3.3.13 Kultuvra ja ealáhusat

3.3.13.1 Kulturdoaibmabijut ja doaibmabijut mánáid ja nuoraid váste

Okta Sámedikki mihttomeriin lea háhkat buriid bajásšaddaneavttuid sámi mánáide ja nuoraide ja ovddidit sin sámi identitehta. Váikkuhangaskaomiid geavaheames lea dát mihttomearri vuoruhuvvon doarjaga juogadeami bokte iešguđet mánáid ja nuoraid doaibmabijuide. Dasto lea Sámediggi kulturdoarjjadoaimmas bokte deattuhan ahte dásseárvoperspektiiva sohkabeliid gaskka gozihuvvo. Sámediggi oažžu dađistaga eanet ohcamiid skuvllain ja earáin doaibmabijuide O97 «sámi stoalppuid» oktavuođas, kultuvrralaš skuvlaseahka, skuvla- ja oahppomátkiid ja sullasaččaid oktavuođas, muhto ii leat vuoruhan doarjaga dákkár ulbmiliidda. 2005 stáhtabušeahta oktavuođas lea Sámediggi evttohan alccesis sierra ruđa dan poasttas mii lea várrejuvvon Kultuvrralaš skuvlaseahka váste.

Teáhteroktavuođas lea deattuhuvvon doarjja lávdedáidagii masa mánát ja nuorat leat searvan ja mas sii leat leamaš olahusjoavkun. Dasa lassin lea amatevrateáhterdoaibma ja oarjelsámi teáhter vuoruhuvvon. Prošeakta «Gállanuoraid teáhterviessu» sámi mánáid ja nuoraid teáhterguovddáš Guovdageainnus oaččui doarjaga viidáset fievrridit prošeavtta ja LOLA:i – sámi Idola.

Go lea vuordán oažžut bissovaš doaibmaruhtadančovdosa Åarjelhsaemien Teatere:i/Sydsamisk Teater interreg:as, lea Sámediggi addán doaibmadoarjaga ja doarjaga muđui doibmii 2003:s. Vuordit ahte interreg-ruhtadeapmi lea čielgan jagi 2004 álgojahkebealis. Doaibmadoarjja Beaivváš Sámi Teáhterii lea jotkojuvvon 2003:s.

Sámedikki mihttomearri festiválaoktavuođas lea gozihit ja buoridit beroštumi sámi artisttaid ektui, movttiidahttit ja ovddidit sámi dáiddalaš ja kultuvrralaš čájehanvugiid ja sihkkarastit arenaid dan gaskkusteapmái. Festiváladoarjja lea juolluduvvon njeallji fásta sámi festiválii 2003:s, Riddu Riđđu Gáivuonas, Sámi musihkkafestivála Guovdageainnus, Beassášfestivála Kárášjogas ja Márkomeannu Skániin/Evenáššis. Dasto lea addojuvvon prošeaktadoarjja eará sámi ja eamiálbmotfestiválaide ja festiválaide sámi doaluiguin.

Musihka ruhtadeapmi lea bisson seamma dásis juo máŋga jagi, ja ohcciid lohku gal lea lassánan jagis jahkái. Dán geažil lea leamaš heajos oktavuohta ollislaš ohcanmeari ja várrejuvvon ruđaid gaskka musihkkaulbmiliidda. Viđa CD:ii lea addojuvvon doarjja. Muđui lea addojuvvon prošeaktadoarjja konsearttaide, iešguđet musihkkafestiválaide, koarradoaimmaide ja eará musihkkadoaibmabijuide.

Dáiddaoastinortnet lea bisuhuvvon. 250 000 ruvnno lea várrejuvvon dáidaga ja duoji oastimii. Sámediggi juolludii 200 000 ruvnno doarjjan Mátta-Várjjaga gildii Saviodáidaga oastimii. Dasto lea addojuvvon doarjja čájáhusaide, semináraide ja dáiddalogahallamiidda. Sámediggi válddii badjelasas dáiddárstipeandaortnega 2002 rájes. Bargostipeanddat leat addojuvvon guhtta, maid gaskkas guokte leat addojuvvon nuorra easkkaálgán sámi dáiddáriidda. Dasto leat addojuvvon guokte ásahanstipeandda,

golbma ávnnasstipeandda, golbma mátke- ja oahppostipeandda ja guokte sadjásašstipeandda. Sámediggi lea váldán oktavuođa stáhtalaš eiseválddiiguin ja lea bivdán stuorát stipeandaeriid sámi dáiddáriidda.

2002:s juolludii Sámediggi girjjálašvuođastipeandda gávcci nuorra olbmui geat čállet sámegillii. Stipeandaoažžuid gaskkas leat leamaš sihke lulli-, julev- ja davvisámegielagat. Sámi Girječálliid Searvi/Samisk forfatterlag lea 2003:s lágidan čállinkurssa stipeandaoažžuide. Čállinkursa loahpahuvvui skábmamánus 2003 go dat čalmmustuvvui Sámedikki dievasčoahkkimii, nu ahte dan muitá bures.

Jagi 2003 guovvamánus mearriduvvojedje ođđa mearit sámi girjjálašvuođa almmuheapmái maŋŋá go lei šiehtaduvvon guoskevaš organisašuvnnaiguin. Oktiibuot juolluduvvui doarjja 20 girjjá-lašvuođa prošektii. Girjjálašvuođa doarjjaohcamat ledje 8,7 miljon ruvnno ovddas, ja Sámi kulturfoanddas lei ruhta dušše 1,738 miljon ruvnno. Dás oaidná man váttis lea oažžut ruhtaduvvot girjjálašvuođa prošeavttaid, ja ollu buorit girjjálašvuođa prošeavttat fertejit vuordit jahkeviissaid ovdal go daid sáhttá ollašuhttit.

Sámediggi viiddidii vuođđodoarjaga sámi publikašuvnnaide 2003:s guoskat nissonbláđđái Gába, mánáidbláđđái Leavedolgi ja risttalaš bláđđái Nuorttanaste. Leavedolgi dattetge ii almmustuvvan 2003:s. Prošeaktadoarjja addojuvvui dasto nuoraidbláđđái Š 2003:s. Sámi publikašuvnnaid ekonomalaš dilli lea leamaš dohkketmeahttun ollu jagiid. Ain lea dárbu nannet dáid almmuhemiid sávvojuvvon kvalitehtain ja eanet gerddiid jahkái.

Šaddet eanet lágádusat mat almmuhit sámi girjjálašvuođa, oahpponeavvuid ja musihka. Vihtta lágádusa ožžo lágádusdoarjaga 2003:s. Ovcci kulturásahussii lea addojuvvon doaibmadoarjja. Gamtofta Ráisavuona gielddas ja Bihtánsámi viessu Báidára gielddas oažžugohte vuosttas gearddi doarjaga dán ortnegis 2003:s. Dasto lea addojuvvon Sámi kulturfoanddas doaibmadoarjja Saviomuseai Mátta-Várjjaga gielddas. Logi kulturorganisašuvdnii addojuvvui doarjja 2003:s.

Filbmasuorggis lea dáhpáhuvvan ollu eanet dáin maŋimuš jagiin. Sámi filbmafestivála lágiduvvui Guovdageainnus 2003:s. Sámi video- ja filbmadahkkiid lohku lea lassánan, ja ná maiddái ohcamiid lohku oažžut doarjaga filbmaulbmilii.

Hui ollu lea leamaš bargu duohtan dahkat Ája sámi guovddáža huksema Gáivuona suohkanis. Sámediggi juolludii 2 miljon ruvnno investerendoarjjan prošektii. Sámi dáiddaguovddáš/ Samisk kunstnersenter lea ovddidan plánaid ahte fárrehit guovddáža eanet guovddáš sádjai Kárášjogas. Sámediggi lea ovddidan dáid plánaid Kultur- ja girkodepartementii. Sámediggi lea ovttasráđiid Romssa fylkkagielddain, Romssa universitehtain ja Storfjord gielddain vuođđudan vuođđudusa Lásságámmi, dainna áigumušain ahte áimmahuššat dan dáidaga mii Nils Aslak Valkeapääs bázii.

Sámi valáštallama oktavuođas leat ollu doaimmat ja ruhtadárbu valáštallandoaimmaide ja dan doaimma organiseremii lea lassánan. Doaisttážii ii leat bargu sirdit speallanruđaid sámi valáštallamii buktán konkrehta bohtosiid, muhto Sámedikkis lea vuordámuš ahte dasa sáhttá gávdnot čoavddus. Sámiid Valáštallan Lihttu (SVL) lea bovdejuvvon Arctic Šinter Games gilvvuide Canádas 2004:s. Sámediggi attii doarjaga dáid doaluid ovdabargui, ja áigu 2004:s čuovvolit dan ja addit doarjaga doaluide searvamii.

3.3.13.2 Ealáhusovddideapmi

Deaŧalaš váikkuhangaskaomiid gaskkas juksat politihkalaš mihttomeari juohkelágan ja dávgasis ealáhuseallima ektui, leat Sámi ovddidanfoandda ekonomalaš váikkuhangaskaoamit. Sámi ovddidanfoandda njuolggadusat rievdaduvvojedje 2003:s earret eará dan geažil ahte nannet nissonolbmuid searvama ja dásseárvvu ealáhuseallimis. Ekonomalaš váikkuhangaskaoamit leat 2003:s eanet go ovdal mannan nissonolbmuide ja nissonguovdásaš bargosajiide. Nissonolbmuid oassi lea lassánan 30 %:s 2002:s 46 %:ii 2003:s. Erenoamážit mátkkoštusealáhusa oktavuođas lea nissonolbmuid oassi leamaš stuorámus. Nissonoasi ovdáneapmi lea dohkálaš.

Foanda lea ruhtadan ollu prošeavttaid maiguin láhčit ođđa ealáhusdoaimma vuotnaguovlluin, nugo Storfjord:s, Porsáŋggus ja Deanus. Sámediggi searvá maiddái nuppástuhttinbarggu refereansajovkui Guovdageainnu suohkanis.

Duojáriin lea ain váttis dilli. Lea dahkkojuvvon čielggadus mas lea geahčaduvvon leago vejolašvuohta ásahit duodjeealáhusšiehtadusa ja lea čađahuvvon ovdaprošeakta čilget lea go dárbu oaivadeaddjivirggiide ja -bájiide, ja daid organiseremii ja ruhtadeapmái. Doarjja duodjeealáhussii lea lassánan oalle ollu, váldoáššis duodjeprográmma čađaheami geažil. Foanda lea addán doarjaga gelbbolašvuođabajidan kurssaide, riektesuodjaleapmái, fágaoahpahussii Romssas, vuovdleapmái ja buvttadanrusttegiid oastimii bájiide Snoasás ja Romssas.

Doaibmadoarjja lotnolasealáhusaide lea lassánan mealgat 2003:s jagi 2002 ektui. Eanaš doarjja manai Sis-Finnmárkui. Veaháš badjelas 2/3 oassi doarjagiin lea addojuvvon almmáiolbmuide. Duodje- ja boazodoallolotnolasat fidnejedje eanemusat doarjaga. Sámediggi lea mearridan heaittihit lotnolasealáhusaid doaibmadoarjjaortnega 2005 rájes.

Boazodoalu deaŧaleamos ášši lea areálasuodjaleapmi mii vuoruhuvvon ovddasguvlu. Almmá buoret areálasuodjaleami mii sihkkarastá boazoguohtonareálaid duohtademiid vuostá, lea boazodoalu boahtteáigi áitojuvvon. Sámediggi lea bieggamillohuksenplánaid oktavuođas gáibidan ollislaš váikkuhaniskančielggadusa, nu ahte ollislaš váikkuhusat boazodollui čilgejuvvojit ovdal go konsešuvdna addojuvvo. Sámediggi lea čoahkkimiin Eanadoallodepartemeanttain ovddidan áššiid nugo boazodoalloberoštumiid sihkkarastin davábealde Aursundda, doaibmabijuid movt čoavdit dan dili go lea váttis vuovdit bohccuid Oarje-Finnmárkkus, struktuvradoaibmabijuid sihkkarastit plánalaš rekrutterema boazodollui ja dásseárvohástalusaid ealáhusas.

Sámit geat leat Norgga eamiálbmot, eai ollašuhtto dat vuođđovuoigatvuođat mii guoská guollebivddu hálddašeapmái ja vejolašvuhtii. Dát guoská vuosttažettiin hálddašanortnegiidda mat dagahit dan ahte guolásteaddjit masset sin historjjálaš guolástusvuoigatvuođaid. Sámediggi lea maid čujuhan váilevaš hálddašanortnegiidda maid bokte báikegottiid olbmot sáhtášedje ávkkástallat ovdamuniiguin go ásset lahka resurssaid, dat mearkkaša dan ahte lagašvuođa- ja sorjjasvuođaprinsihppa biddjojuvvo vuođđun hálddašeapmái.

Regulerenráđis lea Sámediggi ovddidan máŋga árvalusa movt sihkkarastit riddo- ja vuotnafatnasiid bivdovuoigatvuođaid, masa lea váttis oažžut doarjaga. Evttohusaid áigumuššan lea leamaš suodjalit unnimus fatnasiid norgalaš riddodorski regulerema oktavuođas, juohkit stuorát oasi dorske-, dikso- ja giđđagođđi sallitbivdoeriin riddofatnasiidda, joatkit nuoraid bivdoortnegiin ja bidjat rekrutterenbivdoeriid riddo- ja vuotnabivdiide.

Norga ja Ruošša leat ovttaoaivilis ahte bidjat oarjerádjin 26 gráda Nuortan gonagasreappá oktasaš ja ceavzilis hálddašeapmái. Norga lea mearridan ahte dán ráji oarjjabealde hálddašuvvojit reappát ja bivdojuvvojit dainna ulbmilin ahte dat jávkaduvvojit oalát. Mii guoská gonagasreabbábivdui nuorttabealde, de lea Sámediggi dorjon ahte buot fatnasat mat leat vuollel 15 mehtera maidda gonagasreabbá lea leamaš giksin – oalgešálašin runddierpmá, flinddara, dorskki ja báldá fierbmebivddus – galget oažžut vejolašvuođa bivdit gonagasreappáid. Gonagasreappáid jávkadeapmi oarjjabealde ferte dahkkojuvvot nu ahte buohkat ožžot vejolašvuođa searvat vai sálaš šaddá nu stuorisin go vejolaš ja gonagasreappá leavvan ráddjejuvvo ON 1992 biologalaš šláddjivuođa konvenšuvnna 8. artihkkala ektui.

Maŋŋá go Sámediggi lea fokuseren dan váttis dili mii norgalaš riddodorskkis lea, de lea Guolástusdepartemeanta mearridan nammadit sierra bargolávdegotti mii galgá ovddidit konkrehta evttohusaid norgalaš riddodorskki hálddašeapmái ja bivdui. Vuođđun biddjojuvvo norgalaš riddodorski guhkes áiggi ja nana ceavzilis hálddašeapmi. Dán oktavuođas lea Sámediggi evttohan ahte 12 nautálaš miilla siskkobealde gildojuvvo trolabivdu, ahte buot fatnasat mat leat badjel 21 mehtera galget bivdit olggobealde 4 nautálaš miilla, ja ahte buot fatnasat mat leat badjel 15 mehtera galget bivdit olggobealde vuođđolinjá. Evttohus mielddisbuktá dan ahte unnimus bivdofatnasiid bivdu ii galgga regulerejuvvot dien áigodagas.

Sámediggi ii dorjon guollebiebmanrusttegiid ođđa sirdinnjuolggadusaid, go juo ovddeš njuolggadusaid ložžemiin lassánivččii nuoskkideapmi guollebiebmanrusttegiin, ja go guollebiebmanrusttegiid ovttastahttin dagahivččii dan ahte guollebiebmankonsešuvnnat fárrehuvvojit eret ollu báikegottiin ja ná manahivčče dat deaŧalaš bargosajiid.

Sámediggi viiddidii eanadoalu doarjaga olahusjoavkku 2003:s guoskat maiddái stuorát doaluide mat leat badjel 1,5 jahkedoaimma. Dán duogážin lea birgenvejolaš doaluid sihkkarastin sámi guovlluin. Doarjja eanadoallodoaibmabijuide lea geahppánan mealgat jagiid 2002 ja 2001 ektui. Doalut maid ain geahppánit sámi guovlluin vaikko dain doaluin mat leat báhcán lea ekonomiijadilli buorránan maŋimuš jagiin. Nubbi eará positiivvalaš dovdomearka eanadoalus sámi guovlluin lea dat, go dat doalut mat leat báhcán cevzet hui bures, ja go eanadoalliid gaskamearálaš ahki lea njiedjan. Dovdomearkan daid doaluide mat heaittihuvvojit, lea dat go dáid doaluid divodeapmi livččii hui divrras ja doaibmaekonomiija liikká ii buorránivččii dan geažil. Eanadoallopolitihka ovdáneapmi sihke našuvnnalaččat ja riikkaidgaskasaččat dagaha dan ahte eanadoalu áŋgiruššamiid lasiheapmi maŋiduvvo.

Sámediggi rávvii ahte Norga bidjá daid lassánan petroleumadoaimmaid Davveoarje Ruoššas, maid Norga ii sáhte váikkuhit vuođđun politihkalaš válljejumiide norgalaš searvamis birrajagi petroleumadoibmii davviguovlluin. Norggas leat liikká leat hui stuorra hástalusat teknologiija, birrasa, dustehusa, sihkarvuođa ja eamiálbmotberoštumiid oktavuođas. Go geahččá dán perspektiivvas, de oaivvilda Sámediggi ahte lea buoret go Norga aktiivvalaččat searvá boahtteáiggi petroleumdoaimma plánemii davviguovlluin, go ahte Ruošša dan okto plánešii. Go searvá, de sáhttá nannoseappot váikkuhit ja gávnnahit standárddaid maiguin sáhttá bidjat čanastagaid petroleumadoaimma riikkaidgaskasaš ovdáneapmái davviguovlluin. Sámediggái lea dán oktavuođas hui deatalaš váldit vuhtii eamiálbmogiid, guolástusberoštumiid ja birassuodjaleami. Danne lea maiddái deatalaš ahte norgalaš oljosearvvit bidjet vuođđun dáid beroštumiid petroleumadoaimmaid oktavuođas davviguovlluin.

ILO-konvenšuvdna nr. 169 ráddje stáhta eiseválddiid go guoská luondduresurssaid geavaheapmái ja bidjá čielga čanastagaid dasa ahte Sámediggi galgá beassat searvat dakkár huksemiid čađaheapmái main leat váikkuhusat sámi álbmogii. Danne bivdá ge Sámediggi ahte čilgejuvvo movt Ráđđehus áigu siskkildit Sámedikki dán bargui, vai birrajagi petroleumadoaibma ollašuhttošii našuvnnalaš ja riikkaidgaskasaš eamiálbmotgeatnegasvuođaide dávistettiin.