Sámi ássanvuogit ja huksenvierut

Ellen Inga O. Hætta (H), stáhtačállin Gielda- ja guovlodepartemeanttas – 04.01.2005

[ Norsk versjon]

Ráđđehus áigu ovdánahttit máhtu ja dihtomielalašvuođa sámi ássanvugiid ja huksenvieruid birra

Maŋemus máilmmisoađi maŋŋel álggii Davvi-Tromssa ja Finnmárkku ođđasis huksen, ja dalle huksejuvvojedje ollu ovttasullasaš ássanviesut. Boares, sámi ássanvuogit jávke dán áigodagas dađistaga. Go dál huksejuvvojit viesut, de lea sakka eanet dihtomielalašvuohta das ahte vuhtii váldit árbevirolaš ássanvugiid.

Sámi ássanvuohki ja huksenvierut leat guhká báidnán davimus guovlluid ja leat leamaš dovdomearkan. Sámi álbmot lea okta álbmot, álgoálbmot, mii orru njealji riikkas: Ruoššás, Suomas, Ruoŧas ja Norggas. Oktasašvuohtan lea ahte sámit ásset guovlluin gos leat garra dálkkádagat ja guhkes, buolaš dálvvit. Dat gáibida erenoamáš ássanbirrasa ja orrunviesuid.

Skábmamánus 2004 doalai Viessubáŋku konferánssa Kárášjogas sámi ovdáneami ja ássanvieruid birra. Ulbmilin lei boktit beroštumi ja diehtomielalašvuođa das movt sámi guovlluin berre hábmet ássanguovlluid, guđet bealit váikkuhit ássamii ja makkár ássanbirrasiid olbmot háliidit. Ledje boahtán logaldallit sihke Norggas, Ruoššas ja Suomas. Dasa lassin ledje bovdejuvvon oasseváldit Canadas ja Ruonáeatnamis. Konferánsii serve maiddái ovddasteaddjit iešguđetlágán huksenfágalaš birrasiin, gielddalaš áššemeannudeaddjit, politihkkárat ja oahpahus- ja dutkanbirrasiid ovddasteaddjit. Juo konferánssas čielggai ahte Sámediggi ja Viessobáŋku ásaheaba bargojoavkku árvvoštallat ássanguoskevaš beliid sámi guovlluin.

Go sámi ássanbiras lea guovddážis, de lea dárbbašlaš geahčadit movt sámit ellet dan njealji riikkas Davvikalohtas. Lea maiddái deaŧalaš guorahallat sámi ássanvuogi historjjálaš čalmmiiguin ja čalmmustahttit deaŧalaš kulturmáhtolašvuođa: makkár dárbbut leat sámiin ássanviesu ja viessosaji dáfus? Iskkadeamit leat čájehan ahte sámit áinnas háliidit ássat fulkkiid lahkosis, ovttastahttin dihte bearašoktavuođaid ja ealáhusdoaimmaid. Leat máŋggat ovdamearkkat dasa ahte arkiteavttat leat hábmen ássanviesuid mat leat heivehuvvon sámiid dárbbuide, nu ahte viessu heive sihke orrunviessun ja ealáhusdoaimmaide. Viessobáŋku lea čađahan iskkadeami mas lea jearahallan movt boazosámiide berre heivehuvvot huksenguovlu ja makkár dárbbut sis leat viesu ja viessosaji dáfus. Vástádusaid gaskaboddosaš guorahallan čájeha ahte buorre areálaplánen lea deaŧalaš boazosámiid huksema várás. Jagi 2005 vuosttaš jahkebeali mielde gárvána raporta mas iskkadeami bohtosat almmuhuvvojit.

Lea datte maiddái deaŧalaš muittus atnit ja vuhtii váldit muđui eará sámiid dárbbuid nai. Ain dál lea dábálaš ahte sámit vižžet ja ávkkástallet meahci riggodagaid, ja dat bidjá sierra gáibádusaid orrunvissui. Lea deaŧalaš maiddái dáid dárbbuin oažžut čielgasa, ja dasto daid dieđuid vuođul hábmet njuolggadusaid ja organiseremiid nu ahte šaddá vejolaš vuhtii váldit sin nai dárbbuid.

Sámediggevisti oaččui Stáhta Huksenbálkášumi 2001:s. Sámediggevisti lea sihke olgguldasat ja geavaheami dáfus hábmejuvvon lávu mielde. Huksenbálkášumi geigejupmi lea okta Viessobáŋkku váikkuhandoaimmain ovdánahttit buriid huksenvieruid. Viessobáŋku lea maiddái leamaš mielde Kárášjohkii ruhtadeame oktasaš ássanruovttu hovkkiiduvvan olbmuide. Arkiteavttat leat atnán sámi ássanbirrasiid vuođđun go leat hábmen ja huksen vistti. Viessobáŋku atná maiddái lagas ovttasbarggu gielddaiguin, boktin dihte dihte sin ipmárdusa huksenvieruide.

Eanet diehtu sámi álbmoga eallinvuogi birra dahká ahte ássanviesut ja ássanbirrasat boahtteáiggis buorebut sáhttet hábmejuvvot sin eallinvuogi, vuordámušaid, dárbbuid ja sávaldagaid mielde. Lea maiddái deaŧalaš ahte sámit fuomášuhttojuvvojit atnui váldit ja ovdánahttit iežaset máhtu ja dárbbuid ássanbirrasa dáfus. Buorit bohtosat dán oktavuođas leat dan duohken ahte máŋggat bealit ovttasbarget bures. Dan dihte oassálastá Viessobáŋku Sámeráđi konferánssain ja eará oktavuođain gos sámiid ássanguoskevaš áššit ságastallojuvvojit ja guorahallojuvvojit.

Viessobáŋkui leat dát guovddáš sajit gos boahtá sáhkalaga olbmuiguin, organisašuvnnaiguin ja earáiguin geain lea beroštupmi sámi ássanbirrasii. Viessobáŋkku guovllukantuvra Hammerfeasttas atná deaŧalaš oassin iežas barggus lasihit bargiidis sámegielmáhtu ja máhtu sámi kuluvrra birra, ja atná deaŧalažžan virgádit sámegielat bargiid.

Ráđđehus áigu leat mielde lasiheame máhtu ja dieđu min álgoálbmoga birra oppalaččat servodagas. Dát mielddisbuktá earret eará eanet diehtojuohkima ja gelbbolašvuođa, mii buorida dihtomielalašvuođa sámi álbmoga, sámi kultuvrra ja sámi eallinvuogi birra, - ja ássanpolitihkka lea oassin dás.