1.2.4 Giella, gulahallan...

1.2.4.1 Sámegiella

Sámegiella lea muhtun guovlluin hui sakka áitojuvvon. Sámediggi lea vuoruhan sámegiela ovddideami, ealáskuhttima ja suodjaleami bajimužžii iežas ulbmiliiguin. Danne lea guovddáš mihttomearrin ahte sámi giellabargu galgá nannejuvvot, ealáskuhttojuvvot ja ovddiduvvot buot giellaguovlluin. Mihttomearrin lea ahte sáme- ja dárogiella galgaba šaddat ovttaárvosaš giellan. Stuorra hástalusat maid ovddabealde leat sámegiela nannema, ealáskuhttima ja ovddideami ektui gáibidit ahte Stuorradiggi lasiha mealgat juolludusaid giellabargui.

Sámi giellaguovddážat leat okta máŋgga doaibmabijus dán mihttomeari ollašuhttimis. Giellaguovddážat galget doaibmat dakkár arenan gos sámegiella hállojuvvo, gullo ja oidno, ja dasto doaibmat guovllu resursaguovddážin. Sámediggi áigu joatkit bargguin eanet giellaguovddážiid ásahemiin.

Sámelága bokte lea sámiide Norggas sihkkarastojuvvon vuoigatvuohta geavahit sámegiela. Sámelága giellanjuolggadusat leat dál doaibman 1992 rájes, ja dál lea dárbu evalueret njuolggadusaid, nu ahte dat heivehuvvojit dáláš dillái ja riikkaidgaskasaš giellamearrádusaide.

Stáhtalaš doarjja almmolaš hálddašeapmái, ja ovttaskas individaid vuoigatvuohta geavahit sámegiela, lea ráddjejuvvon guđa gildii. Ovttaskas olbmuid vuoigatvuođaid sámelága ja rávisolbmuidoahpahuslága ektui ferte gozihit maiddái olggobealde dan guovllu mii dál gohčoduvvo sámegiela hálddašanguovlun sámelága giellanjuolggadusaid mielde. Sámediggi leage danne váldán álgaga ahte viiddidit dán hálddašanguovllu ja dat gáibida ruhtarámmaid nannema guovttegielalašvuhtii.

1999/2000 čađahii Sámi giellaráđđi iskkadeami

Iskkadeapmi sámegiela geavaheami birra : raporta / Undersøkelse om bruken av samisk språk : rapport. Sámi ealáhus- ja guorahallanguovddaš / Samisk nærings- og utredningssenter, 2000.

Sámegiella galgá šaddat sámegielagiid gulahallangiellan buot dásiin. Dát gáibida ahte skuvla váldá atnui sámegiela fágaoahpahussii nu ahte mánát ja nuorat šaddet oadjebassan sámegielain fágagiellan, ja fágatearpmat šaddetge de lunddolaš oassin oahpahusas. Dáinna lágiin galgá sámegiella ovddiduvvot iešbirgejeadddji servodatgiellan.

Sámi tearpmabargu ja sámi báikenamaid čohkken ja registreren lea dehálaš sámegiela suodjaleapmái ja ovdánahttimii. Dát guoská maiddái sámi olbmonamaide. Jos sámegiela galgá sáhttit geavahit aktiivvalaš gaskaoapmin fágalaš oktavuođas, de fertejit sámi tearpmat ja báikenamat lea olamuttos buot geavaheaddjiide servodagas. Sámedikki sátnebáŋkku ferte ođasmahttit ja ovddidit nu ahte doppe leat buot sámegiellajoavkkuid ja suopmaniid sánit ja tearpmat, ja danne dat ferte ovddiduvvot oktasaš reaidun riikarájiid rastá.

Sámegiel báikenamaid ferte bidjat oidnosii ja álgit almmolaččat daid geavahit. Go dán mihttomeari galgá juksat, de fertejit guovddáš eiseválddit ovttasráđiid Sámedikkiin, aktiivvalaččat juohkit dieđuid gielddaide, fylkkagielddaide ja earáide. Kultur- ja girkodepartemeantta báikenammaevaluerenbarggus, fertejit čuolbmačilgehusat mat čatnasit máŋggagielat nammageavaheapmái Norggas árvvoštallojuvvot sierra, ja viidát oktavuođas go maid dán rádjai lea dahkkojuvvon.

1.2.4.2 Diehtojuohkin ja bibliotehkabálvalusat

Elektrovnnalaš bálvalusaid ovddideapmi Sámedikki doaimma rámmaid siskkobealde gáibida viehka ollu resurssaid ja áŋgiruššama. Bajimuš mihttomearri gulahallan- ja bálvalanpolitihkas lea ahte buktit bálvalusaid olamuddui neahtas elektrovnnalaš ja birrajándorrabas hálddašeami bokte. Dát ferte čuovvoluvvot juolludusaiguin doaibmabijuide mat bohtet barggu geažil mii lea jođus, go ráhkaduvvo strategiija DGT váste ja elektrovnnalaš bálvalusaid váste Sámedikkis.

Gielddain ja fylkkagielddain lea ovddasvástádus ovddidit bibliotehkabálvalusaid buot iežas geavaheaddjiid váste. Stuorámus hástalussan lea sihkkarastit gelbbolašvuođa, resurssaid ja dáhtu ovddidit bibliotehkabálvalusaid sámi álbmogii. Go galgá ovddidit viidáset Sámi sierrabibliotehka «bibliotehkaid bibliotehkan», mas lea gelbbolašvuohta ja resurssat daid várás geat ohcalit sámi bibliotehkabálvalusaid, de ferte vuoruhit bajás ođđa ja internehttii vuođđuduvvon bibliotehkavuogádaga. Dát lea hui dehálaš sámi girjjálašvuođa olamuddui buktimis, go eambogat sáhttet diŋgot girjjiid neahta bokte. Go bibliotehka háliida hukset vuođđogirječoahkádusa ja eará gálduid bibliotehka sámi geavaheaddjiid váste, de ferte ásahuvvot dán várás sierra doarjjaortnet.

Sámi girjebussiid ásaheapmi lea dehálaš oassi muđui nu váilevaš sámi bibliotehkabálvalusas. Dehálaš bibliotehkabálvalusaid buorideames sámi geavaheaddjiid váste, lea maiddái sámi girjebussiid ruhtadeami sihkkarastin guovlluin gos ássan lea bieđgguid ja gos leat hástalusat gulahallama dáfus.