Stáhtačálli Anders J.H. Eira, Gielda- ja guovlludepartemeanta

Boahtteáiggi boazodoallodutkama

Seminára boahtteáiggi boazodoallodutkama birra njukčamánu 17.- 18.b. Álttás

[ Norsk versjon ]

Buorre beaivi!
Ságastalan sámegillii.

”Ráđđehusa ja Stuoradikki láidesteamit/eavttut boazo- ja boazodoallodutkamii St.dieđáhusas nr. 34 (2001-2002).”

Mun lean ilus go beasan oassálastit dán miellagiddevaš seminárii mii čalmmustahttá boahtteáiggi boazodoallodutkama, erenoamážit dáppe iežan geasseorohaga hui lahka. Ráđđehusas lea sámi oahpahus ja dutkan okta dain deháleamos nannensurggiin. Danin ovdanbijai ráđđehus sierra stuoradiggedieđáhusa dan birra 2002 giđa. Ráđđehusa ulbmil lea ahte sámi dutkan galgá nannet, seailluhit ja ovdánahttit sámi kultuvrra, sámegiela ja sámiid ealáhusaid.

Mu bargun dás lea ovdanbuktit láidestemiid ja geažuhusaid maid ráđđehus ja Stuoradiggi leat bidjan sámi dutkamii ja erenoamážit boazodoallodutkamii. Dán áiggun ovdanbuktit alit sámi oahpahusa ja dutkama 1St.dieđáhus nr.34 (2001-2002) Kvalitehtareforbma. Alit sámi oahpahusa ja dutkama birra stuoradiggedieđáhusa oktavuođas. Mun maiddái válddán ovdan stuoradiggekomitea 2Girko-, oahpahus ja duktankomitea mearkkašumiid mat ovdanbohtet Evtt. S. nr. 12:s (2002-2003). Loahpas namuhan suohkankomitea Evtt. S. nr. 110:s (2002-2003) mearkkašumiid mat leat stuoradiggedieđáhussii 3St.dieđáhus nr. 55 (2000-2001) Sámepolitihka birra ja ovttasbargoráđđehusa lassedieđáhusa 4St.dieđáhus nr. 33 (2000-2001) Lassidieđáhus St. dieđáhussii nr. 55 (2000-2001) sámepolitihka birra. norgga sámepolitihka birra. Mun maiddái namuhan láidestemiid maid Ráđđehus lea bidjan ovdal ja maŋŋel daid dieđáhusaid.

Dán áigásaš servodagas lea nu ahte máhtto- ja dutkanpolitihka mii jođihuvvo iešguđetge áiggi boahtá eanasmuddui mearridit boahtteáiggi servodatovdánahttima. Dát gullá maiddái boazodoallodutkamii ja boazodoalloservodahkii, ja sámi dutkamii ja servodagaide. Ráđđehusa politihkalaš vuođus, Sem - cealkámušas, lea deattuhuvvon ahte ráđđehus áigu doarjut sámi kultuvrra ea.ea. go áigu nannet sámi dutkanbirrasiid. Dán vuoruheami čuovvola Ráđđehus stuoradiggedieđáhusas. Ráđđehus áigu ea.ea. nannet dutkiid oaččuheami, erenoamáš dehálaš lea oaččuhit eanet sámegielat dutkiid. Duoji ja sámegiela alit oahpu galgá nannet, ja dutkama ja dutkanbohtosiid deađiheapmi sámegillii galgá lasihit.

Stuoradiggi guorrasa Ráđđehusa nannemii. Govda ovttaoaivilvuohta sámi politihkas addá oadjebasvuohta ja ovdalgihtii diehtima. Nannen lea čuovvoluvvon stáhtabušeahtas ja viidáset čuovvoleami ferte oaidnit stáhtabušeahtain ovddasguvlui.

Ráđđehus lea positiiva rievdadit Sámi allaskuvlla stáhtusa dieđalaš allaskuvlan ja viiddidit allaskuvlla oahppofálaldagaid. Lean duhtavaš go allaskuvla dál almmuha servodatfága boazodoalu čiekŋudemiin oahppofálaldaga. Boazodollui gullevaš oahppofálaldat ferte mielddisbuktit boazodoallodutkama allaskuvlla oahppofálaldaga oktavuođas. Dat lea dan geažil go alit dásis galgá oahpahus addojuvvot dutkamiid vuođul.

Árbevirolaš máhttu akademalaš máhtu ektui

Dađi mielde go servodagat vásihit unnit ja stuorát rievdadusaid, de lea máhttu maid dutkan ovdanbuktá dehálaš vuođđun servodat- ja ealáhusovdánahttimii. Dan dáfus leat boazodoallodutkamis ollu hástalusat – muhtin váldosánit leat: Boazodoalu areálat, ealáhusa rámmaeavttut ja gánnáhahttin, ekologiija, boraspiret, dálkkádatlaš rievdadusat, árvoháhkan bierggus ja liigebuktagiin, biergobuvttadeapmi, gálvvuid fievrrideapmi, márkan, infrastruktuvra, dásseárvu, dearvvašvuohta jnv.

Boazodoallit leat áiggiid mielde barggu čađa háhkan dieđuid ja mávssolaš máhtu ealáhusa doaibmamálliid, dálkkádaga, birrasa, elliid, elliidsuodjaleami, hálddašeami ja luondduresurssaid ávkkásteami birra. Árbevirolaš máhtu leat hárve čállán báhpirii, muhto dan leat fievrredan njálmmálaččat buolvvas bulvii. Jus ii geavahišgoađáše erenoamáš árbevirolaš máhtu, de livččii váttis, dahje veadjetmeahttun, máilmmi boazodolliide lihkostuvvat ealáhusain, erenoamážit go geahčadit luonddubealis-addon eavttuid maid vuođul doaimmahit ealáhusa.

Ráđđehus lea stuoradiggedieđáhusas 5Kap.1 deattuhan ahte árbevirolaš diehtu ja máhttu lea dehálaš gelbbolašvuohta ja lassin dábálaš akademalaš dutkamii. Stuoradiggekomitea lea ovttaoaivilis Ráđđehusain ja deattuha ahte dutkanoktavuođas lea dehálaš váldit fárrui áiggiid čađa čohkkejuvvon máhtu mii boazodolliin lea ja mat leat vurkejuvvon boazoolbmuid oktasaš muitui buolvvas bulvii.

Erenoamážit ferte árbevirolaš máhttu leat vuđolaš diehtun go mii galgat buoridit dahje ráhkadit ođđa rámmaeavttuid, innonvašuvnna ja ovdánahttima iešguđetge servodagain ja ealáhusain. Boahtteáiggi boazodoalu ovdánahttimis lea seamma dárbbašlaš ávkki atnit, ja geavahit boazodolliid iežaset máhtu go dálá akademalaš máhtu maid dutkama bokte leat háhkan. Vaikko dát lea čielggas, de hálidan goitu muittuhit ahte dát maiddái gullá seamma ollu boazodoallonissoniid árbevirolaš máhttui. Sin diehtu ja máhttu lea seamma mávssolaš go dievdo olbmuid..

Mii dárbbašit ollu eambbogiid geain lea boazodoalu duogáš dutkamii ja doaimmaide mat váikkuhit boazodollui. Ovdamearkkat leat ollu: Luonddu- ja birashálddašeami registreren- ja bearráigeahččandoaimmat, dálkkádat- ja meahccebearráigeahčču, boazopolitiijat, , almmolaš meahccehálddašeami áššemeannudeapmi, turismma ja vásáhusmátkkiid ofelaččat ja lágideaddjit, oahpaheaddjit ja vieruid muitaleaddjit ja láidesteaddjit skuvllas ja mánáidgárddiin, jnv.

Stuoradiggekomitea oaivvilda ahte boazodoallodutkan galgá eanet go dál váikkuhit oažžume eanet árvoháhkama ealáhusas ja ahte dutkan galgá čalmmustahttit innovašuvnna ja ođđahutkama ealáhusas. Oahppo- ja dutkanásahusat fertejit addit fálaldagaid mat govvidit sámi boazodoalu ja mat leat eanet ávkin boazodollui. Sámi oahppoásahusain ja boazodoalludutkamis leat dás stuora ja gelddolaš hástalusat.

Dát galgá obbalaččat leat ávkin boazodoalu ja boazodoalu servodaga árvoháhkamii ja ovdánahttimii. Boazodoallodutkan ferte danin eanet go dássážii, vuođđudit iežas dutkama boazodoalu árbevirolaš dieđuid ja árbevirolaš máhtu ala lassin dábálaš akademalaš dutkamii.

Sámegiella dutkangiellan

Ovttasbargoráđđehusa sámepolitihkalaš vuođus 6Kap. 2 Lassidieđáhusas (St.dieđáhus nr. 33 (2001-2002))<br ><br > daddjo ahte Ráđđehus hálida aktiivvabut sámegiela geavaheami. Dát gullá maiddái sámegillii dutkamis. Sámi dutkan lea dássážii ovddemusat dahkkon eará gielaide go sámegillii. Leat ollu sámi fágaáššit maid lea váttis dutkat jus ii geavat orginálagiela. Dutkan eará gillii šaddá nu cuogis, ja nyanssat eai boađe ovdan. Mii diehtit ahte nu lea dilli boazodoallodutkamis.

Ráđđehus deattuha stuoradiggedieđáhusas ahte lea dehálaš ahte dutkojuvvo sámegillii. Sámegiella ja giela bokte máhttu leat hui lávgalagaid ja leat lahka čadnon lundui. Dát dilálašvuohta lea erenoamážit ovdánan máŋgga čuođi jagis sámi árbevirolaš ealáhusain nugo boazodoalus, guolástusas, duojis ja meahcceeláhusain main birasperspektiiva, dálkkádat ja nana bistevaš ovdánahttin leat dehálaš elemeanttat.

Dutkanásahusaid váldohástalusat boazodoallodutkama dáfus leat ovdánahttit buriid fágabirrasiid main lea buorre sámegiel ja árbevirolaš máhtu gelbbolašvuohta, oaččuhit eanet dutkiid geat máhttet ja ipmirdit boazodoalu fágagiela, geavahit sámegiela dutkamis, duođaštit ja geavahit árbevirolaš máhtu dutkamis, ovdánahttit sámegiela dieđalašgiellan ea.ea. sámegielat terminologiijaovdánahttimiin. Lea deahálaš ahte boazodoallodutkan sámegiela geavaheamii bokte oažžu lagat oktavuođa boazodolliiguin ja daid servodagaiguin maidda dutkan gullá – ja maid dutkan galgá bálvalit.

Almmolaš biras- ja luondduhálddašeamis ja ovdánahttinbarggus leat dássážii unnán geavahan boazodoalu árbevirolaš máhtu. Dan dihte berre dutkan, ealáhus ieš, hálddašeapmi, ja sii geat duktanbohtosiid bokte bidjet vuođu positiiva ealáhusovdánahttimii, nagodit akademalaš máhtu čatnat oktii boazodolliid čalakeahtes máhtuin.

Eanasmuddui lea dušše gielladutkan mii lea almmuhuvvon sámegillii, ja gielladutkama oassi lea oalle unni. Dutkamat ja guorahallanbarggut sámi dilálašvuođaid birra leat dávjá jorgaluvvon sámegillii. Mun oaivvildan ahte ferte ásahit stuorát dihtomielalašvuođa sámegiela geavaheami birra, sihke čálalaččat ja njálmmálaččat, erenoamážit boazodoallodutkamis. Dieđalaš bargguid boazodoalu birra berre čállit sámegillii. Duktanbohtosiid berre dahkat dovddusin ođđa vugiiguin sámegielat birrasiidda. Eambbo geavaheaddje-heivehuvvon dutkanbohtosiid čilgejupmi sáhttá leat geavahit filmma, video, seminárat ja konferánssat main sámegiella lea váldogiella.

Berre leat lunddolaš ahte dat olbmot, dat ealáhus dahje dat servodagat maidda dutkan gullá, ožžot vejolašvuođa oassálastit dutkamii iežaset gillii nu ahte gaska unnu gaskal daid olbmuid ja servodagaid geaidda/maidda dutkan gullá ja dutkkiid. Stuoradiggekomitea deattuha ge ahte lea dehálaš nannet sámegiela ja sámegiel-gullevaš dutkama, ja erenoamážit dutkama mas sámegiella lea orginálgiella.

Ođđa dieđalaš visti Guovdageidnui

Ráđđehus áigu nannet sámi dutkanbirrasiid go vuoruha hukset sámi dieđalaš vistti Guovdageidnui. Statsbygg lea ožžon bargun prošekteret ođđa vistti. Lean ilus go Statsbygg dál lea almmuhan arkiteaktagilvvu sullii 10 000 m2 stuoru oktasašvistái. Stuoradiggekomiteat celkiiga ahte leat positiivvat huksenplánaide. Sáván ahte huksemat sáhttet álgit moatti jagi geahčen.

Seamma báikái čohkken ja oktiiorganiseren

Dieđáhusas daddjo maid ahte galgá árvvoštallat fágalaš ovttasbargomálliid ja hálddatlaš oktiiorganiserenmálliid gaskal Romssa universitehta, Sámi allaskuvlla ja Sámi instituhta. Oahpahus- ja dutkandepartementa lea plánen álggahit guorahallanbarggu, muhto Davviriikkalaš Ministarráđi (DMR) plánaid dihte ahte sirdit Sámi instituhta (NSI) institušuvdnaovddasvástádusa Norgii, de lea vuos bargu maŋiduvvon. Dál lea ságastallan DMR:in viidáset proseassaid birra dainna áigumušain ahte bidjat NSI institušuvdnaovddasvástádusa Norgii.

Stuoradiggekomitea oaivvila ahte allaskuvlla ja instituhta ii dušše galgga seamma báikái bidjat, muhto berre maiddái eanasmuddui oktiiorganiseret. Jurdda lea ahte dát guokte institušuvnna ovttastahttet gelbbolašvuođa buoremus lági mielde vai sáhttá addit oahpahusa ja dutkama mas lea buoret kvalitehta, ja ahte lagat ovttasbargu rahpá vejolašvuođaid fállat ođđa fágaid ja oahpuid. Mun oaivvildan ahte lagat ovttasbargguin ja oktasaš doarjjafunkšuvnnaiguin nannešii institušuvnnaid vuođu čohkket ja hukset ea.ea. boazodoallofágalaš gelbbolašvuođa.

Dainna lágiin boahtá seamma báikái čohkken ja oktiiorganiseren iešalddis nannet sihke boazodoallodutkama ja dutkama sámegillii. Goappeš institušuvnnain lea nanu davviriikkalaš buotsámi profiila mat oktii váikkuhit positiivvalaččat davviriikkalaš ja riikkaidgaskasaš dutkanovttasbargui. Institušuvnnain leat juo riikkaidgaskasaš gulahallanfierpmádagat ja ovttasbarggut. Dát lea ovdamunni mii lea dehálaš.

Dalle jurddašalan erenoamážit dárbui ovttasbargat Ruošša, Suoma ja Ruoŧa dutkiiguin ja boazodolliiguin. Stuoradiggekomitea deattuha ahte lea dehálaš ahte sámi dutkiin ja dutkaninstitušuvnnain lea lagas ovttasbargu olgoriikka dutkanbirrasiiguin. Komitea deattuha ovttasbarggu Davviriikkaiguin ja eará birrasiiguin mat barget

Eamiálbmotdutkamiin. Suohkankomitea 7Evtto.S.nr.110 (2002-2003)sámepolitihka birra oaivvilda ahte boazodoallodutkan berre šaddat riikkaidgaskasažžan ja ahte dutkama perspektiiva berre leat sirkumpolara. Dása leat áibbas ovttaoaivilis.

Juohku luonddudieđalaš ja servodatdieđalaš dutkama gaska

Boazodoallodutkama organiserema birra dadjá Stuoradiggekomitea ahte boazo- ja boazodoallodutkama ovddasvástádusa berre čohkket Romssa ja Guovdageainnu dutkanbirrasiidda. Romssa Universitehtas galgá leat našuvnnalaš ovddasvástádus luonddudieđalaš boazodoallodutkamii, ja Guovdageainnu dutkanbirrasiin našuvnnalaš ovddasvástádusa duođaštit árbevirolaš boazodoallomáhtu ja johtti boazodoalu servodatdieđalaš beliid.

Sámi dutkanbirrasat berrejit dasto ieža čielggadit juste mo organiseret boazo- ja boazodoallodutkama nugo Stuoradiggi lea geažuhan. Áigut danin váldit fárrui Stuoradikki geažuhusaid plánejuvvon guorahallanbarggu mandáhttii Romssa universitehta, Sámi allaskuvlla ja Sámi instituhta fágalalaš ovttasbarggu ja hálddatlaš oktiiorganiserema birra.

Evttohus Riikkaidgaskasaš fága- ja gaskkustanguovddáža birra

Boazodoallu lea sirkumpolara ealáhus mii gávdno marginála árktalaš guovlluin, árktalaš dálkkádagas, birrasis ja eatnamiin. Boazodoallit leat áiggiid čađa ovdánahttán erenoamáš máhtu juste dáid guovlluid birra ja dárbbašuvvo ge rádjerasttideaddji oktavuohta árktalaš guovlluid boazodolliid gaskkas.

Ráđđehus lea moanat jagiid juolludan doaibmadoarjaga máilmmi boazodoalloálbmogiid organisašuvdnii (WHR) 8World Reindeerhurders Assosiation nannet ovttasbarggu, boazoálbmogiid gaskka. Ráđđehus lea maid juolludan ruđaid guovtti jahkásaš boazodoalu prošektii ” Sustainable Reindeer Husbandry” maid Árktalaš Ráđđi organiserii. Prošeakta lea dehálaš boazodoalu sajádahkii riikkaidgaskasaš sirkumpolara ovttasbarggus ja norgga-ruošša ovttasbargui. Suohkankomitea 9Evtto.S.nr.110 (2002-2003) samepolitihka birra deattuha man mávssolaš dát bargu lea ja oaivvilda ahte lea dehálaš ahte boazodoalu organisašuvnnat galget nákcet ovdánahttit iežaset ealáhusa ja leat eaktolágideaddjin Árktalaš ovdánahttimii ja oassálastit báikkiin gos davviguovlluid boahtteáiggi mearridit.

Prošeaktaraporttas ávžžuhuvvo ásahit ovtta dahje eanet riikkaidgaskasaš guovddáža boazodoalu váste. Raporta váldui hui positiivvalaččat vuostá, ja norgga bealde deattuhedje ahte lea dárbu čuovvolit iešguhtet ávžžuhusaid. Suohkankomitea lea bivdán Olgoriikadepartemeantta, Eanandoallodepartemeantta ja Gielda- ja guovlludepartemeantta árvvoštallat ásahit riikkaidgaskasaš fága- ja diehtojuohkinguovddáža sirkumpolara boazodolliide. Maiddái Davviguovllulávdegoddi 10NÁČ 2003:32 Davás guvlui evttoha ásahit dakkár guovddáža. Maiddái dát lávdegoddi ávžžuha čatnat oktii akademalaš máhtu árbevirolaš máhtuin.

Nu go diehtibehtet, de galgá ge Ráđđehus ráhkadit stuoradiggedieđáhusa čuovvoleapmin davviguovllulávdegotti evttohussii. Lea beare árrat dadjat mii doppe boahtá.

Norgga dutkanráđđi - NDR

Oassin stuoradiggedieđáhusa čuovvoleamis, de lasihii Ráđđehus jahkásaš ruhtajuolludeami sámi dutkanprográmmii sullii 4,5 milj. ruvnnuin jagi 2003 rájes. Prográmma sáhttá dál jahkásaččat geavahit 8,2 milj.ruvnno. Stuoradiggekomitea lea ovttaoaivilis ráđđehusain das ahte prográmma ferte ovdánahttit viidáset.

Mun dieđán ahte prográmmas maid juolludit ruđaid boazodoallodutkamii. Ovdamearkan sáhtán namuhit ahte aitto juolluduvvui 860 000 r. ovtta Sámi instituhta prošektii mas galget guorahallat sámi boazodoalu ekonomalaš heiveheami. Juolluduvvui maiddái 380 000 r. dokumentárafilbmii meahcásteami ja verddevieruid birra.

Go ráđđehus ovdanbijai dán jagáš stáhtabušeahta, de deattuhuvvui St.prp. nr. 1:s (2003-2004) ahte Dutkanráđđi prinsihpas lea geatnegahtton árvvoštallat leat go sámi beliid dehálaš dutkat eará dutkanprográmmaid siskkobealde. Dat mearkkaša ahte sámi duktanprošeavttat maiddái sáhttet olahit ruđaid dutkanráđi eará prográmmain. Dát lea dehálaš láidesteapmi sámi dutkamii, erenoamážit go jurddaša ahte dutkanráđđi lea válljen nannet ea.ea. dálkkádat- ja birasdutkama.

Boazodoalu ovdánahttinfoanda

Loahpalaččat áiggun namuhastit 5 milj. ruhtajuolludeami mii boazodoallošiehtadusa rámmas várrejuvvo jahkásaččat boazodoallodutkamii. Dát lea Ráđđehusa bealis vuoruheapmi mainna nanne boazodoallodutkama ja sihkkarastá boazodolliide iežaset vejolašvuođaid dutkamii bidjat eavttuid.

Giitu beroštumi ovddas!