Buorit olbmot!

Álggahettiin giittán bovdejumi ovddas dán temábeaivái. Dán sáhkavuorus áiggun čilget ráđđehusa barggu sámelága giellanjuolggadusaiguin, ja dasto áiggun muitalit ráđđehusa sámepolitihka birra oppalaččat.

Sámelága giellanjuolggadusat ođastuvvojedje 2005 čavčča. Lága § 3.1 mielde galgá Gonagas stáhtaráđis mearridit guđet suohkanat sámegiela hálddašanguvlui galget gullat. 01.01.2006 rájes lea Divttasvuona suohkan mielde hálddašanguovllus. Mun dieđán ahte Sámediggi lea leamaš divvon jearaldaga Omasvuona suohkanii das ahte dáhttu go suohkan searvat sámelága giellanjuolggadusaid hálddašanguvlui. Lean ilus go suohkan lágida dán temábeaivvi mii addá buori liibba guorahallat vejolaš searvama hálddašanguvlui.

Go lea bures ráhkkanan hálddašanguovllu searvamii, de lea dat mearrideaddjin dasa movt searvan galgá čađahuvvot suohkanis. Lea deaŧalaš ahte suohkanhálddahus ja suohkana ássit ipmirdit maid searvan sámegiela hálddašanguvlui mielddisbuktá. Leat maid oaidnán eará suohkaniid searvama oktavuođas, ahte lea deaŧalaš čađahit miellaguottubargguid suohkana ássiid gaskka vai dan láhkái eastada negatiiva oainnuid searvama hárrái.

Dálá sámegiela hálddašanguvlui gullet Kárášjoga, Guovdageainnu, Deanu, Porsáŋggu ja Unjárgga gielddat Finnmárkkus, ja Gáivuotna Tromssas ja Divttasvuotna Nordlánddas.

Sámelága 3.kapihttala njuolggadusaid vuođđun lea ahte sámegiella ja dárogiella galget leat ovttaárvosaš gielat, ja ahte dat galget leat ovttadássásaččat lagabui čilgejuvvon guovlluin. Ulbmilin lea sámegiela viidásetovddideapmi ja geavaheapmi. Láhka galgá sihkkarastit ássiide vuđolaš vuoigatvuođaid geavahit sámegiela.

Duogážin sámegiela hálddašanguovllu ásaheapmái, lei dáhttu ráhkadit sierra njuolggadusaid sámegielgeavaheapmái dain guovlluin gos sámegiella lea nannoseamos dilis. Lei eaktun ahte sámegiella ferte leat vuođuštuvvon guovddášguovlluin jus das galgá leat vejolašvuohta seailut. Kulturdepartemeanta deattuhii aŋkke ahte sámegiela hálddašanguovllu ásaheapmi ii dattege mearkkaš ahte sámegiella ii galgga nannejuvvot suohkaniin guovddášsámi guovlluid olggobealde.

Lea čielggas ahte sámegiela nannema dáfus dain guovlluin gos dušše unna oasáš álbmogis máhttá sámegiela, leat eará hástalusat go dain guovlluin gos sámegiella lea beaivválaš anus báikkálaš servodagas. Vuođđojurddan ferte lea ahte viidásethuksen dáhpáhuvvá dan sámi gelbbolašvuođa nala mii guovllus gávdno, vai sámegielgeavaheapmi ođđasis ealáska sihke bajásšaddi buolvva gaskkas ja daid sápmelaččaid gaskkas geat eai leat bajásšaddan eatnigielaineaset.

Dasto lea deaŧalaš oččodit positiiva oainnu báikkálaš servodagas sámegillii ja sámi kultuvrii. Go dábálaš olbmuid gaskkas lea positiiva oaidnu, ja go sámegiela árvu suohkanis deattuhuvvo, de šaddá oadjebas vuoigŋa mii hástá ovttaskas olbmo oahppagoahtit sámegiela ja atnit sámegiela beaivválaččat. Seammás lea dakkár deattuheapmi stuoraservodaga beales mielde nanneme sámi identitehta ja sámi álbmoga sámekultuvrralaš gullevašvuođa.

Ráđđehusa ulbmil lea suddjet ja nannet sámegiela. Ealli sámegiella lea mávssolaš vuođđun sámi servodaga ja sámi kultuvrra ovdánahttimis. Deaŧalaš doaibman lea danne oččodit sámegillii stuorát saji almmolašvuođas, vai dat šaddá diehttelas oassin Norgga oppalaš kulturgovas. Ráđđehus atná deaŧalažžan ahte sámegiella nannejuvvo miehtá riikka, ja atná buorren ahte eanet suohkanat servet sámi giela hálddašanguvlui. Kultur- ja girkodepartemeanta áigu álggahit evaluerema sámilága giellanjuolggadusaid oktavuođas.

Vásáhus sámilága giellanjuolggadusaid ásahemiin lea ahte dat oppalaččat nannejit sámi kultuvrra ja giela guoskevaš guovlluin. Gáivuona sámepolitihkalaš doaibmabijuid evalueremis “Kamp, krise og forsoning”, boahtá ovdan ahte Gáivuonas lea kultuvra sakka ealáskan 1990-logus. Dál lea Gáivuotna šaddan máŋggakultuvrralaš ja máŋggagielalaš servodahkan. Giellaláhka lea defineren sámegiela ja dárogiela ovttaárvosaš giellan suohkanis.

Omasvuona suohkana interneahttasiidduin deattuhuvvo ahte sápmelaččat, kveanat ja dáččat leat eallán ovttas Omasvuonas buolvvaid čađa. Ulbmil suohkana sámekultuvra- ja giella nannemiin, ferte leat ahte loktet sámi kultuvrra ja giela árvvu seamma dássái go guovllu dáčča kultuvrra ja dárogiela nai. Evalueren Gáivuonas čájeha ahte giellapolitihkalaš bargguid oktavuođas, lea ipmárdus dasa ahte suohkan ii leat seammalágán sámegielalaš servodat go sámi suohkanat Finnmárkkus leat, muhto baicca guovttegielalaš, sámi-dáru riddosápmelaš suohkan gos maiddái suoma-/kveanagiela oahpahus lea lunddolaš.

Maŋemus logijagiid leat oaidnán aktiiva sámi ođđasisealáskahttinproseassa máŋgga guovllus gos sápmelašvuohta illá lei seilon dáruiduhttima geažil. Dáruiduhttinproseassa ii váikkuhan dušše sápmelaččaid vejolašvuođa oahppat sámegiela ja sámi kultuvrra birra, muhto váikkuhii maiddái sápmelaččaid iešgova. Dat dagahii ahte ollusat geahččaledje oamastit alcceseaset dáčča kultuvrra ja dárogiela, vai beasaše ovttadássásaš lahttun dáčča servodagas. Assimilerema dynamihkka šattai dalle sihke olgguldas noađđin dáčča servodaga bealis, ja siskkáldas noađđin sámi báikkálaš servodaga bealis, mii oalgguhii ovttaskas olbmo hilgut iežas sámi kultuvrra ja sámegiela.

Jus kultuvra galggaš ođđasis ealáskit, de ferte bajásšaddi buolva oahppat kultuvrralaš kodaid, árvovuogádaga mii lea kultuvrra vuođđun, kultuvrra historjjá ja giela. Kultuvrralaš ođđasisealáskahttima olis, ferte bajásšaddi buolva maid identifiseret iežas kultuvrrain ja atnit dan deaŧalaš oassin iežas árgabeaivvis.

Deaŧalaš vuođđu kultuvrralaš ođđasisealáskattimii, lea ahte sámi giella ja kultuvra lea oidnosis ja ealli oassin servodagas sihke báikkálaš ja guovllu dásis. Dán oktavuođas lea Tromssa fylkkasuohkana ja Sámedikki ovttasbargošiehtadus mávssolaš. Háliidan rámidit dan barggu maid Tromssa fylkkasuohkan lea dahkan sámi giela ja kultuvrra ovdánahttimis.

Dál lea dohkkehuvvo ášši ahte Norgga stáhta lea huksejuvvon guovtti álbmoga territoriijja nala – namalassii dáččaid ja sápmelaččaid . Dat mearkkaša ahte našovnnalaš, guovllu ja báikkálaš eiseválddiin lea erenoamáš ovddasvástádus čađahit positiiva sierradoaimmaid mat leat doarjjan sámi servodaga iežas ráhčamušaide ovddidit nanu ja ealli sámi giela ja kultuvrra boahtteáiggis. Dán barggus ferte deattuhit sihkkarastit ovttaárvosaš stáhtusa sámi ja dáčča servodaga gaskka. Danne lea sámegiela hálddašanguovllu viiddideapmi hui deaŧalaš. Soria Moria-cealkámušas lea ráđđehus deattuhan ahte áigu návccaid bidjat dasa ahte guovttegielalaš suohkaniid lassigolut dán oktavuođas, gokčojuvvojit.

Ráđđehus lea maid deattuhan ahte áigu jođihit sámepolitihka mii galgá bálvalit sámi álbmoga vai sámi giela, kultuvrra ja servodateallima boahtteáigi Norggas nannejuvvo.

Skuvllas lea guovddáš rolla sámi kultuvrra ja servodateallima nannemis ja ovdánahttimis. Go oahpahusa vuođđun lea sámi giella ja kultuvra, de ožžot sámi oahppit sihkkaris vuođu sámi servodagas, ja oamastit alcceseaset positiiva kultuvrralaš identitehta. Ceavzilis sámi servodagat dárbbašit oahpahusa sápmelaččaid várás mas sámi giella ja kultuvra lea vuođđun. Danne lea sápmelaččaid váikkuhanvejolašvuohta skuvlla sisdollui hui deaŧalaš.

Sámedikkis lea váldi mearridit njuolggadusaid vuođđoskuvlla ja joatkkaskuvlla sámegieloahpahusa oahppoplánaide, ja sierra sámi fágaide joatkkaoahpahusas. Dasto galgá Sámediggi ovttasráđiid departemeanttain ráhkadit njuolggadusárvalusaid eará sierra oahppoplánaide sámi fágaid oktavuođas. Dan vuođul lea Sámediggi ráhkadan árvalusaid Máhttoloktema sámi oahppoplánaide, mii álggahuvvo 2006 čavčča. Ráđđehus lea dál ráđđádallame Sámedikkiin sámi oahppoplánaid fága- ja diibmojuogu hárrái. Mii jáhkkit ahte šaddá buorre ovttasbargu Sámedikkiin dán proseassas.

Dálá oahpahuslága mielde gustojit sámi oahppoplánat dain suohkaniin mat leat mielde sámegiela hálddašanguovllus. Dat lea lunddolaš njuolggadussan daidda suohkaniidda mat leat guovddáš sámis, muhto nu ii soaitte leat dakkár suohkaniin mat maŋŋel servet hálddašanguvlui suddjen dihte smávva sámi unnitlogu beroštumiid. Dan áššečuolmma dieđán ahte Máhttodepartemeanta lea guorahallame, Snoase suohkana ohcama oktavuođas hálddašanguovllu searvama hárrái.

Jus mánná galgá bajásšaddat oadjebas sápmelaš oktavuođas, de ferte kultuvrralaš deaivvadeapmi sápmelaččaid ja earáid gaskka leat vuođđuduvvon doahttaleapmái ja máhttui. Norgga sámepolitihka ovdánahttima guovddáš beallin lea ja lea leamaš árvvu lokten, eanet čalmmustahttin ja buoret máhttu sámi dilálašvuođaid birra mii galgá buvttahit dábálaš olbmuide positiiva guottuid sámi gažaldagaide.

Dieđuid gaskkusteapmi lea deaŧalaš go oččoda integrerema ja ovttaárvosašvuođa Norgga sámi álbmoga ja álbmoga gaskka muđui. Erenoamáš deaŧalaš lea ahte buot Norgga oahppit ožžot vuđolaš oahpu sámi kultuvrra ja sámi servodatdilálašvuođaid birra vuođđooahpu rájes juo. Danne biddjui 1997 10-jagi vuođđoskuvlla sámi oahppoplánain garradet gáibádus dieđuid gaskkusteapmái sámi diliid birra buot áigeguovdilis fágasurggiin. Dat lea velá eambbo nannejuvvon Máhttoloktema oahppoplánain mat váldojuvvojit atnui 2006 čavčča.

Prošeakta “sámi kulturdiehtu Tromssa joatkkaskuvllain” mii álggahuvvui cuoŋománu/miessemánu 2004:s , lea mávssolaš vai buot Tromssa oahppit ožžot oktasaš diehtobása sámi kultuvrra birra. Dasto lea maiddái ortnegis mas buot Tromssa fylkka oahppit, beroškeahttá čearddalaš gullevašvuođas, ožžot vejolašvuođa sámegieloahpahussii, stuora mearkkašupmi fylkka sámegiela nannemis.

Ofelašprošeavttas, mii lea Bargo- ja searvadahttindepartemeantta ja Sámi allaskuvlla ovttasbargu, ožžot 3 nuora jahkásaš stipeandda mátkkoštit miehtá riikka juohkit dieđuid dáčča nuoraide sámi kultuvrra ja sámi dilálašvuođaid birra, ja dán prošeavttas lea stuora mearkkašupmi dan oktavuođas. Prošeakta lea dál bistán 1 ½ jagi, ja lea buktán olu positiiva deaivvademiid sámi nuoraid ja dáčča nuoraid gaskka miehtá riikka. Ávžžuhan Omasvuona suohkana bovdet sámi ofelaččaid galledit suohkana.

Nubbe deaŧalaš oassi sámi kultuvrra ja giela ealáskahttimis, lea ahte sámi boahtteáiggis galgá leat sihkkaris vuođđu sámi álbmogis sámi álbmoga iežas vuoruhemiid bokte. Sámedikki ásaheapmi lei vuođđun dasa ahte sámi álbmot ja stáhta galgaba sáhttit gávnnadit dássásaš eavttuid vuođul. Sámediggi ovddasta sámi álbmoga ja sámi beroštumiid, ja dievásmahttá dakko bokte ráđđehusa ja stuoradikki mat ovddastit buot Norgga ássiid.

Ráđđehus lea Soria Moria-cealkámušas deattuhan ahte Sámedikkis galgá leat duohta váikkuhanváldi dain surggiin mat leat deaŧalaččat sámi servodagas. Ráđđehusa ja Sámedikki ovttasbargu lea ovdánan geavatlaš bargguid ja ságastallama bokte, ja ráđđehus dáhttu ain ovdánahttit buriid ovttasbargooktavuođaid. Ráđđáhusas ja Sámedikkis lea goabbatbeallásaš ovddasvástádus čađahit dán ovttasbarggu buori ja konstruktiiva vuogi mielde.

Loahpas sávan Omasvuona suohkanii lihku bargguin árvvoštallat vejolaš searvama sámelága giellanjuolggadusaid hálddašanguvlui. Jus Omasvuona suohkan mearrida searvat, de áiggun dahkat dan maid mun nákcen vai dat šattašii buorren ja positiiva proseassan suohkana ássiide.

Giitu beroštumi ovddas!