Odne almmuha Ráđđehus stuoradikkedieđáhusa mas guorahallojuvvojit gaskaoamit doaibmabidjoguvlui Finnmárkui ja Davvi Romsii. Ráđđehus oaivvilda gaskaomiid obbalohkái bures doaibman, muhto ahte lea ain dárbu daidda ortnegiidda boahttevuođas. Ortnegat dagahit jahkásaččat oktiibuot sullii 2,5 millijardda ruvnno. Ja das leat unniduvvon vearut ja divadat, liige mánáidoadju ja lohkanloanaid vuolideapmi.

Ráđđehus oaidná doaibmabidjoguvlui dehálažžan dan ahte doalahit ain dan ortnega ahte bargoaddi ii dárbbaš máksit bargoaddidivada. Go ii leat bargoaddidiva de dat dagaha ahte eambbo olbmot leat bargguin dán guovlluin. Ráđđehus maid áigu guorahallat buoridit otná ortnega mii lea ahte oažžut vuoliduvvot lohkanloana. Nu áigu rekrutteret ja doalahit oahppan bargiid sihke priváhta ja almmolaš sektoris. Iskkadeamit čájehit ahte diet buorit ortnegat mat doaibmabidjoguovllus leat, eai leat nu dovddus olggobealde doaibmabidjoguovllu ealáhusaide. GGD áigu bargat dan ala ahte dahkat ortnega eambbo dovddusin vai dán avadahkii bohtet eambbo doaimmat.

Syse ráđđehus ásahii doaibmabidjoguovllu Finnmárkku ja Davvi-Romssa 1990:s. Duogážin lei olmmošlogu njiedjan, váttisvuođat guolástanealáhusas ja ollu bargguhisvuohta 1980-jagiin. Doaibmabidjoguvlui gullet olles Finnmárkku fylka, ja 7 Davvi-Romssa suohkana.

Doaibmabijut mat ásahuvve galge movttidahttit olbmuid dan guvlui fárret, orrut dáppe ja ealáhusdoaimmaid álggaheapmái. Deattuhuvvui ahte gaskaoamit galget leat obbalaččat, ja ahte dat galget bistit guhká ja ahte galget leat unnan byråkrahtalaččat. Fitnodagat ja olbmot galge oažžut buori ávkki gaskaomiin almma daid ozakeahttá, ja dat galge leat rievdatkeahtes ja ovdalgihtii oinnolaš rápmaeaktun. Stuora gaskaoamit doaibmabidjoguovllus leat bargoaddidiva maid ii dárbbaš máksit (1 520 milljuvnna ruvnno), unnit peršuvdanvearru (598 milljuvnna ruvnno), el-diva maid ii dárbbaš geavahettiin el-rávnnji máksit (165 milljuvnna ruvnno), liige mánáidoadju (88 milljuvnna ruvnno), ja lohkanloana vuolideapmi (75 milljuvnna ruvnno).

Evalueremat maid NIBR-Alta, NORUT Servodatdutkan ja Møreforsking leat ráhkadan čájehit ahte gaskaomiin lea leamaš ávki. Rehkenastin 1997:s čájeha ahte obbalohkái leat gaskaoamit lasihan bargiid logu 3800 olbmuin. Stuorámus váikkuhus lea das go olbmot eai dárbbaš máksit bargoaddidivada. Gaskaoamit leat maid leamaš veahkkin dasa ahte rekrutteret olbmuid earret eará dearvvašvuođa- ja oahpahusvirggiide ja ássanstabilitehta lea lassánan. Doaibmabidjoguovllu olmmošlohku lassánii 1990-jagiid álggus, muhto maŋŋel 1995 fas njiejai doaibmabidjoguovllu olmmošlohku ja bargiidlohku. Álggus 1990- jagiin lei vuollekonjuktuvra, muhto 1995 rájes ges lei allakonjunktuvra dán riikkas. Dát čájeha ahte dat čuohcá doaibmabidjoguovllu bargomárkanii ja olbmuid ássamii go konjunktuvra rievddada.

Sii geat ledje bargguheamit álggugeahčen 1990- jagiid álggus ožžo loahpageahčen 1990-jagiid vejolašvuođa gávdnat barggu eará guovlluin, go dalle lei allakonjunktuvra. Nie unnui bargguhisvuohta doaibmabidjoguovllus, muhto eambbo olbmot fárrejedje eret. Maŋŋel 1999 de lea fas lassánan olggosfárrejeddjiid lohku vaikko bargguhisvuohta lea lassánan maid eará guovlluin riikkas. Doaibmabidjoguvlui leat miehtá 1990- jagiid fárren ollu olgoriikain sisafárrejeaddjit. Badjel 500 olbmo jahkái leat gaskamearálaččat dán guvlui fárren. Sin haga livččii netto eretfárrejeddjiid lohku leamaš vel stuorát.

Stuorámus hástalussan doaibmabidjoguovllus lea nagodit lasihit ealáhuseallima stuorrun- ja nuppástuhttinvuoimmi priváhta ealáhusain. Dat guoská sihke riddui, siseatnamii ja guovddášsuohkaniidda. Guovllus leat ollu smávva fitnodaga mat eai leat nu gánnáhahtti. Muhtin osiin Davvi-Romssas ja Riddo-Finnmárkkus lea eanas guolástanealáhus.

Guolástanindustriija gilvala máilmmi viidosaš márkanis, ja maŋemus jagiid leat ollu guolástanindustriijat reastaluvvan. Go doaibmabidjoguovllus leat ollu smávva báikkit mat leat guhkkálaga, de dat dagahan váttisin ráhkadit guovllu bargomárkaniid mat leat vuođđuduvvon beaivválaš bargui mátkkoštemiide. Vaikko doaibmabidjoguovllus leat ealáhuslaš ovdamunit dakkár ealáhusaid oktavuođas mat leat luondduriggodagaide vuođđuduvvon ja lea maiddái lahka Davvioarje Ruošša, de aŋkke leat dán guovllus stuorát hástalusat go eará seamma sturrosaš guovlluin Norggas.

Ráđđehus oaivvilda leat bistevaš heajut beliid Finnmárkkus ja Davvi-Romssas danne go leat nu guhkes gaskkat, olbmot orrot bieđgguid ja leat unna ealáhusbirrasaččat. Dan dihte áigu Ráđđehus ain bargat erenoamáš nannemiin doaibmabidjoguovllus. Seammás deattuhuvvo stuoradiggedieđáhusas ahte Ráđđehusa ekonomalaš politihkka lea dagahan doalahit hirbmat vuollin reanttuid ja maid dakkár ruvdnokurssa mainna nagoda earáiguin gilvalit. Vearuid ja divvagiid unnideapmi maid lea dehálaš. Dat mearkkaša ollu sihke ealáhuseallimii, suohkaniidda ja álbmogii. Ja dat mearkkaša ollu erenoamážit eksportajurddašuvvon doaimmaide ja doaimmaide mat vásihit gilvvu guolásteamis-, mearradoalus- ja mátkkoštanealáhusas, mat leat dehálaš ealáhusat doaibmabidjoguovllus.

• Liŋka Stuoradikke dieđáhussii