Sáhkavuorru Sámi dutkanprográmma árvvoštallankonferánssas guovvamánu 23. ja 24.b. 2006 Tromssas

Buorit olbmot!

Lean ilus go beasan ovddastit ráđđehusa dán konferánssas mas Dutkanráđi sámi prográmma galgá árvvoštallojuvvot – ja mas prográmma bohtosat ja vuordámušat leat guovddážis.

Giittán lágideddjiid bovdejumi ovddas.

Dutkan mearkkaša hui olu servodatovdáneapmái obbalaččat. Dat máhttu mas dutkamušat leat vuođđun, váikkuha guđe guvlui ovdáneapmi manná, ja boahtteáiggis šaddá dat máhttu dađistaga deaŧalaččat. Nu lea maiddái sámi servodatovdáneami dáfus, ja sámi dárbbu dáfus háhkat máhtuid main dutkan lea vuođđun. Ráđđehusa ulbmil sámi dutkama hárrái lea ahte dat galgá nannet, suddjet ja ovdánahttit sámi giela ja kultuvrra viidát oktavuođas, namalassii iešguđetlágán kultuvraovdanbuktimiid, ealáhusaid, eallinvugiid ja servodateallima dáfus. Sámi álbmogis lea, nu movt eará álbmogiin nai, vuoigatvuohta beassat duođaštit iežas historjjá, dálááiggi ja boahtteáiggi, ja ieš bidjat eavttuid iežas servodatovdáneapmái. Eiseválddiid bargu lea lahčit dili nu ahte dat lea vejolaš.

Mun lea politihkkár, in ge áiggo dás konkrehtadit árvvoštallagoahtit dutkama fágalaš beliid. Áiggun baicca čilget ráđđehusa ulbmiliid ja mihttomeriid sámi dutkama dáfus, ja maid mii dáhtošeimmet dán suorggi ovdáneami dihte.

Lea Dutkanráđđi mii čađaha dutkanpolitihka- ja hálddašeami stáhta eiseválddiid bealis. Dat guoská maid sámi dutkamii. Deaŧaleamos rámmaeavttut leat ovddiduvvon Vuođđolága § 110a:s, ILO-konvenšuvnnas nr. 169:s, erenoamážit 6. ja 7. artihkkalis, ja Sámedikki ráđđádallanšiehtadusas.

ILO-konvenšuvnna 6. artihkkala nr. 1 (a) mielde, galgá ráđđehus ráđđádallat eamiálbmogiiguin, erenoamážit sin ovddasteaddji ásahusaid bokte. Norggas mearkkaša dat ahte ráđđehusas lea geatnegasvuohta ráđđádallat erenoamážit Sámedikkiin, mii lea sámiid álbmotválljejuvvon orgána. Ráđđádallangeatnegasvuohta mearkkaša ahte stáhta galgá fuolahit dilálašvuođa nu ahte Sámediggi oažžu duohtadoaibmi váikkuhanvejolašvuođa. Jurdda ráđđádallamiiguin lea olahit ovttamielalašvuođa dahje doarjaga evttohuvvon doaimmaide, muhto dat ii mearkkaš dan ahte lea bággu olahit ovttamielalašvuođa. Šiehtadusas boahtá maid ovdan ahte vejolaš goabbatoaivilvuohta galgá boahtit ovdan čielgasit.

Konvenšuvnna 7.artihkkala ulbmil lea sihkkarastit eamiálbmogiid vuoigatvuođa mearridit iežaset ovdánanproseassa vuoruhemiid. Artihkal čujuha ahte eamiálbmogiid iežaset vuoruhemiid galgá doahttalit. Eamiálbmogiin lea, 7.artihkkala nr.1 mielde – dan muddui go lea vejolaš – vuoigatvuohta dárkut (doalahit kontrolla) iežaset ekonomalaš, sosiála ja kultuvrralaš ovdáneami.

Sihkkarastin dihte ahte bargu sámiidguoskevašáššiiguin, čađahuvvo dohkálaš vuogi mielde, vuolláičáliiga gielda- ja guovloministtar ja sámediggepresideanta ráđđádallanvugiid šiehtadusa miessemánu 11.b. diibmá. Sámedikki dievasčoahkkin doarjjui prosedyraid geassemánu 1.b., ja prosedyrat dohkkehuvvojedje gonagaslaš resolušuvnna bokte suoidnemánu 1.b.2005:s.

Ráđđádallangeatnegasvuohta ii gusto dušše ráđđehussii ja departemeanttaide, muhto maiddái direktoráhtaide ja eará stáhtalaš hálddašanorgánaide maidda lea addon ovddasvástádus hálddašit njuolggadusaid ja doaimmaid. Dutkanráđđi lea maiddái dakkár orgána. Danne vuordit ahte Dutkanráđis lea lagas oktavuohta Sámedikkiin sámi dutkangažaldagaid hárrái – jus omd. lea sáhka ođđa sámi dutkanprográmmaid dohkkeheamis dahje čađaheamis, dahje jus ležžet eará dutkanprográmmat main soaitá leat mearkkašupmi sápmelaččaide dahje sámi servodatovdáneapmái. Dat guoská maid de jus leat stuorát rievdadusat dahje nuppástumit prográmmaid ja áŋgiruššamiid sisdoalus ja rámmain.

Munnje lea hui deaŧalaš deattuhit dakkár bargovuogi Ráđđehusa davviguovloáŋgiruššama dáfus. Dat áŋgiruššan galgá čađahuvvot davviguovlluin gos eamiálbmogat leat ássan ja atnán ealáhusriggodagaid mihá ovdal go našunálastáhtat ásahuvve. Eamiálbmotdimenšuvdna lea guovddáš ja mearkkašahtti bealli ráđđehusa davviguovlopolitihkas. Dan dimenšuvdnii gullá maid ahte eamiálbmogiin fertejit leat duohta vejolašvuođat searvat mearrádusproseassaide ja ovttasdoaibmat eará davviguovllu eamiálbmogiiguin.

Ráđđehus lea duhtavaš go Norgga dutkanráđđi lea bargagoahtán ollislaš davviguovloáŋgiruššamiin. Mii leat maiddái duhtavaččat go Dutkanráđđi lea hábmegoahtán našunála doaibmaplána dálkkádatdutkama dáfus. Ráđđehus atná deaŧalažžan ahte eamiálbmotperspektiiva vuhtiiváldojuvvo, ja ahte dasa lea sadji sihke áŋgiruššamiin ja doaibmaplánain. Mii diehtit ahte biras- ja dálkkádatnuppástuvvamiin sáhttet leat stuora váikkuhusat eamiálbmogiid dearvvašvuhtii, eallinvuohkái ja árbevirolaš ealáhusaide. Vuorddekeahtes nuppástuvvamat sáhttet dagahit eamiálbmogiid birgenlági ovdii ja nu maiddái sin gielaid ja kultuvrraid ovdii. Dán suorggis ferte čađat čoaggit dieđuid ja máhtuid. Mii vuordit ahte váldojuvvo oktavuohta Sámedikkiin árrat dán proseassas, ja ahte Dutkanráđđi ráhkada bargorutiinnaid dutkandoaimmain mat devdet ovddasvástádusa ráđđádallat riikka eamiálbmogiin, namalassii Sámedikkiin.

Ráđđehus lea deattuhan ahte Dutkanráđđi ii galgga ráddjet sámi dutkančuolmmaid duššefal sierra sámi prográmmadoibmii. Danne lea Dutkanráđđi geatnegahtton árvvoštallat leat go sámi dutkančuolmmat relevánttat dutkat ja ruhtadit, maiddái eará prográmmaid rámmaid siskkobealde. 1St.prp.nr.1 (2005-2006) Bušeahttatermiidna 2006 – Gielda- ja guovlodepartemeanta

Ráđđehus lea dovddahan dáhtu ahte Dutkanráđi sámi dutkanprográmma guhkiduvvo ja nannejuvvo. 2St.prp.nr.1 (2005-2006) Bušeahttatermiidna 2006 – Gielda- ja guovlodepartemeanta<br > Mii sávvat ahte Sámediggi ja Dutkanráđđi ovttas gávnnahit makkár profiila ja hápmi dán barggus galgá leat. Mun sávan maid ahte sámi fága- ja dutkanbirrasat aktiivvalaččat ovddidit oainnuideaset dán oktavuođas.

Sámi dutkamii gullá maid dutkan julevsámi ja lullisámi temáin, muhto mun háliidan aŋkke cuiget ahte julevsámi ja lullisámi dutkan galggašii ain čielgaseappot deattuhuvvot sámi dutkanprográmma boahttevaš profiillas. Mis leat erenoamáš hástalusat áittardit ja ovddidit julevsámi ja lullisámi giela ja kultuvrra. Lea illudahttu ahte julevsámi ja lullisámi fága- ja dutkanbirrasat leat bures ovdáneame, ja go álggahit ovttasbargguid sihke gaskaneaset ja earáiguin.

Jus sámi servodat galgá sáhttit šaddat nanu ja bistevaš servodahkan, de lea guovddáš eaktun ahte sápmelaččain alddiineaset lea gelbbolašvuohta nu olu servodatsurggiin go vejolaš. Ráđđehus dáhttu ahte dutkanrekrutteren ja lonohallan eará riikkaiguin galgá nannejuvvot. 3Soria-Moria cealkámuš 2005 Lea čielggas ahte sámi prográmma guovddášmihttun lea dutkiid rekruteren. Mun sávan dát bargu joatkašuvvá seamma áŋgirit go dássožii lea dahkkon – ja ahte dutkanásahusat leat mielde dan barggus. Sámi dutkanbiras lea unni ja dat lea hearkkes dilis. Lean gullan ahte oallugat dálá sámi dutkiin šaddet penšunistan muhtun moatti jagi geahčen! Danne ferte liigedoaibmabijuid ja áŋgiruššama bokte hobehit sámi dutkamii ođđa ja gievrras dutkanbirrasa.

Lea illudahtti diehtit ahte norggabeale sámi fága- ja dutkanbirrasiin leat guhkes vásáhusat riikkaidgaskasaš dutkanovttasbarggus. Dasa lassin leat mii ásahan riikkaidgaskasaš guovddážiid nugo ee. Boazodoalu riikkaidgaskasaš fága- ja gaskkustanguovddáža ja Álgoálbmotvuoigatvuođaid gelbbolašvuođaguovddáža, mat ovttasbarggu bokte riikka ja riikkaidgaskasaš fága- ja dutkanbirrasiiguin vižžet ja ávkkástallet dutkamiin ja dutkanbohtosiiguin. Dát ásahusat leat deaŧalaš ovttasbargoguoibmin dutkanrekruterema ja eará riikkaid dutkiidlonohallama barggus. Mii sávvat ahte sihke Dutkanráđđi ja fágabirrasat muđui eambbo movttiidahttet rádjerasttildeaddji ja riikkaidgaskasaš dutkanovttasbargui.

Davviriikkalaš dutkanovttasbarggu dáfus, šaddá miellagiddevaš čuovvut Dutkanráđi ja Sámedikki ovttasbarggu árvvoštallat Norgga, Ruoŧa ja Suoma oktasaš sámi dutkanlávdegotti álggaheami 4St.prp.nr.1 (2005-2006) Gielda- ja guovlodepartemeanta<br >. Ráđđehus deattuha ahte oktasaš dutkanlávdegoddi sáhtášii hábmet strategiijjaid sámi dutkamii, ja buoridit davviriikkaid dutkama resursaávkkástallama. Dakkár čielggadeapmi lea deaŧalaš, sihke davviriikkalaš ovttasbargoperspektiivvas sámi ja eamiálbmotdutkama hárrái, ja maiddái eiseválddiid bealis ráđđehusaid ja sámedikkiid hárrái. Leažžá go praktihkalaččat vejolaš hupmat sierra dutkanráđi ásaheami birra, mii omd. juohká juolludusaid oktasaš dutkanprošeavttaide, lea ášši man árvideamis ádjánit vel ovtta áiggi čoavdit.

Ráđđehus atná mávssolažžan atnit ja čalmmustahttit sámegiela originálagiellan go dutkamuš lea sámi dilálašvuođaid birra, erenoamážit go dutkamuš lea árbemáhtuid birra, ja go dutkanbohtosat galget gaskkustuvvot sámi geavaheddjiide ja birrasiidda. 5St.prp.nr.1 (2005-2006) Gielda- ja guovlodepartemeanta<br > Ferten deattuhit ahte dárbbašit dutkiid geat dutket eará gielaide nai, in ge oaivvil ahte dutkanbohtosat eai galggaše gaskkustuvvot eará dutkiide ja eará gielat dutkanbirrasiidda.

Lea deaŧalaš ahte sámi prográmma váikkuha dasa ahte dutkan háhká ja nanne luohttámuša sámi álbmogii mii dutkojuvvo. Dán oktavuođas leat olu sámegielhástalusat: gávdnat dutkiid geain lea máhttu sámi diliin, bisuhit dynamalaš fága- ja dutkanbirrasiid, atnit ja čalmmustuhttit sámegiela originálagiellan dutkamis, kártet ja duođaštit árbevirolaš máhtuid, vuohkkasit gaskkustit dutkanbohtosiid sidjiide geaid birra dutkamuš lea, dahje daidda joavkkuide maidda dutkamuš lea guoskan.

Beate Mortensen Nesheim ja Svanhild Andersena dokumentárafilbma lea buorren ovdamearkan dasa movt gaskkusteapmi sáhttá dahkkot ođđa ja vuogas vuogi mielde. Mii leat duvle gullan ahte Jelena Posanger lea vuosttaš guhte lea sámegillii disputeren dáppe Norggas Tromssa universitehtas. Nubbe historjjálaš dáhpáhus lea ahte Lena Kappfjell lea čađahan iežas mastergrádabarggu lullisámegillii. Sudno háliidan erenoamážit rámidit, ja maiddái buohkaid earáid geat áŋgiruššet sámegielain dutkanoktavuođain. Sii leat buorren ovdamearkan sámi akademiai ja servodahkii.

Árbevirolaš diehtu ja máhttu lea mávssolaš gelbbolašvuohta ja supplemeanta dábálaš akademalaš dutkamii. Mii dárbbašit árbemáhtuid vuođđun go servodagat ja ealáhusat galget ovdánahttojuvvot, ja go árvvut galget háhkojuvvot. Sámi giella ja árbevirolaš ipmárdus ja máhtut maid giela bokte háhká, leat nannosit čadnojuvvon lundui ja birrasii, ekologiijii, dálkkádahkii, ealáhus- ja geavahanvugiide, vieruiduhttimii ja eará kultuvrralaš diliide. Nu lea ovdáneapmi leamaš máŋggaid čuđiid jagiid čađa árbevirolaš ealáhusaid dáfus, main birasperspektiiva, dálkkádat ja nana guoddevaš ovdáneapmi leat guovddáš bealit. Buohkat fertejit fárrolaga kártet, duođaštit ja bargat dáinna máhtuin, nu ahte dan sáhttá fas máhcahit ee. dálá servodat- ja ealáhusovdáneapmái, árvoháhkamii, resursahálddašeapmái, luonddu-, biras- ja meahccehálddašeapmái, dálkkádatgoziheapmái jna.

Liikka deaŧalaš lea biđget dán máhtu ja oahpásnuhttit eamiálbmogiid dasa, erenoamážit davviguovlluin. Lea mearrideaddjin ahte máhttu dohkkehuvvo ja geavahuvvo oahpahussystemain, dutkamis ja hálddašeamis. Mihttun ferte leat ahte boahttevaš buolvvat oidnet árvvu eamiálbmogiid árbemáhtus mii lea divrras gelbbolašvuohtan go atná ja hálddaša luonddu, dálkkádaga ja birrasa. Mihttun ferte maid leat ahte riggodagat ja ealáhusat ja dat guovllut gos eamiálbmogat ásset, hálddašuvvojit buorebut ja rievttabut. Dán oktavuođas leat buohkain stuora hástalusat ja barggut – sihke dutkanbirrasiin, oahpahusásahusain, hálddašeamis, ealáhusovddideddjiin ja eiseválddiin.

Dutkama siskkáldasstruktuvrii (infrastruktuvrii) dahje daidda beliide mat galget doarjut dutkama earret fágalaš dilálašvuođaid, gullet maid dutkiid vejolašvuođat gávdnat ja atnit sámiguoskevaš dátáid álkit vuogi mielde go dál. Gal mii fal buohkat leat deaiviidan dutkiiguin geat vátna áiggi šaddet bidjat dieđuid- ja dátáidohcamii moskku geallirarkiivvain.

Lea máŋga jagi juo leamaš juolluduvvon ruhta Sámedikki ovddidandoibmii mii galgá čohkket ja systematiseret sámiguoskevaš dátáid statistihkka- ja dutkanulbmiliid várás. Dasa lassin lea Dutkanráđđi álggahan dutkanprográmma - KUNSTI 6Kunnskapsutvikling for norsk språkteknologi (Kunnskapsutvikling for norsk språkteknologi – Norgga giellateknologiijja diehtoovdánahttin) – mas lea ulbmilin háhkat giellateknologalaš resurssaid ja veahkkeneavvuid – ii dušše dárogiel hupmama ja čállima várás, muhto maiddái sámegiela várás. Mii sávvat ahte sihke min iežamet dutkit ja eará riikkaid dutkit dalle ožžot elektrovnnalaš neavvuid maiguin olahit dárbbašlaš dátáid effektiiva vuogi mielde dakkár IT-teknologalaš gillii mii maiddái doaibmá sámegillii. Daid neavvuid vehkiin soaitit oanidit dan guhkes áiggi maid sámi dutkit šaddet atnit iežaset doavttirbargguide – nu movt sámeradio cuiggodii ovdal juovllaid?

Giittán oktii vel bovdejumi ovddas dán konferánsii gos lean beassan gullat buriid ja ávkkálaš oaiviliid. Daid válddán fárrui ruovttoluotta ráđđehusa sámi oahpahus- ja dutkanpolitihkalaš doaimmaide.

Sávan didjiide buohkaide, ja erenoamážit Dutkanráđđái ja Sámediggái lihku ovttasbargguin čorget bálgá boahttevaš sámi dutkamii.

Giitu beroštumi ovddas!