Ráđđehusa sámepolitihkka

Buorre beaivvi!

Álggus ferten šállošit go in máhte dan mađe julevsámegiela ahte sáhtán doallat sáhkavuoru julevsámegillii. Danne ferten ságastit dárogillii.

Giittán bovdehusa ovddas dán konferánsii. Dát lea deaŧalaš konferánsa masa leat boahtán oasseváldit olles filkka sámi birrasiin ja mas dán guovllu sámiid guoskevaš áššit digaštallojuvvojit. Lea hui mávssolaš beassat gávnnadit. Ja lea suddu go in beassan ikte leat dáppe. Mannan vahkku ledjen Tromssas Tromssa filkkakonferánssas.

Duvle bessen maiddái leat mielde historjjálaš dáhpáhusas Helssegis, go áššedovdijoavku mii lea ráhkadan Davviriikkalaš sámekonvenšuvnna árvalusa, geigii dokumeantta Suoma, Norgga ja Ruoŧa sámediggepresideanttaide ja sámeministariidda.

Dakkár sámekonvenšuvnnas lea stuora mearkkašupmi sápmelaččaid vejolašvuođaide eallit oktan álbmogin riikkarájiid rastá. Konvenšuvdna sáddejuvvo gulaskuddamii dálvet, ja árrat boahtte čavčča guorahallojuvvo dat sámeministariid/sámediggepresideanttaid čoahkkimis. Das maŋŋel galgá dat fas čielggaduvvot ja dohkkehuvvot.

Álgu
Álggos háliidan čujuhit ahte 1980-logu rájes lea Ráđđehusas ja Stuoradikkis leamaš stuora ovttamielalašvuohta norgga sámepolitihka váldolinjjáid hárrái. Maiddái dálá ráđđehus áigu joatkit ovddeš ráđđehusaid sámepolitihkalaš bargguid ovdánahttimiin. Dalle oaivvildan ee. guovddáš sámepolitihkalaš áššiid nugo sámi eanan- ja čáhcevuoigatvuođaid nannema dain guovlluin gos sámit leat ássan ja atnán eatnamiid boares áiggiid rájes juo.

Dál lea ráđđehusas olu bargu Finnmárkolága álggahemiin ja ráhkkanit dasa ahte Finnmárkku álbmot váldá badjelasas fylkka riggodagaid hálddašeami ja oamasteami 2006 nuppi kvartálas. Finnmárkokommišuvdna ja Meahcceduopmostuollu vurdojuvvojit álggahuvvot 2007 rájes.

Ráđđehus áigu maiddái ovdánahttit ja čađahit daid ráđđádallanortnegiid maid ovddit ráđđehus soabai Sámedikkiin, vai Sámedikki duohta váikkuhanfápmu nannejuvvo guovddáš sámepolitihkalaš surggiin, nugo eanandoallo-, boazodoallo- ja guolástuspolitihkas. Namalassii daid resurssaid hálddašeamis mat leat deaŧalaččat sámi kultuvrii ja servodateallimii.

Ráđđehus áigu álggahit lotnolasealáhusaid árvoháhkanprográmma sámi guovlluin, sámi ealáhusheivehemiid áittardeami ja ovdánahttima várás.

Soria Moria cealkámuš
Gonagas Olav celkkii Sámedikki rahpama oktavuođas 1993:s, ahte Norgga stáhta lea ásahuvvon guovtti álbmoga eatnamiidda, sápmelaččaid ja dáččaid. Dan rájes lea juohke ráđđehus geardduhan dan seamma. Dat vuođđu lea maiddái dálá ráđđehusas, namalassii ahte goappaš álbmogiin lea seamma vuoigatvuohta beassat ovdánahttit kultuvrra ja giela.

Ráđđehus áigu jođihit sámepolitihka mii galgá bálvalit olles sámi álbmoga vai sámi gielas, kultuvrras ja servodateallimis lea sihkkaris boahtteáigi Norggas. Kultureallin lea deaŧalaš identitehta nannemis, seammás go dat maiddái ealáskahttá báikkálaš servodagaid.

Soria Moria cealkámušas leat ráđđehusbellodagat ee. lohpidan ovddidit stuoradiggedieđáhusa sámi kultuvrra birra. Stuoradikki mearrádusa olis sámelága gieđahallama oktavuođas 1987:s, galgá ráđđehus oktii juohke stuoradiggeáigodagas, ovddidit Stuoradiggái dieđáhusa daid doaibmabijuid hárrái mat galget čađahuvvot sámi giela, kultuvrra ja servodateallima nannema ja ovdánahttima várás. Ii leat vel mearriduvvon galgá go ain leat sierra sámi kultuvradieđáhus vai ovdanbuktojuvvo go dat nugohčoduvvon prinsihppadieđáhusas. Muhto ráđđehusa čielga ulbmil lea ovdanbuktit iešguđetlágán doaibmabijuid ja erenoamáš dárbbuid mat berrejit čađahuvvot vai sámi kultuvra ja sámi kulturovdanbuktimat nannejuvvojit. Dat bargu galgá dahkkojuvvot ovttasráđiid Sámedikkiin. Dán ráđđehusa ulbmil lea maid ahte Sámediggi galgá oažžut eambbo návccaid jođihit aktiiva sámi kulturpolitihka.

Go leat bovdejuvvon Nordlándda fylkkasuohkana sámekonferánsii ja erenoamážit go leat dáppe Divttasvuonas, de ferten maid namuhit sámegiela hálddašanguovllu ja dan ahte maiddái Divttasvuona suohkan šaddá oassin hálddašanguovllus. Sámelága § 3-1 rievdaduvvui geassemánu 17.b. 2005 lága bokte. Láhkarievdadus gustogoahtá ođđajagimánu 1.b. 2006 rájes. Láhka addá Gonagassii válddi láhkaásahusa bokte mearridit guđiin suohkaniin láhka galgá gustot. Lea dattege suohkana iežas, suohkana, fylkkasuohkana ja guovllu almmolaš orgánaid duohken nágodit dustet daid hástalusaid ja gáibádusaid maid sámelága kapihttal 3 mearrida sámegielat álbmoga gielalaš vuoigatvuođaid hárrái. Mu dieđuid mielde oaivvilda dát suohkan ahte ii leat doarvái bures ráhkkanan dasa. Mii dohkkehit ahte soaitá leat nu, ja ahte danne sáhttá leat áigeguovdil veahá maŋidit Divttasvuona searvama. Seammás šállošan ahte eat ožžon Divttasvuona suohkana ásaheami sámegiela hálddašanguvlui bušehttii, muhto dáhkidan ahte ekonomalaš čuovvoleapmi galgá duohtandahkkot, ja ahte ekonomiija ii galgga leat ággan maŋidit julevsámegiela ovddasteami sámegiela hálddašanguovllus. Departemeanta áigu vuosttažettiin guorahallat ášši Sámedikkiin mii hálddaša suohkaniid guovttegielalaš hálddašeami liigegoluid doarjaga.

Nordlándda fylka lea maid erenoamáš dakko dáfus ahte lea áidna fylka gos doloža rájes lea leamaš sihke davvisámegiella, julevsámegiella ja lullisámegiella. Dasa lassin lea bihttámsámegiela oarjjimus suorgi gáibidišgoahtán beassat leat fárus sámi kultursearvevuođas ja sámi kulturčuožžaleamis. Dat mearkkaša ahte leat stuora hástalusat ja gáibiduvvojit erenoamáš doaibmabijut ja gaskaoamit mat leat heivehuvvon iešguđet sámi joavkkuid erenoamáš dárbbuide.

Mun dieđán ahte lullisámegiella lea leamaš navdojuvvon jábmi giellan juo máŋggaid jagiid. Ja dieđán ahte dál leat vihtta oahppi Arbordde sámiskuvllas geain lea sámegiella vuosttašgiellan. Geahpedan dihte váhnemiid váivahuvvama go šaddet válljet galget go addit mánáide buoret vejolašvuođa oahppat sámegiela, dahje diktit mánáid bajásšaddat ruovttubirrasis, doarjjun dan barggu mii dál lea jođus ovdánahttit sámegiela resursaguovddážiid Arbordde, Snoase ja Rørosa sámeskuvllain. Ođđaáigásaš IT ja gulahallanteknihkat dahket dan vejolažžan ja mii oaidnit ahte bohtosat šaddet go dilit fal lahččojuvvojit nu.

In leat vajáldahttán davvisámegiela. Sámedikki ekonomalaš doarjja ásahit sámi giellaguovddáža mii lea čadnojuvvon Várdobáikki sámi kulturguovddážii, čađahuvvo daid buriid vásáhusaid geažil maid dát giellaguovddážat leat addán dan rájes go vuohččan ásahuvvui Leavnjjas 11 jagi dás ovdal. Giellaguovddážat addet vejolašvuođa oahppat dakkár proseassas mas lea sihke stoahkan, geavatlaš oahppovuogit, ja maiddái veahá váddáset hupman- ja lohkanhárjehusat main lea gramatihkka maid. Dasa lassin leat čoagganeamit main oasseváldit ožžot vejolašvuođa geavahit giela, nu ahte sámit geat orrot Sis-Finnmárkku guovddáš sámi guovlluid olggobealde ožžot giellaoahpahusa. Giellaguovddážat, sihke dat mat juo leat ásahuvvon ja dat mat leat ásahuvvome, ožžot guovddáš rolla duohtandahkat dán ráđđehusa mihttomeari das ahte nannet vejolašvuođa addit sámegieloahpahusa buot ahkásaččaide, ja maiddái sámiide geat orrot Finnmárkorittus ja Finnmárkku lulábealde.

Sámi vuoigatvuođalávdegotti bargu
Sámi vuoigatvuođalávdegoddi mii dál lea čielggadeame sámiid eanan- ja čáhcevuoigatvuođaid dain fylkkain mat leat Finnmárkku lulábealde, galgá plána mielde ovddidit árvalusastis ovdal 2007 loahpa. Lea diehttelas ahte lávdegottis lea stuora bargu ee. danne go dáid guovlluid eaiggáduššan- ja geavahanvuoigatvuođat leat mihá eahpečielgaseappot go Finnmárkkus, ja danne go dáin guovlluin leat stuora eananoasit priváhta opmodahkan. Čáhputvuovddeáššis diehtit ahte muhtun guovlluin leat sápmelaččain vuoigatvuođat, ja ahte maiddái sáhttet leat eaiggáduššanvuoigatvuođat. Tromssa lulábealde leat maid stuora guovllut maid sápmelaččat árvvusge leat atnán ja gos leat ávkkástallan šattohis eatnamiid riggodagaiguin. Sámi vuoigatvuođalávdegottis leat stuora hástalusat go galget gávnnahit ja ráddjet sámi vuoigatvuođaguovlluid.

Maŋŋel go nammaduvvojin stáhtačállin, de luhpen lávdegoddelahttun, ja mus ii leat vejolašvuohta ságastit lávdegotti barggu birra ovdal go sin árvalus ovddiduvvo. Muhto go Finnmárkolágabargu lea muittus, de šaddá miellagiddevaš oaidnit movt dát áššit leat jurddašuvvon čovdot guovlluin Finnmárkku lulábealde.

Ráđđádallamat Sámedikkiin
Ráđđehus áigu maid joatkit ovddideames dan šiehtadusa maid ovddit ráđđehus dagai Sámedikkiin miessemánu 2005:s das ahte ráđđádallat Sámedikkiin go álggahuvvojit doaimmat dahje lágat mat erenoamážit váikkuhit sámi álbmogii dahje sámi beroštumiide. Ráđđádallanprosedyrat leat álggahuvvon čuovvolan dihte daid geatnegasvuođaid mat ráđđehusas leat ILO-konvenšuvnna nr. 169 6. artihkkala vuođul, mii addá Sámediggái vejolašvuođa lagabui ságastallat stáhtalaš ja guovllu eiseválddiiguin dakkár mearrádusproseassain main sámi beroštumit guoskkahuvvojit. Ráđđádallanproseassat galget čađahuvvot buriin dáhtuin, stuora rabasvuođain ja dainna mihtuin ahte olahit ovttaoaivilvuođa. Dát ráđđádallamat leat vuđolaččabut go dábálaš gulaskuddamat, ja dat eai galgga bissehuvvot nu guhká go bealit jáhkket iežaset olahit ovttaoaivilvuođa.

Dat ii mearkkaš ahte Sámedikkis lea vetoriekti, muhto Sámedikki oainnut ja posišuvnnat galget doarvái bures duođaštuvvot ja čielgasit ovdanboahtit dokumeanttain mat galget čuovvut ášši dassá go loahpalaš mearrádus lea dahkkon. Dát gusto sihke daidda áššiide maid ráđđehus meannuda ja daidda áššiide mat ovddiduvvojit Stuoradiggái. Ráđđádallanortnega vuođđu lea ahte eamiálbmogiin dávjá váilu váikkuhanváldi dain politihkalaš ásahusain mat hálddašit válddi ja stivrenrievtti. Go ráđđehusat dakkár stáhtain gos leat eamiálbmogat geatnegahttojuvvojit álbmotrievttálaš gaskaomiid bokte, ja čađahit proseassaid mat addet eamiálbmogiidda vejolašvuođa ovddidit iežaset oainnu, de nannejuvvo unnitlogu vuoigatvuohta vuhtiiváldojuvvot. Go sis dasa lassin lea vuoigatvuohta hábmet sin iežaset vuoruhemiid ee. servodatovdáneami hárrái, nu movt boahtá ovdan namuhuvvon ILO-konvenšuvnnas, de lea dat oassin eamiálbmogiid iešmearridanovdánahttimis – ja dán oktavuođas mearkkaša dat ahte Sámedikkis lea duohta váikkuhanváldi dain áššiin mat váikkuhit sámi giela, kultuvrra, ealáhus- ja servodateallima ovdánahttimii.

Vaikko ráđđádallanortnega šiehtadus vuosttažettiin gusto Ráđđehusa ja Sámedikki gaskka, de lea eaktuduvvon ahte ráđđádallangeatnegasvuohta maiddái gusto go eará sámi beroštumit guoskkahuvvojit. Dat proseassa mii lea leamaš ja ain lea jođus Vuodnabađa suodjaleami ja suodjeberoštumiid hárrái Divttasvuonas, lea okta máŋgga áigeguovdilis ovdamearkkain mas ráđđádallan sámi báikkálaš álbmogiin lea leamaš dárbbašlaš.

Ráđđehusa bušeahttaárvalus
Nu movt eatnasat dihtet de lea Stuoradikki juolludeapmi sámi kultuvrii ja sámi doaimmaide 1999 rájes buori muddui leamaš juolluduvvon Sámedikki bušeahta bokte. Sámedikkis lea Stuoradikki rámmaid siskkobealde, ja departemeanttaid juolludusreivviid geažuhemiid siskkobealde, leamaš ja galgá ain leat vejolašvuohta vuoruhit doaimmaid ja juolludusgeavaheami. Sámedikkis lea maid ovddasvástádus juolludit ruđaid nu ulbmilaččat ja beaktilit go vejolaš.

Mun dieđán ahte leat stuora vuordámušat dán ráđđehusa návccaide ja dáhttui doallat ja ollašuhttit buot buriid lobiid ja sávaldagaid, muhto ferten muittuhit ahte ii leat go vihtta vahkku áigi dan rájes dát ráđđehus bođii fápmui, ja ahte áiggi dáfus ii leat leamaš vejolaš dahkat nu stuora rievdadusaid Bondevik II ráđđehusa bušeahta ektui mii ovddiduvvui Stuoradiggái maŋŋel guhkes ráhkkananbargguid.

Dattege lea leamaš deaŧalaš čalmmustahttit muhtun ráje ráđđehusa váibmoáššiin – maiddái sámepolitihkalaš suorggis, 2006 bušeahttaproposišuvnnas mii ovddiduvvui vahkku dás ovdal (skábmamánu 10.b.).

Soria Moria cealkámušas celket golbma ráđđehusbellodaga ee. ahte "Mii áigut jođihit sámepolitihka mii galgá bálvalit sámi álbmoga nu ahte sámi gielas, kultuvrras ja servodateallimis lea sihkkaris boahtteáigi Norggas. Kultureallin lea deaŧalaš indetitehta nannemis, ja seammás ealáskahttá dat báikkálaš servodagaid." Dán vuođul ja maiddái ráđđehusbellodagaid evttohusaid vuođul stáhtabušeahta meannudettiin 2004 čavčča, evttoha ráđđehus lasihit juolludusa sámi kultuvrii 7 miljovnna kruvnnuin. Ráđđehus joatká maiddái 3 miljovnna kruvdnosaš juolludemiin girjebussiid investeremiidda ja máŧasdoallamii mii biddjui bušehttii diimmá giđa reviderejuvvon našunálabušeahta meannudeami oktavuođas.

Lea diehttelasat Sámedikki duohken lagabui mearridit movt jahkásaš juolludemiid lassáneapmi galgá geavahuvvot sámi kultuvrii buorrin.

Girjebussiid dáfus ferten namuhit ahte munnje lea čilgejuvvon man erenoamáš doaibma dáin girjebussiin lea dakkár guovlluin gos sápmelaččat orrot bieđgguid ja gos leat guhkes gaskkat árbevirolaš ja ođđa deaivvadanbáikkiide. Girjebusset ja girjebussiid bargit leat dáid guovlluid johtti kulturásahusat ja čatnet olbmuid oktii geain muđui eai leat girjefálaladagat dahje eará kultuvrralaš fálaldagat. Nordlánddas leat guokte girjebusse, - okta lullisámiguovllus ja nubbi julevsámiguovllus. Dáid bussiid mearkkašupmi stuorru diehttelasat dađistaga go fálaldat viiddiduvvo– ovdamearkka dihte jus fállojuvvojit maiddái logaldallamat, kåseriijjat ja eará kulturovdanbuktimat. Háliidan váikkuhit dasa ahte dákkár fálaldagat ovdánahttojuvvojit.

Ráđđehus áigu čuovvulit dan ándagassiiatnuma maid Gonagas ovddidii Sámediggerahpamis golggotmánu 19.b. dán jagi, sidjiide guđet ofelaste báđariid ráji rastá Divttasvuonas ruoŧabeale oadjebasvuhtii nuppi máilmmesoađi vuolde.

Ráđđehus evttoha juolludit 1 miljovnna kruvnno dutkamii ja dokumentašuvdnii dán guovllu rádjelovssaid birra geat ovdal eai leat ožžon dan árvvusatnima maid leat ánssášan. Dat geat buoremusat máhttet dáid áššiid dutkat ja duođaštit lea dat álbmot mii dovdá dan guovllu gos dát dáhpáhusat dáhpáhuvve, ja mii ipmirda daid váttisvuođaid maid rádjelovssat šadde čoavdit ávdin meahcis ja dálkkiid siste vai eai galgan gávnnahallat vašálaččaide.

Dát čujuha dán mu sáhkavuoru loahppatemái.

Mun lean bovdejuvvon rahpat ja oasálastit soabahansemináras dáppe Árran Julevsámi guovddážis skábmamánu 22.b. dán jagi. Dađi bahábui lean šaddan cealkit eret dan go lean lohpidan eará doaimmaide searvat dalle. Danne háliidan dás ovdanbuktit muhtun jurdagiid ja oaiviliid.

Mun juogadan eará sápmelaččaid dieđu ovddeš áiggiid vealaheami, badjelgeahččama ja veahkaválddi birra min vuostá. Mun juogadan maiddái dan ilu, geahpádusa ja boahtteáiggidoaivaga mii boktojuvvo go stáhta fámoleamos ásahusaid ovddasteaddjit átnot ándagassii ovddeš áiggiid vearredaguid ovddas. Deattuhan dihte Gonagasa šállošeami daid vearredaguid ovddas mat leat dahkkon sápmelaččaid guovdu, juolludii Stuoradiggi almmá ráđđehusa árvalusa haga, geassemánu 2000:s 75 miljovnna kruvnno Sámeálbmot fondii. Lea buorre dovdu go vearredagut ja veahkaváldi dovddahuvvo vai hávit sáhttet savvot, muhto mii fertet maiddái geahččalit beassat eret dan "gillájeaddji rollas" mas nu guhká leat leamaš. Go leat gillán, de lea lea bággu maŋos geahččat. Muhto jus galgat seailut álbmogin, ja jus galgat sáhttit addit boahtte buolvva sápmelaččaide positiiva boahtteáiggi, de oaivvildan ahte fertet vuostáiváldit dan soabaheami mii fállojuvvo ja rádjat eret lossamiela ja bákčasa ovddeš badjelgeahččama dihte, ja baicca boktit boahteáiggidoaivaga ja optimismma.

Nordlándda fylkkasuohkan lei vuosttaš fylkkasuohkan mii ásahii sámepolitihkalaš orgánaid iežas organisašuvnnas, ja dat lei vuosttaš mii ásahii sierra virgedoaimma mii galgá ráhkkanit ja čuovvolit fylkkasuohkana mearrádusaid dán suorggis. Lea ain veara rápmut Nordlándda fylkkasuohkana dáid doaimmaid ovddas. Go nu oallugat leat searvan dán konferánsii, de čájeha dat ahte stuora oassi Nordlándda fylkka sámi álbmogis ja guovddáš sámi ásahusain lea stuora beroštupmi. Ieš dovddan optimismma ja jáhku dasa ahte lea vejolaš čađahit ja ovdánahttit daid strategiijjaid ja doaibmabijuid mat sihkkarastet buot sámi giella- ja kulturjoavkkuid boahtteáiggi dán fylkkas.

Giitu beroštumi ovddas!