1.3.7 Areála-, biras-...

1.3.7.1 Areálasuodjaleapmi ja hálddašeapmi

Vuollel 2000 eaŋkilášši leat meannuduvvon kulturmuitolága ja plána- ja huksenlága mielde. Áššit mat čatnasit gieldaplánaide, gieldaoasseplánaide, regulerenplánaide ja plánejuvvon meahccegeainnuide leat jeavddalaččat leamaš ollu. Dát áššit gáibidit ollu áiggi ja barggu, ja nu ii bázege ollu áigi čuovvolit eará bargguid birasáššiid oktavuođas.

Riikaantikvára lea álggahan pilohttaprošeavtta man oktavuođas Sámedikkis lea ovddasteaddji refereansajoavkkuin. Sámedikkis lea ovddastus maiddái ovttaskas fylkkaid kultureatnadatjoavkkuin, areálaplánaforumiin ja birasforumiin. Ovttasbargošiehtadusas Romssa fylkkagielddain leat kulturmuitohálddašeapmi ja museaáššiit namahuvvon sierra artihkkaliin. iehtadusa vuođul lea álkit juogadit ovddasvástádusa ja čuovvolit.

Dál lea jođus viiddis bargu mii guoská álbmotmehciid ja eatnadatsuodjaleami ásaheapmái ja viiddideapmái sámi guovlluin

Sd.dieđáhus nr 62 (1991–92) Ny landsplan for nasjonalparker og andre større verneområder (álbmotmehciid ja eará stuorát suodjalanguovlluid odda riikaplána).

Sámediggi lea ovddidan nana vuostehágu Rávttošnjárgga álbmotmeahci viiddideapmái ja Rávttošnjárgga eatnadatsuodjalanguovllu ásaheapmái. Suodjalanmearrádus lea buktán eahpesihkarvuođa báikkálaččat sakka dan ektui makkár váikkuhusat mearrádusas leat geavaheapmái ja hálddašeapmái boahtteáiggis. Positiivvalaš lea dat go boazodoalu vuoigatvuođat eai leat gáržžiduvvon ollus, muhto seammás lea hui šállošahtti ja cuiggodanveara go eará sámi beroštumit eai váldojuvvo dohkálaččat vuhtii. Sámi areálaberoštumit ja vuoigatvuođat čatnasit luondduresurssaide nugo sámi meahcceealáhusaide, boazodollui, luossabivdui, riddo- ja vuotnabivdui, kultureatnadahkii ja kulturmuittuide. Rávttošnjárgga álbmotmeahci viiddideames ja Rávttošnjárgga eatnadatsuodjalanguovllu ásaheames eai leat báikegottiid olbmuid vuoigatvuođat ja beroštumit dohkálaččat deattuhuvvon ja gozihuvvon.

Čázádatplána dievasmahttima oktavuođas lea čađahuvvon prošeakta mas sámi beroštumit leat čielggaduvvon. Sámediggi buvttii cealkámuša čázádatsuodjalanplána dievasmahttinárvalussii ja doarjjui dan váldoáššis.

1.3.7.2 Kulturmuittut, kulturmuitoguovllut ja kulturmuitodoaibmabijut

Sámediggi lea dál bargamin ollu plánaiguin dán suorggis. Koltálaš gili kulturbirassuodjalanplána árvalus lea sáddejuvvon gulaskuddamii. Evttohusas leat njuolggadusat seailluheami ja konkrehta doaibmabijuid váste gaskkusteami ja láhčima ektui. Sámediggi válddii badjelasas hálddašanovddasvástádusa dan ráfáidahttojuvvon kulturmuitoguovllus Ceavccageađggis Unjárggas 2001:s. Guovllu váste ráhkaduvvo hálddašanplána mas evttohuvvo movt guovllu buoremusat sáhtášii seailluhit ja hálddašit boahtteáiggis.

Báktedáiddaguovllu duođaštan- ja sihkkarastinbargu Ruksesbávttis Billávuonas Porsáŋggus, mii fuomášuvvui 2001:s lea jotkojuvvon 2002:s. Mii leat geahččalan fokuseret báktedáidaga ja báikegotti olbmuid gaskasaš oktavuođa, ja báktedáidaga gaskkusteami. Dagaimet jearahallaniskkadeami, mii goassige ovdal ii leat dahkkojuvvon báktedáidaga oktavuođas. Jearahallaniskkadeami boađus geavahuvvo guovllu seailluhan- ja hálddašanbarggus viidáseappot. Interregprošeavtta Rock Art in Northern Europe bokte searvá Sámediggi ovttas eará ásahusaiguin Norggas ja Ruoŧas, ovttasbargojovkui báktedáidaga suodjaleami ja hálddašeami hárrái.

Vern og forvaltning av samiske byggverk raportaárvalus lea gárvvistuvvon. Duohta meroštallama vuođul sáhttet leat sullii 1200 automáhtalaččat ráfáidahttojuvvon sámi vistti riikkas ja 870 soitet vel šaddat boahtte 20 jagis. Raporttas geahčaduvvojit čuolbmačilgehusat movt dovdat visttiid sámi vistin, gos sámi visttit leat, mii lea sámi visttiid suodjalanárvu, movt hálddašit sámi visttiid ja doaibmabijuid sámi visttiid suodjalanbarggus.

2002:s meannuduvvojedje 50 doarjjaohcama sámi kulturmuitosuodjalandoaibmabijuide, 2001:s dat ledje 59. Doarjja lea addojuvvon sámi kulturmuittuid registreremii, seailluheapmái ja duođašteapmái ja sámi visttiid divodeapmái.

1.3.7.3 Museabargu

2002:s válddii Sámediggi badjelasas sámi museaid hálddašanovddasvástádusa Norggas. Lea bargojuvvon aktiivvalaččat Sámedikki ásahemiin riikaviidosaš oasálažžan ja hálddašeaddjin museaoktavuođas. Sámi museaforum lea ásahuvvon museaáššiid ráđđeaddi orgánan, ja mas leat daid sámi museaid ovddasteaddjit, mat ožžot doaibmadoarjaga Sámedikkis. Sámediggi ja sámi museat servet riikaviidosaš museaođastussii

Geahča stuorradiggedieđáhus nr. 22 (1999–2000) Kjelder til kunnskap og oppleving.

1.3.7.4 Stuorát areáladuohtadeamit sámi guovlluin

Suodjalusas leat máŋga báhčinšilju sámi guovlluin, maid leat plánen viiddidit ja rievdadit daid geavaheami, das leat stuorra negatiivvalaš váikkuhusat sámi ealáhusaide. Sámediggi lea cuiggodan sakka daid ođđa plánaid ja das lea hui kritihkalaš oaidnu Suodjalusdepartemeantta ja Forsvarsbygg geavahan vugiide. Meavkki ja Alitčohka báhčin- ja hárjehallanguovlluid viiddidanplánain ii leat doarvái vuhtii váldojuvvon boazodoallu. Hálkavári báhčinguovllu stuorra viiddidanplánat orrot doaisttážii bissehuvvon. Sámediggi lea geahččalan váikkuhit dan ahte Suodjalus ja boazoorohagat Hálkaváris dahket šiehtadusaid maiguin sihkkarastojuvvo boazodoalu guohtoneanadárbu guovlluin maid Suodjalus dál geavaha. Suodjalus pláne oažžut gieldaoasseplána Sætermoen báhčinguvlui, ja maiddái dán guovllus vurdojuvvo geavaheami veaháš rievdadeapmi. Dáppe maid ii leat Forsvarsbygg čájehan albma áddejumi sámi kulturmuittuid ja ealáhusberoštumiid duođašteapmái ja oainnusin dahkamii. Sámediggi oinnii ahte lei dárbu ovddidit vuostehágu Sætermoen báhčinguovllu gieldaoasseplánii, danne go sámi kulturmuitoberoštumit eai dohkálaččat lean vuhtii váldojuvvon.

Minerálasearvvit sis- ja olgoriikkas váldet oktavuođa jeavddalaččat ja háliidit gávdnat ja geavahit minerálaresurssaid sámi guovlluin. Sámediggi lea deaivvadan minerálaservviiguin ja lea addán signálaid ahte ii doarjjo lobi addima ii kártet iige geavahit vejolaš minerálagávdnosiid sámi guovlluin, ovdal go Sámediggi lea ožžon duohta váikkuhanfámu ja go norgalaš eiseváldit leat dohkkehan sámi vuoigatvuođaid. Oppalaš dovdu lea ahte minerálasearvvit oalle guhkás háliidit gudnejahttit sámi vuoigatvuođaid ja vejolaš roggama sámi eavttuiguin. Dán rádjai ii leat Ráđđehus vástesaččat háliidan gudnejahttit sámi vuoigatvuođaid ja ná caggá árvvoštallama ahte sáhttá go roggama bealuštit ja čađahit dihto oktavuođain.

1.3.7.5 Petroleumadoaibma

Sámediggi lea buktán cealkámuša váikkuhančielggadusprográmmaárvalussii birrajagi petroleumadoaimma ektui Lofuohta-Barentsábis. Birrajagi petroleumadoaibma Barentsábis rievdadahttá sámi guovlluid ekonomalaš struktuvrra. Sámediggi oaččui miehtama dasa ahte petroleumadoaimmaid váikkuhusat sámi guolástusaide, kultuvrii ja servodahkii oppalaččat galget čielggaduvvot, muhto ii ožžon doarjaga dasa ahte ferte maiddái čielggadit makkár váikkuhusat sáhttet leat iešguđet hápmásaš sámi mieldeváikkuheames ja mielde mearrideamis go guoská petroleumaresurssaid geavaheapmái sámi resursaguovlluin. Sámediggi lea dovddahan ahte lea garrasit fuolastuvvan daid issoras smávva áige- ja resursarámmaid geažil mat leat addojuvvon sámi čielggadusa váste. Lea váttis jáhkkit ahte 1,5 mannosaš áigerámma dán lágan viiddis ja vuođđo árvvoštallamiidda livččii fágalaččat dohkálaččat jáhkehahtti, ja attášii dohkálaš mearrádusvuođu.