2.7.1 Sámi guovlluid...

2.7.1 Sámi guovlluid ealáhusovddideapmi

Buotbeallásaš ja máškidis ealáhuseallin lea sámi kultuvrra ávnnaslaš vuođđu. Árbevirolaččat lea sámi guovlluid ealáhusdoaimmaid vuođđun eanaš leamaš vuođđoealáhusbuvttadeapmi. Hástalusat leat sihkkarastit vuoigatvuođaid vuođđoealáhusain, erenoamážit vuoigatvuođaid guolástussii, ja ovddidit vuođđobuvttadeami vai lokte dietnasa stuorát árvobuvttadeami bokte báikegottiin, ja movttiidahttit ođđahutkama muđui ealáhuseallimis. Gaskaoapmehálddašeami njuolggadusaid ođasmahttima oktavuođas čavgejuvvui nissoniid ja birrasa vuhtiiváldin. Dát vuhtiiváldin galgá deattuhuvvot. Maiddái nuoraiguin áŋgiruššan vuoruhuvvo ealáhusoktavuođas. Sámediggi lea ásahan álggahanstipeandaortnega nuoraid várás.

Smávva fitnodagat fertejit dustet dakkár hástalusaid go rasjonaliserema, struktuvrarievdadusaid ja daid stuorru oktavuođaid riikkaidgaskasaččat, mat leat mihtilmasat dálá ealáhuseallimis. Dát guoská maiddái gelbbolašvuođa ja doarvái iežaskapitála oččodeapmái. Báikegottiid ealáhusaid ođđahutkannákca ja stuorrunvejolašvuohta sorjá das man muddui fitnodagat, diehtobirrasat, ruhtadeaddjit ja eiseválddit nagodit ovttasbargat vuogádatlaččat ja ulbmillaččat.

Sámediggái juolluduvvon ruđaiguin stáhtabušeahta bokte ii leat leamaš vejolaš viiddidit Sámi ovddidanfoandda rámmaid.

Sámediggi lea mearridan viiddidit Sámi ovddidanfoandda geográfalaš doaibmaguovllu 2005 ođđajagimánu 1. b. rájes. Ođđa guovllut leat; oasit Mátta-Várjjaga gielddas, oasit Davvenjárgga gielddas, Láhpi suohkan, Ivgu suohkan, oasit Ráisavuona suohkanis, ja oasit Hábmira suohkanis. Dáidda ođđa guovlluide lassin viiddiduvvojedje maiddái dálá doaibmaguovllu guovllut Gáŋgaviikka, Muosáid, Loabága, Skániid, Rivttáid, Narviikka ja Divtasvuona suohkaniin. Buohkanassii leat dál 27 namahuvvon gieldda, mat gullet Sámi ovddidanfoandda geográfalaš doaibmaguvlui. Lassin olles geográfalaš doaibmaguovllu álbmogii gustojit doarjjaortnegat maiddái oarjelsámi guovllu sámi álbmogii. Sámi ovddidanfoanda sáhttá maiddái ruhtadit doaibmabijuid, mat nannejit erenoamážit sámegiela ja sámi kultuvrra riikkas muđui. Muđui sáhttá foandda gaskaomiid geavahit doaibmabijuide mat gusket sámi boazodollui. Berre maid čujuhit dasa ahte jus eat oaččo eanet foandaruđaid, de ballat massimis vejolašvuođa ruhtadit ođđa doaibmabijuid ja ahte eat sáhte doaibmat árjjalaš ruhtadeaddjin báikkálaš ealáhuseallima várás.

Viidát huksejuvvon ja buresdoaibmi govdabáddi lea čielga rámmaeaktun ealáhuseallima ja muđui servodaga ovddideapmái. Go dákkár divrras huksema eai sáhte márkan- ja gávpeberoštumit okto čoavdit, de ferte stáhta doarjut ruđalaččat. Ráđđehus ferte stuorát áŋgiruššamiin sihkkarastit ovttaárvosaš IKT-fálaldagaid miehtá riikka.

Oahppo- ja dutkanpolitihkka ealáhusaid várás lea deaŧalaš go galgá loktet gelbbolašvuođa báikegottiin. Sámediggi deattuha ahte sámi gelbbolašvuođabirrasat leat áibbas dárbbašlaččat go galgá nannet sámi servodaga ealáhuseallima. Sámediggi háliida maiddái dán oktavuođas ávžžuhit ahte sámi dutkanprográmma nannejuvvo ja guhkiduvvo. FoU-áŋgiruššan ja dutkanbiras Guovdageainnus ferte nannejuvvot ja guhkit áiggi vuollái berre ásahuvvot sierra sámi dutkanráđđi ja dutkanfoanda.

Sámediggi lea oassálastán prošeavttas Women’s Participation in Decision-making Processes in Artic Fisheries Resource Management .

Dán prošeavtta raportta gávnnat čujuhusas www.sdwg.org

Prošeakta lei riikkaidgaskasaš prošeakta, man Kvinneuniversitetet Nord lágidii Árktalaš Ráđi ja Norgga Olgoriikadepartemeantta ovddas. Sámedikki lassin oassálaste Ruoŧŧa, Islánda, Ruonáeana, Kanada ja Fearasullot dan prošeavttas. Prošeakta váldojuvvui bures vuostái go biddjojuvvui Árktalaš Ráđi ovdii skábmamánus 2004, ja dat jotkojuvvo 2005:s ja galgá čalmmustahttit nissoniid oassálastima maiddái eará Árktisa ealáhusain, mat ávkkástallet resurssaiguin.

Eanadoallu

Sámediggi ovddida dál evttohusaid jahkásaš eanadoallošiehtadallamiidda ja oassálastá eanadoalu giliovddidanbarggus, mas fylkkagielddain lea ovddasvástádus. Riikkalaš árvobuvttadanprográmma fátmmasta maiddái sámi guovlluid. Sámediggi lea maid oččodeamen sámi eanadoallopolitihkalaš avádaga mielde riikkalaš eanadoallojurddašeapmái ja lea mielde heivehallamin váikkuhangaskaoapmegeavaheami eanadoalus.

Finnmárkku eanadoalu ovdáneapmi sáhttá govvidit sámi guovlluid oppalaš rávnnjáldaga. Doaluid lohku lea njiedjan 546 doalus 444 dollui 2001 rájes 2003 rádjai. Sávzadoaluid lohku lea eanemusat njiedjan, namalassii 25 proseanttain. Seammás lea doallosturrodat lassánan 190 mihtus 225 mihttui. Sámi ovddidanfoandda gaskaoapmegeavaheapmi lea rievdaduvvon nu ahte sáhttá addit doarjaga huksemiidda maiddái dakkár doaluin, main leat eanet go 1,5 jahkedietnasa. Sámediggi lea ruhtadan moadde doaibmabiju, main lea leamaš áigumuš viidáset náláštuhttit eanadoallobuktagiid. Dakkár prošeavttat leat maid čađahuvvon, main lea leamaš áigumuš loktet gelbbolašvuođa smávva borramušbuvttadeamis. Doarjja mašiidnarieggáide lea váikkuhan lagat ovttasbarggu eanadoallomašiinnaid ja -reaidduid geavaheami oktavuođas. Eanadoallovisttit Árktisas, mii bargá ovttas earret eará davimus fylkkaid eanadoalloossodagaiguin, lea dakkár prošeakta, mii lea buvttihan hálbbit visttiid daidda doaluide mat leat mielde prošeavttas.

Lotnolasealáhusat

Doaibmadoarjjaortnet lotnolasealáhusaid várás loahpahuvvo 2006 rájes. Njuolggadusat maid leat rievdaduvvon nu ahte eanadoallu, boazodoallu, guolástus, duodji dahje meahcceealáhusat galget leat okta oassi lotnolasealáhusas.

Sáivačáhceguolástusprošeakta lea álggahuvvon dainna áigumušain ahte oččodit gánnáhahtti sáivačáhceguolástusa. Prošeakta sorjá hui ollu das ahte sáivačáhceguliid vuostáiváldima ásaheapmi lihkostuvvá. Ollu ealáhusdolliin lea lassedienas go vuvdet oaggunvásihusaid maidda gullá idjadeapmi ja sáhtošteapmi.

Duodjedoarjjaortnet guorahallojuvvo vai dat čuvošii dan áigumuša ahte duojáriidda galget ásahuvvot buorit rámmaeavttut. Maŋimuš jagiid lea Sámediggi juolludan sullii 10 000 000 ruvnno jahkásaččat doaibmabijuide duoji várás. Sámedikki 5-jagáš duodjeovddidanprográmma ii leat vel ollásit ruhtaduvvon ja das leat čađahuvvon dušše dat oanehis áiggi doaibmabijut. Dasto lea álggahuvvon 2-jagáš prošeakta, mii galgá nannet duodjefágaoahpu. Áigumuššan lea earret eará iskat váikkuha go fidnooahppibálká dan ahte eanebut ohcet duodjái fágan. Jus nu šattaš, de lea jurdda ahte dat ásahuvvo bissovaš ortnegin. Čielggadeapmi duodjeealáhusšiehtadusa ásaheami birra lea leamaš gulaskuddamis. Ealáhusšiehtadusa ásaheapmi sáhttá váikkuhit dan ahte nuorra duojárat geahččagohtet duoji geasuheaddji ealáhussan.

Hutkkálaš doaibman lea duojis erenoamáš árvu maiddái dáiddan. Duodji nanne identitehta ja danne leage deaŧalaš ahte maiddái boahtte buolvvat besset oahppat dakkár vuđolaš duodjeteknihkaid, mat leat oassin sin kultuvrras ja identitehtas. Nappo fertege nannet duoji dáiddalaš ja kultuvrralaš beliid.

Sámi ovddidanfoandda doaibmaguovllu viiddideami oktavuođas ja eanet áŋgiruššama oktavuođas dujiin lea lunddolaš ahte doarjagat Sámi ovddidanfondii boazodoallošiehtadusa bokte ja eanadoallošiehtadusa bokte leat ovttadássásaččat. Guolástusdepartemeanta berre maid doarjut foandda.

Boazodoallu

Stuorra oassi lotnolasealáhusdoarjagis addojuvvo duodjái ja boazodollui lotnolasealáhussan. Sámi ovddidanfoandda doaibmaguovllu viiddideami oktavuođas ja eanet áŋgiruššama oktavuođas dujiin lea lunddolaš ahte doarjja boazodoallošiehtadusa bokte Sámi ovddidanfondii lasihuvvo mealgat.

Sámediggi lea ohcalan ollislaš váikkuhusčielggadeami boazodollui ovdalgo lobit addojuvvojit hukset bieggamillorusttegiid ja vuođđostruktuvrraid daid oktavuođas. Sámediggi lea maid ávžžuhan bissehit stuorra huksenplánaid sámi guovlluin dassážiigo vuoigatvuođaáššit leat čielgan. Hui deaŧalaš lea ahte Sámediggi oažžu duohta váikkuhanfámu dakkár áššiin, mat gusket boazodoalu ávnnaslaš vuđđosii nu sakka.

Boazodoalu njuovvan- ja márkandilli lea leamaš dohkketmeahttun guokte maŋimuš jagi. Sámediggi lea bivdán boazodoalloeiseválddiid árvvoštallat guhkesáiggi doaibmabijuid vai oččošii vuođđostruktuvrra ja márkana oktiivástidit njuovvandárbui. Earret eará berrešii ložžet njuovvangáibádusaid ja heivehit daid otná doaibmanvugiide vai fidnešii duohta árvobuvttadeami ealáhusas.

Sámediggi eahpida ahte sáhttá go heivehit Oarje-Finnmárkku boazologu dálá lágaid vuođul ja daid riikkaidgaskasaš soahpamušaid vuođul mat geatnegahttet Norgga. Viidáset proseassas leat eaktodáhttu ja gulahallan deaŧalaš čoavddasánit ja lea maid deaŧalaš ahte luohttámuš ealáhussii fas ásahuvvo. Sámediggi oaivvilda ahte dakkár buorit ja eaktodáhtolaš lassibálkáortnegat leat deaŧalaččat, mat hehttejit boazoeaiggádiid ekonomalaš vahágiin ja mat fuolahit ahte ođđa olbmot álggašedje ealáhussii ja ahte guovllus ain lea ceavzilis sámi boazodoallu.

Sámediggi lea ollu gerddiid bivdán ahte bargu boazodoallolága ođastemiin vuoruhuvvo, go das livččii stuorra mearkkašupmi boazologu heivehanbargui ja siidda siskkáldas organiseremii muđui.

Boraspirepolitihkka ja -hálddašeapmi

Norgga maŋimuš jagiid boraspirepolitihkka lea mielddisbuktán ahte iešguđet boraspiremáddodagat leat lassánan dohkketmeahttumit guovlluin gos lea sámi boazodoallu ja eanadoallu. Boazu guohtu mehciin birra jagi eaige báljo gávdnoge doaibmabijut mat bures eastadivčče vahágiid. Boraspiret adnojuvvojit oktan dain stuorámus áittan máŋgga guovllu ceavzilis boazo- ja eanadollui. Sámediggi háliida eanet váikkuhanfámu boraspirepolitihkkii, ja duohta oassálastima ja váikkuhanfámu boraspirehálddašeapmái. Sámediggi lea ožžon válddi nammadit lahtuid boraspirelávdegottiide. Sámediggi lea dattetge vuostálastán Birasgáhttendepartemeantta gáibádusa ahte Sámediggi galgá nammadit Sámedikki áirasiid dáid lávdegottiide, ja áigu ságastallat dan birra Birasgáhttendepartemeantta politihkalaš jođiheaddjiiguin.

Sámediggi áigu ovttasbarggu bokte ealáhusorganisašuvnnaiguin, gielddaiguin ja fylkkaiguin oččodit dakkár politihka mii suodjala deaŧalaš sámi ealáhusberoštumiid. Julev- ja oarjelsámi guovllut leat erenoamáš rašit. Danne ii sáhte Sámediggi miehtat dasa ahte iešguđet boraspiremáddodagat čohkkejuvvojit dáin guovlluin. Sámedikki mielas lea erenoamáš deaŧalaš hástalus váikkuhit ahte lassána máhttu dáid guovlluid sámi kultuvrra ja ealáhusaid birra ja ahte buoriduvvo eiseválddiid diđolašvuohta Norgga geatnegasvuođaid birra álbmotrievtti mielde.

Guolástus

Sámediggi meannudii guolástusdieđáhusa čakčamánu 2004 dievasčoahkkimis. Hálddašeapmi ja vuoigatvuođat resurssaide lea bajimuš politihkalaš mihttomearri. Lagasvuođa- ja sorjjasvuođaprinsihpa bokte sáhttá juksat báikkálaš ja guovllulaš resursahálddašeami ja dan bokte bidjat vuođu ealáhusovddideapmái sámi riddoservodagain. Dát prinsihppa lea maiddái biddjojuvvon vuođđun ovttasbargošiehtadussii Sámedikki ja Finnmárkku fylkkagieldda gaskka, doalahan dihte guolástusa oktasašopmodahkan.

Lagasvuođa- ja sorjjasvuođaprinsihppa mielddisbuktá ahte sis, geat ásset dihto guovllus ja geaid kultuvra, ealáhus ja giella sorjá báikkálaš resurssain, galgá leat ovdavuoigatvuohta beassat ávkkástallat resurssaiguin. Dát muddenvuohki mearkkaša ceahkálastojuvvon muddenvuogi almmá vuovddekeahttá ja oasttekeahttá vuoigatvuođaid ja mii vuođđuduvvo eamiálbmogiid báikkálaš ealáhuslaš ja kultuvrralaš resursaávkkástallamii. Dát čuovvu maiddái Norgga riikkalaš ja riikkaidgaskasaš eamiálbmotgeatnegasvuođain. Dán hálddašanvuogi bokte lea maid vejolašvuohta njulget daid sohkabeale bonjuvuođaid, maid dálá muddenmodealla dagaha sámi riddo- ja vuotnaguovlluin. Eiseválddit fertejit ovttas Sámedikkiin čađahit vuođđobarggu vai sáhttá dovdáhit sámi guollebivdoberoštusguovlluid.

Earreortnegiid ásaheapmi dagahii ahte ollu guolásteaddjit masse guollebivdovuoigatvuođa. Erenoamážit čuozai dát daid guolásteaddjiide geat bivde smávva fatnasiiguin sámi riddo- ja vuotnaguovlluin. Eanaš guolásteaddjinissonat gulle dán jovkui, ja sii ledje daid gaskkas geat masse vuoigatvuođaid. Sámediggi áigu joatkit bargguin guolástusvuoigatvuođaid ruovttoluottafievrridemiin mearrasámi guovlluid álbmogii, viidáset joatkit nuoraidearreortnegiin ja ásahit bivdoeriid nissonolbmuide vai dan bokte sihkkarastojuvvo rekrutteren ámmáhii.

Dásseárvvu nannema dihte servodagas háliida Sámediggi ahte nissoniid ja dievdduid bálkátkeahtes bargu dohkkehuvvo vuođđun registreremiidda guolástusveahkadatgirjái, ja ahte addojuvvojit dárbbašlaš sierralobit njuolggadusain mat gusket oassálastinlobiide ja bivdovuoigatvuođaide. Dát doaibmabijut leat áibbas čađahahttit almmá gáibitkeahttá stuorra rievdadusaid lágain ja juohkinvuogádagain.

Sámedikki mielas lea mariinnašlájaid šaddadeapmi mávssolaš lassáneaddji ealáhus, mas lea buorre ovdánanvejolašvuohta sámi riddo- ja vuotnaguovlluin. Sámediggi háliida ahte biebmanlobiid galgá oažžut nuvttá buot sámi guovlluin. Ealáhus ferte buorebut váldit vuhtii birrasa amas árbevirolaš guolásteapmi ja biologalaš šláddjivuohta váikkuhuvvot negatiivvalaččat. Ferte maiddái ovddalgihtii juo čájehit várrogasvuođa go ásaha ja doaimmaha biebmanrusttegiid vai eastadivčče dávddaid ja luhtehasaid njoammumis luođuguollemáddodagaide, omd. njuommumis Deanu čázádaga luođuluosaide.

Sámediggi lea váldán ovdan njuorjjogiksiášši Ráđđehusain, muhto sii eai ádde min oainnuid. Sámediggi háliida ahte báikkálaš bivdit galggašedje beassat ávkkástallat njuorjjoresurssain.

Sámediggi lea máŋgii ovddidan Ráđđehussii guolásteaddjiid váttisvuođa mii guoská gonagasreabbái oalgesálašin. Dihto vuotnaguovlluin lea dál oalgesálašváttisvuohta nu sturron ahte ii šat leat vejolaš čađahit dábálaš bivddu. Váttisvuođain gillájit eanemusat unnimus fatnasat go dain ii leat vejolašvuohta mannat eará sajiide bivdit, omd. oarjjabeallái 260 nuortalaš guhkkodaga. Sámediggi áigu joatkit barggus daid váttisvuođaid oainnusin dahkamiin maid gonagasreabbá dagaha unnimus fatnasiidda, vai maiddái dát fatnasat ožžot vuoigatvuođa bivdigoahtit gonagasreappá.

Dilli lea hui duođalaš árbevirolaš guolásteapmái mearrasámi guovlluin. Dáid guovlluid smávvaguolásteaddjiid vuoigatvuođadilli hedjona dađistaga. Álbmoga boares guolástusrievttit han leat duohtavuođas váldojuvvon sis eret. Sámediggi áigu dál árvvoštallat váidit ILO:i ahte Norga lea rihkkon konvenšuvnna nr. 169, go sámi guovlluid álbmogis leat váldojuvvon eret sin vieruiduvvan vuoigatvuođat ja eamiálbmotvuoigatvuođat birgehit iežaset árbevirolaš báikkálaš ja regionála mariinna resurssaiguin. Sámediggi šálloša maiddái garrasit go guolástuseiseválddit bidjet vuođđun dan oainnu maid Ráđđehus, guolástusministara bokte, dovddahii 23.09.2004, nammalassii ahte sámeguovlluid álbmogis eai leat historjjálaš eaige álbmotrievttálaš vuoigatvuođat mariidnaresurssaide.

Sámedikkis lea okta lahttu áhperesursalávdegottis, mii galgá ráhkadit ođđa lága sáltečáhceguolástuslága sadjái. Ulbmil lea ahte láhka earret eará galgá fuolahit eamiálbmogiid beroštumiid mearraresurssaid hálddašeamis ja čujuhit Norgga eamiálbmotgeatnegasvuođaide hálddašeamis.

Resursaávkkástallan, hálddašeapmi ja vuoigatvuođat

Sámi guovlluid rikkis luondduriggodagat leat dakkár ovdun, maiguin sáhttá buorebut ávkkástallat ealáhusovddideamis ja árvobuvttadeamis. Eahpečielga vuoigatvuođa- ja hálddašandilit, institušuvnnalaš ráddjejumit ja vuostálas geavaheaddjiberoštumit hehttejit dábálaččat oppalaš positiiva ealáhusovddideami. Sámediggi lea garrasit deattuhan sámi oainnuid ovdamearkka dihtii boazodoalu, eanadoalu ja guolástusa láhčima ja hálddašeami oktavuođas.

Guolleresurssaid ferte hálddašit sámiid ja báikegottiid vuoigatvuođaid vuođul, ja riikkalaš ja riikkaidgaskasaš eamiálbmotgeatnegasvuođaid vuođul. Sámediggi vuoruha barggu bivdovuoigatvuođaid máhcahemiin sámi riddo- ja vuotnaguovlluide. Seammá guoská báikkálaš hálddašanmodeallaid ásaheapmái maid vuođđun galgá leat lagasvuođa- ja sorjjasvuođaprinsihppa.

Dáidda ja kultuvra

Sámediggi bargá ollislaš sámi kulturpolitihka hábmemiin, man oktavuođas ovttasbargu Ruoŧa- ja Suoma Sámedikkiiguin, guoskevaš fylkkagielddaguin ja sámi kulturorganisašuvnnaguin lea guovddážis. Ovttasbargošiehtadus sámi dáiddárorganisašuvnnaiguin lea dahkkojuvvon Sámi kulturráđi bokte. Šiehtadusa ulbmilin lea ovddidit šláddjás sámi kultureallima ja láhčit dilálašvuođaid sámi musihkkii, dánsumii, teáhterii, filbmii, govvadáidagii ja dáiddaduodjái. Sámediggi oaivvilda ahte dát lea dat buoremus vuohki movt láhčit dilálašvuođaid sámi dáidaga ja kultuvrra hábmemii ja gaskkusteapmái.

Sámediggi meannudii Kulturpolitihkalaš čilgehusa dievasčoahkkimis miessemánus, ja bijai stuorra deattu dasa ahte lea našuvnnalaš ovddasvástádus gozihit ja viidásetovddidit sámi kultuvrra. «Stuorradiggedieđáhusas nr 48 (2002–2003) Kulturpolitihka birra jagi 2014 rádjai» váilot kulturpolitihkalaš višuvnnat sámi kultuvrra váste, ja dat dalle ii dávis stáhta geatnegasvuođaide. Sámediggi lea sorjavaš lassifievrridemiin stáhtabušeahtas go galgá sáhttit bargat sámi kulturpolitihkain ja ovddidit dan, ja mii čujuhit dan stuorra erohusa mii lea Norgga kulturfoandda ja Sámi kulturfoandda ekonomalaš rámmaid gaskka.

2004:s oaččui Sámi kulturfoanda buohkanassii 30,9 miljon ruvnno ovddas eaŋkilohcamiid. Ollašuhttojuvvon prošeavttat ledje dušše 25 % ollislaš ohcansupmis. Dát čájeha ahte ruđat leat unnán. Áigodagas 1995–2001 lea Norgga kulturráđi bušeahtta lassánan birrasii 100 miljon ruvnnuin, muhto Sámi kulturfoandda bušeahtta dušše 2,5 miljon ruvnnuin. Dát lea heittot vuos sámi kultuvrra ovddideapmái ja ovdánahttimii, ja dat fuonida dasto luohttámuša Sámediggái kulturruđaid hálddašeaddjin ja Sámedikki beaggima. Sámediggi lea ollu gerddiid váldán oktavuođa Kultur- ja girkodepartemeanttain mii guoská sámi kultuvrra ruhtadeapmái almmá makkárge konkrehta bohtosiid haga.

Lávdedáidda ja festiválat

Sámi teáhteriin lea deaŧalaš sadji arenan sámi dáidda- ja kulturčájeheami gaskkusteames ja vásihusas, ja sámi giela geavaheames. Sámedikki mihttomearrin lea ahte Beaivváš Sámi Teáhtera doibmii sihkkarastojuvvo dohkálaš ekonomalaš vuođđu doaibmat sámi našuvnnalaš teáhterin, vai dat sáhttá bálvalit olles sámi ássanguovllu. Teáhteroktavuođas lea dasto deattuhuvvon doarjut lávdedáidaga main mánát ja nuorat leat leamaš oasseváldin ja olahusjoavkun. Dasa lassin lea amatevrateáhterdoaibma ja teáhter oarjelsámi guovllus leamaš vuoruhuvvon. Sámedikkis lea leamaš beroštupmi sihkkarastit dohkálaš ekonomalaš vuođu Åarjelhsaemien Teaterere/Sydsamisk Teaterii.

Sámi festiválat leat deaŧalaš arenat sámi kultuvrra ovdánahttimii ja sámi álbmoga deaivvadansadjin. Sámi festiválaid laskan buktá stuorra vejolašvuođaid, muhto maiddái hástalusaid maid gaskkas vuoruheapmi ja ruhtadeapmi leat deaŧalepmosat. Lea juolluduvvon festiváladoarjja njealje bissovaš sámi festiválii 2004:s mat leat Riddu Riđđu Gáivuonas, Sámi musihkkafestivála Guovdageainnus, Kárášjoga beassášfestivála ja Márkomeannu Skániin/Evenáššis. Dasa lassin lea addojuvvon prošeaktadoarjja eará sámi ja eamiálbmotfestiválaide ja festiválaide main leat leamaš sámi doalut.

Mii guoská filbmasuorgái, de leat doaimmat lassánan dovdomassii dain maŋimuš jagiin. Guovdageainnus lea Sámi festivála lágiduvvon máŋga jagi Sámedikki doarjagiin. Sámi video- ja filbmadahkkiid lohku lea lassánan, ja dan mielde maiddái doarjjaohcamiid lohku filbmaulbmiliidda. Davvinorgga filbmaguovddážis lea erenoamáš ovddasvástádus sámi filmmaid ruhtadeames, ja ovttasbargu sámi filbmadahkkiid ja Davvinorgga filbmaguovddáža gaskka ferte ovddiduvvot viidáseappot. Sámediggi registrere ahte juolludus stáhtabušeahtas filbmaguovddážii ii leat ovdánan nugo lei vurdojuvvon. Dát dilli ii leat dohkálaš sámi filmmaid ovdáneami ektui, ja Sámediggi bivdá ahte Davvinorgga filbmaguovddáža ekonomalaš rámmaeavttut nannejuvvojit.

Musihkka

Musihkka juolludusat leat leamaš seamma dásis maŋggaid jagiid, 2004:s lei dat 884 000 ruvnno. Sámi musihkka lea váikkuhan sámi kultuvrra oidnosii buktima ja loktema sihke sámi álbmogii ja muđui máilbmái. Ohcamiid lohku lea lassánan jagis jahkái, ja ohcamiid submi oktiibuot musihka almmuheapmái, doarjjan konsearttaide ja musihkkadoaibmabjuide lei 4 430 000 ruvnno. Dárbbuid ja várrejuvvon ruđaid gaskka lea stuorra erohus ja dušše viđát oassi prošeavttain ollašuhttojuvvo. Sámi musihkka ferte šaddat lunddolaš oassin riikkaoassemusihkarortnegis. Dasto lea deaŧalaš sihkkarastit ja olamuddui buktit dološ juoiganbáddemiid mat leat billašuvvamin ja jávkamin.

Dáidda

Dán jagi lea várrejuvvon 250 000 ruvnno dáidaga ja duoji oastimii. Ostojuvvon dáidda galgá biddjojuvvot boahtteáiggi dáiddamuseai. Dassážii go musea lea duohtan dahkkojuvvon, lea dáidda gaskaboddosaččat ráddjojuvvon Sámiid Vuorká Dávviriidda. Dát lea dohkketmeahttun ortnet. Dáiddamusea lea deaŧalaš sihke dáiddáriidda geat besset čájehit iežaset dáidaga ja publikumii geat ožžot vejolašvuođa geahččat sámi dáiddáriid dujiid. Ovdaprošekterema ruhtadanohcan lea sáddejuvvon Ráđđehussii Kultur- ja girkodepartemeantta bokte, nu ahte proseassa lea álggahuvvon.

Dán jagi lea maiddái juhkkojuvvon bargostipeanda, bargostipeanda nuorat easkkaálgi sámi dáiddáriidda, dasto lea addojuvvon álggahanstipeanda, ávnnasstipeanda ja mátke- ja oahppostipeanda. Sámediggi lea bivdán stáhtalaš eiseválddiid bidjat eanet ruđaid sámi dáiddárstipeanddaide.

Sámi dáiddaguovddáš lea plánen fárrehit guovddáža eanet guovddáš sadjái Kárášjogas. Sámediggi lea dorjon plánaid ja lea váldán oktavuođa Kultur- ja girkodepartemeanttain, ja lea bivdán ekonomalaš veahki ášši duohtan dahkamii. Sámediggi lea ovttasráđiid Romssa fylkkagielddain, Romssa universitehtain ja Storfjord gielddain vuođđudan vuođđudusa Lássegámmi dainna jurdagiin ahte váldit vára Nils Aslak Valkeapää dáidagis mii sus bázii go son ieš jámii.

Girjjálašvuohta ja lágádusat

2004:s addojuvvui doarjja buohkanassii 17 girjjálašvuođaguovdásaš prošektii. Registrerejuvvon ohcamat girjjálašvuođas ledje oktiibuot 12 miljon ruvnno ovddas, ja Sámi kulturfoandda juolludeapmi lei dušše 1 765 000 ruvnno. Dát mearkkaša ahte leat sáhttán duohtan dahkat dušše 14,5 % prošeavttain ohcamiid logu ektui 2004:s. Dát mearkkaša dan ahte sámi čáppagirjjálašvuođa ruhtadandilli lea hirbmat váttis. Ollu buorit girjjálašvuođaprošeavttat fertejit vuordit jahkeviissaid ovdal daid sáhttá duohtan dahkat. Dát duššástuhttá girječálliid, lágádusaid, lohkkiid ja olles sámi servodaga.

Registrerejuvvo ahte lágádusaid lohku mat almmuhit sámi girjjálašvuođa, oahpponeavvuid ja musihka stuorru. Guhtta lágádusa ožžo lágádusdoarjaga 2004:s. Sámedikki ulbmilin lea hukset stabiila lágádussuorggi sámi guovlluin. Dát mihttomearri ii leat olahuvvon ekonomalaš rámmaid geažil. 2004:s lei rámma sámi girjelágádusaide Sámedikki bušeahtas 1 573 000 ruvnno. Juolludus sámi lágádusaide lea leamaš oalle guhkás seamma dásis 1994 rájes. Juolludus lea dušše 18,3 % das maid Det Norske Samlaget oažžu doarjjan stáhtabušeahtas ođđadárogiela ovddideapmái. Sámediggi lea dovddahan Stuorradiggái ahte lea duhtameahttun, ja dát čájeha čielgasit makkár vuoruhemiid guovddáš eiseválddit leat dahkan sámi giela ja kultuvrra ovddideapmái. Ođđa sámi girjelágádusaid lassáneapmi lea dagahan dan ahte doarjja ovttaskas lágádusaide lea geahppánan. Golbma ođđa girjelágádusa leat laktojuvvon ortnegii jagi 2001 rájes.

Kulturviesut

Čájeha ahte kulturviesuin lea leamaš stuorra mearkkašupmi sámi giela ja kultuvrra suodjaleapmái ja ealáskuhttimii. Bargu duohtan dahkat Ája sámi guovddáža huksema Gáivuona suohkanis lea jođus. Sámediggi lea ovttasráđiid Romssa fylkkasuohkaniin ja Gáivuona suohkaniin váikkuhan ekonomalaččat dan ahte bargu vuosttaš huksendásiin lea álggahuvvon. Ája sámi guovddáža viidáset huksema ferte ollásit ruhtadit. Dasa lassin leat huksenplánat Várdobáikki ektui Lulli-Romssas ja Saemien Sijte ektui Davvi-Trøndelágas. Huksengárvvis kulturviessoprošeavttaid gaskkas lea Saemien Sijte Davvi-Trøndelágas vuoruhuvvon bajimužžii. Daid kulturviessoplánaid duohtan dahkama ektui mat eai leat meroštallojuvvon našuvnnalaš vistin, lea Sámedikkis leamaš ulbmilin ahte ásahuvvo sierra kulturviessofoanda. Ráđđehus ii leat dorjon Sámedikki dás.

Valáštallan

Sámediggi bargá aktiivvalaččat sámi valáštallama rámmaeavttuid nannemiin. Doarjja Sámiid Valáštallan Lihttui – Norga (SVL-N) 2004:s lea lassánan mealgat, ja Sámi spábbačiekčanlihttu (SSL) mii vuođđuduvvui 2003:s oaččui doaibmadoarjaga Sámedikkis 2004:s. Dasa lassin ruhtadii Sámediggi SVL searvama Arctic Winter Camesii Fort McMurray:s Kanadas. Sámi oasseváldit birgejedje hui bures AWG:s. Sámediggi rámiida sakka sihke valáštalliid ja kulturbargiid dan ektui movt sii ovddastedje Sámi. Sámediggi áigu vuoruhit barggu dilálašvuođaid láhčimiin nu ahte sámi nuorat maiddái boahtteáiggis galget oažžut vejolašvuođa searvat dáid árktalaš dálvegilvvuide.

Sámi valáštallamis leat ollu doaimmat ja ruhtadárbu valáštallandoaimmaide ja dan doaimma organiseremii lea stuoris. Sámediggi lea ovttasráđiid sámi valáštallanorgánaiguin dađistaga gulahallan guovddáš eiseválddiiguin áigumušain oččodit speallanruđaid sámi valáštallamii. Dát ii leat doaisttážii buktán konkrehta bohtosiid.

Bušeahttaovdáneapmi

12 609 000 ruvdnosaš lassáneapmi boahtá das go dáiddárstipeanddat ja Beaivváš sámi teáhter sirdojuvvojedje Kultur- ja girkodepartemeanttas Sámediggái.