudagájda nuorttalamos fylkajn ja jáhkáv dáj dåjmaj baktu le sáme merragádde- ja vuodnaguovlojn åbbå buorre boahtteájgge.

Æládusåvddånibme

Ráddidus galggá dilev láhtjet váj petroleumdåjma Bárentsáben sjaddi man ájnnasa gå ber máhttelis bájkálasj ja guovlolasj æládusåvddånimen nuorttan. Vájkkudusá bájkálasj sebrudagájda nuorttan galggi åvddånahteduvvat duola dagu máhtudakåvddånime baktu ja lahka aktisasjvuodajn dutkama ja æládusåvddånime gaskan.

Nuorttalijguovlojn li aj ållo ietjá ressursa merraguovlojn, merragátten ja gátten. Ráddidus sihtá åvddånahttet dálásj ja boahttevasj æládusájt váj máhtti vuodon liehket årudahkaj ja sáme kultuvrraj.

Vuojnnep jåhtålibme Nuortta-Vuonas joarkká ja barggosaje vájlluji. Dát goasská aj sáme guovlojda. Ráddidusán galggá liehket dakkir politihkka váj sjaddá buorre årrot ja barggat nuorttaguovlojn – ja massta dåjma ja barggosaje goappátja sjiervijda sjaddi .

Ráddidus galggá jåhtuj biedjat árvvoháhkuhimprográmmav tjoahkkeæládusájda sáme guovlojn. Mij sihtap vieledit æládushiebadimijt ma li ájnnasa sáme kultuvrraj ja massta soajttá oadtjot buorre máhttelisvuodajt miehttseæládusájda, mannoæládusájda ja duodjáj, aj kombineriduvvam ietjá dåjmaj.

Ráddidus guovttegærddáj laset juollodimijt Barents 2020:j, 20 milliåvnå kråvnå jagen 2007. Ráddidus árvustallá sierra prosjevtav dahkat Barents 2020:n gånnå máhttelisvuoda ja miere sáme guovloj æládusåvddånimen le ássjen.

Ráddidus galggá dåjmalattjat adnet dajt vájkkudimnævojt majt máhttá æládusåvddånimen nuorttan. Dálla lip bessam vas doajmmaj biedjat tjuoldedum barggovaddeværov guovllopolitihkalasj vájkkudimnævvon. Dát iememusát nuorttan vájkkut.

Fylkkasuohkanijn la aktan guovlolasj guojmmerádij stuorra friddjavuohta iesj mierredittjat gåktu galggi guovllopolitihkalasj vájkkudimnævojt adnet váj guovlojda buoremus láhkáj vájkkudi. Jagen 2007 oajvváduvvá Nordlánnda oadtju 212,4 milliåvnå kråvnå, Råmsså 140,4 milliåvnå kråvnå ja Finnmárkko 111,3 milliåvnå kråvnå dán ulmmáj.

Duodden juolloduvvá viehka ållo ruhta álgadimdåjmajda njuolgga Innovasjon Norge:j, SIVA:j ja Dutkamrádáj. Nuortta-Vuonan li moadda smávva ja rasjes bájkálasj sebrudagá. Ráddidus le oajvvádam lasedit smávsebrudakjuollodimijt jagen 2007.

Dánna li hásstalusá sáme æládusåvddånibmáj. Ájnas le jut sáme oassálasste li dåjmalattja ja diededi sij sihti dájt rudájt ma manni innovasjåvnnåj, álgadibmáj, viddnudakåvddånibmáj ja smávsebrudakbargguj.

Låhparapportta Innovasjon Norges vuoset smáv álgadiddje ja investora vájlluji æjvvalimsajijt, aktisasjbarggoarenajt ja nannusap márnándåjmajt. Jáhkáv dát sierraláhkáj sáme æládusoassálasstijda goasská.

Sáme mannoæládusán li moadda smávva oassálasste ma vásádustuvrajt fálli iesj genga láhkáj – ja aktisattjat barggi aktu stuoráp oassálasstij gáktuj. Ájnas le sáme oassálasste aktisattjat barggi ja værmástagájt gaskanisá ásadi – ja de esski åvddånahtti aktisasj aktisasjbargov stuoráp oassálasstij hárráj.

Juollodime guovlolasj FoU'aj ja innovasjåvnnåj oajvváduvvi 42,5 milliåvnå kråvnåjn laseduvvat jagen 2007. Rudá galggi buoredit aktisasjbargov dutkambirrasij, æládusiellemij ja almulasj oajválattjaj gaskan. Dánna bierrriji sáme birrusa aj berustit. Ulmme rudáj le åvddånahttet bájkálasj ja guovlolasj birrasijt gånnå barggi árvvoháhkuhimijn majna l innovasjåvnnå vuodon, ja lasedit mávsulvis álgadimij lågov.

Buorre åvddåmærkkan sidáv sáme kultuvrra- ja giellaguovdátjijda vuosedit. Dá li stuorra berustimijn ja ártajn moadda kultuvrrabarggosajijt ietjasa birrasijda åttjudam. Hásstalav dájt – ja ietjá sáme guovdátjijt usjudalátjit gåktu máhtti sáme innovasjåvnnåj ja árvvoháhkuhibmáj oassálasstet.

Åvdep guoradallamijs diehtep sáme æládusiellem dábálattjat ij la vuojga aktisattjat barggam dutkambirrasij. Dáv hæhttup rievddat. Lip ham moadda sáme dutkambirrasijt oadtjum ma sihkarit li gárvvása sáme álgadiddjijt viehkedittjat.

Ávon lav gå sáme institusjåvnå Árran julevsáme guovdásj, Riikkaidgaskasaš Boazodoalloguovddáš, Álgoálbmotvuoigatvuoðaid gelbbolašvuoðaguovddáš, Sámi allaskuvla/Sámi instituhtta ja Sámi Ealahus- ja Guorahallanguovddáš li aktisasjbargov ásadam ja álgadam nuorttaguovlloværmádagáv. Aktisasjbargo baktu sáme institusjåvnå buorep láhkáj máhtti duosstot nuorttaguovllohásstalusájt sáme sebrudagájda.

Máhtudakåvddånibme

Máhtudakåvddånimen nuorttan le álggoálmmukvuojnno ájnas. Álggoálmmugijn le árvulasj máhtudahka luondo, dálkádagá, birrasa ja árbbedábij birra. Sij kultuvrraárvojt háldadi ja siján li máhtudagá gåktu iellemlájbev ietjastis åttjudit gártjes dilen subarktalasj guovlon. Dá li ressursa ma galggi vuona nuorttaguovllopolitihkan aneduvvat.

Arktalasj Ráde dálkádakrapportta duodas gåktu álggoálmmuga li hiebadallam åvdep dálkádakrievddadimijda. Udnásj dálkádakrievddadime soajtti álggoálmmugij iellemvuogijt ållu rievddadit. Ienep máhtudagá dán ássje birra galggá vuoroduvvat aktisasjbarggon ietjá lándaj.

Ráddidus sihtá lahka aktisasjbargov álggoálmmukåvdåstiddjij gå galggap nasjuvnalasj rievddadimstrategijajt åvddånahttet. Ájnas le barggat dan hárráj váj álggoálmmugij máhtudagá ja váksjuma guovdásj sajev oadtju Arktalasj Ráde dálkádakrapportan.

Álggoálmmugijn galggá iesj liehket máhttelisvuohta lasedit ietjaska máhtudagáv ja kapasitehtav váj almma láhkáj bessi vájkkudit ålleslasj sebrudakåvddånimev – ja sierraláhkáj åvddånimev nuorttan. Sáme dutkambirrasij álggoálmmukværmádahka le ájnas ja bierri ájn åvddånahteduvvat váj nanni aktisasjbargov akademalasj birrasij gaskan ietjama lándan ja aj rijkkajgasskasattjat.

Boatsojsujto hásstalusá li moatte láhkáj aktisattja nuorttaguovlo lándajn. Dan diehti ásaduváj boatsojsujto fáhka- ja gaskostimguovdásj Guovddagæjnon 2005 tjavtjan váj boatsojsujttára, dutke ja háldadusá moatte lándajn galggi aktisattjat barggat ja diedojt lådnot gaskanisá. Dákkir aktisasjbarggo ja diehtolånudibme le viehka ájnas nuorttaguovlo álggoálmmugijda.

Stuorra oasse nuorttaguovllodutkama rudájs juolloduvvi Vuona dutkamráde baktu. Dutkamráde dutkamstrategijan nuorttaguovloj hárráj dættoduvvá álggoálmmugij berustime ja rievtá li ájnas premissa nuorttaguovlo åvddånahttema ja ressurssaávkkima hárráj.

Ávon lav gå Sáme Allaskåvllå áttjak le oadtjum avtse milliåvnå kråvnå «Ealát» prosjæktaj. Dán baktu oadtju máhttelisvuodav árbbedábálasj máhtudagáv åvddånahtátjit ja dav adnet ådå diedoj ja ressurssaháldadime baktu.

Sáme Allaskåvllå le ham, aktan rijkkajgasskasasj aktisasjbarggoguojmij duola dagu Ruossja oajvveorganisasjåvnnå iemeálmmugijda nuorttan (RAIPON) álgadam rijkkajgasskasasj åhpadusáv gånnå álggoálmmugij dille le guovdátjin. Åhpadusá baktu oahppi álggoálmmuga iesjmierredime birra ja mærrádusprosessaj oassálasstema birra. Álggoálmmuga Ruossjan li oajvveulmmestudenta ja diedáv dán åhpadusán li lågenanniellja studenta. Barggo- ja sebrajdahttemdepartemennta le juollodam 320 000 kråvnå åhpadussaj.

Álggoálmmugij sadje

Internasjonaliserima baktu oadtjop ådå máhttelisvuodajt, valla sæmmi båttå álggoálmmugij kultuvrra ja iellemvuohke gártjeduvvá. Jus álggoálmmuksebrudagá galggi dáj rievddadimij tjadá rijbbat, de la ájnas jut álggoálmmugij riektá vieleduvvi gå ressursajt ja birrasav háldat ja adná nuorttaguovlojn.

Sámedikken galggá liehket almma vájkkudimfábmo ássjijn ma li ájnnasa sáme sebrudahkaj ja álggoálmmugij sebrudagájda, dasi dal moaddása guorrasi. Ráddidus sihtá álggoálmmuga nuorttan galggi bessat nannusit vájkkudit ietjaska dile åvddånahttemav.

Nuorttaguovlloássjijn sihtap aktijvuodav adnet álggoálmmugij ja agev Sámedikkijn ságastallat ja rádádallat. Ålggorijkkadepartementan, gænna le åvdåsvásstádus nuorttaguovlloássjijs Ráddidusán, le biellejahkásattjat tjåhkanime Sámedikkijn. Uddni Ráddidus Sámedikkijn moatten ássjen rádádallá.

Dagu lav juo nammadam, de bierriji oassálasste sáme guovlojn berustit dajs vájkkudimnævojs ma li mierkkiduvvam innovasjåvnnå- ja æládusåvddånibmáj. Barggo luluj dagáduvvat aktisasjbarggon dutkambirrasij siegen.

Dánna bierri sáme sebrudaoassálasstijn ja dutkambirrasijn liehket guovdásj sadje.

Sáme institusjåvnåjn ja organisasjåvnåjn le læhkám ájnas roalla rijkkajgasskasasj aktisasjbargon ráddnáj ietjá lándajn. Ájnas le álggoálmmuga bessi ájn vil ienep aktisattjat barggat gaskanisá ja ietjá hiebalgis guojmij nuorttaguovlojn, sierraláhkáj «álggoálmmugis-álggoálmmugij» aktisasjbargon. Álggoálmmugij dille le luondulasj ja ájnas oasse Ráddidusá aktisasjbargos Ruossjajn.

Vuodna jådet Arktalasj rádev gitta 2008 tjaktjaj. Dan aktijvuodan ásaduvvá gasskabåddåsasj dåjmadahka Tråmsån aktan Svierigijn ja Danmarkojn, gudi Arktalasj rádev jådedi tjuovvovasj niellja jage 2008 jage rájes gitta 2012 jahkáj.

Arktalasj ráde le ájnna guovlolasj aktisasjbarggoorgádna gånnå gájka gáktsa arktalasj lánda oassálassti; vihtta nuorttarijka lánda, USA, Canada ja Ruossja. Álggoálmmugijn le – duola dagu Sámeráde ja Raipona baktu – guovdásj sadje ja roalla ráde dåjman.

Sáme ja ietjá álggoálmmuga hasoduvvi oajvvádusájt ja ássjijt Arktalasj Ráde jådedimprográmmaj buvtátjit.

Ráddidusá mielas libá Arktalasj Ráde ja Barents-aktisasjbarggo ájnas aktisasjbarggoforuma stáhtajda ja álggoálmmugijda nuorttaguovlloássjijn.

Rijkkajgasskasasj polarjahke 2007-2008 luluj sjaddat ájnas jahke rijkkajgasskasasj polardutkamin. Álggoálmmugijn galggá dánna aj liehket luondulasj sadje ja rolla. Ávon lav gå sáme máhtudakbirrasa Guovddagæjnon aktan sihti ásadit rijkkajgasskasasj álggoálmmugij polarjage rahpamav Guovddagæjnon guovvamánon. Barggo- ja sebrajdahttemdepartemennta le juollodam 100 000 kråvnå konferánsa plánimi.

Loahppa

Jus galggap dáppe nuorttan årudit dajna dåjmajn majt hálijdip, de hæhttu miján nanos årudahka ja viddno. Buorre infrastruktuvrra ja moattelágásj æládusiellem le årudagá vuodo.

Jus galggap bisodit positijvalasj ulmusjlåhkoåvddånimev, de hæhttup ásadit barggosajijt, aj máhtudak- ja kultuvrrabarggosajijt – navti váj guovllo sjaddá miellagiddis årromsadje goappátja sjiervijda. Ulmutja li má ham da gudi dahki nuorttaguovlov árvulattjan ålles lánndaj.

Jus galggá vuorbástuvvat nuorttaguovlloåvddånahttemin, de la máhtudahka akta dajs ájnnasamos gájbbádusájs. Sáme dutke ja álggoálmmukdutke luluji ietjaska gárvedit váj buorep láhkáj máhtti æládusoassálasstijt ja -åvddånahttijt viehkedit innovasjåvnåjn ja æládusåvddånahttemijn. Ja oassálasste hæhttuji måvtåstahteduvvat váj ájn ienebut máhtudagáv åhtsåli. Ájnas le sáme oassálasste aktisattjat barggi, duola dagu værmástagá baktu, váj sijá jiedna luluj gullut stuoráp sebrudakoassálasstij gaskan.

Sáme hæhttuji oassálasstet Sámedikke, sáme institusjåvnåj, organisasjåvnåj ja ietjá oassálasstij baktu váj bájkálasj sebrudagá nagodi sebrudakrievddamijt duosstot ja rijbadit daj hásstalusáj ma nuorttaguovllobargo baktu båhti.

Barggup dal gájka aktan váj nuorttaguovlloåvddånahttem galggá oalle sáme ássjen aj sjaddat!

Gijtto berustime åvdås!