Del 3
Bestandsutrekning, rådgjeving, tilstandsrapportar og langsiktige forvaltingsplanar

4 Bestandsutrekning, rådgjeving, tilstandsrapportar og langsiktige forvaltingsplanar

I dette kapitlet er det først ei kort oversikt over metodar for å måle fiskebestandar i felten, utrekningsverktøy (modellar), forvaltingsplanar, rådgjeving og dei såkalla referansepunkta. Deretter vert det gjort greie for tilstanden til dei viktigaste fiskebestandane som Noreg deler med andre land, i tillegg til tilrådd TAC, avtalt TAC og fangstar. Til sist kjem ein omtale av dei langsiktige forvaltingsplanane som Noreg har vedteke saman med andre land.

4.1 Bestandsutrekning og rådgjeving

4.1.1 Bestandsutrekning

Bestandsutrekning («assessment») inneber vanlegvis å kombinere tilgjengeleg informasjon frå fangststatistikk og data frå vitskaplege tokt. Ved hjelp av ulike matematiske modellar reknar ein ut kor stor bestanden er i dag ved å sjå på kor store årsklassane var i fjor, og så trekkje frå dei individa som har døydd på grunn av fiske og naturleg død (blitt etne av andre, sjukdom, matmangel, alderdom) i løpet av året. Dei viktigaste datakjeldene i slike modellar er

• fangststatistikk med stikkprøver av alderssamansetjing (skal fortelje kor mykje som er blitt fiska i løpet av året av dei ulike årsklassane)

• toktdata (fortel om relative endringar i talet på fisk i kvar aldersgruppe i forhold til året før)

Fangststatistikk

Det er viktig å halde oversikt over kor mange individ som vert tekne ut av ein bestand. I nokre tilfelle kan ein sjå om bestanden veks eller minkar ved å samanlikne kor stor fiskeinnsats som ligg bak kvart tonn med fanga fisk frå år til år. Fisket gjev forskarane opplysningar om når, kvar, kva artar og kor mykje det vert fiska. Det er viktig informasjon som vert mata inn i modellane til forskarane. Desse opplysningane må difor vere så nøyaktige som mogleg.

Toktdata

Havforskingsinstituttet brukar vanlegvis fleire ulike metodar for å måle mengda av fisk i havet:

• ekkolodd/akustikk

• trål

• måling av eggproduksjon

• merking/gjenfangst av fisk

Akustisk mengdemåling

Metoden baserer seg på at objekt i havet reflekterer lyd (ekko). Styrken, tidslengda, og forholdet mellom styrken ved ulike lydfrekvensar på ekkoet frå ein fisk eller fiskestim er avhengig av art og storleik på fisken, og av kor stor og tett stimen er. Desse samanhengane er etter kvart vorte rimeleg godt fastlagde gjennom eksperimentelle og kontrollerte målingar. Ved å måle og lagre ekkostyrke og ekkotidslengd langs kurslinjene og observere kva slags artar og storleikar som medverkar til dei akustiske målingane ved å ta prøver (trålfangstar), kan ein rekne ut kva slags fisketettleik, art og storleik ekkomålingane svarar til. Dei akustiske målingane og analysane vert utførte i LSSS (Large scale survey system), eit relativt nytt system som er utvikla av Havforskingsinstituttet og som etter kvart vert teke i bruk rundt om i verda.

Botntrål

Talet på fisk i kvar botntrålfangst vert rekna om til fisketettleik (tal per flateeining) ved å dividere på det arealet botntrålen har fiska over. Ved å ta eit stort tal trålstasjonar fordelt i heile utbreiingsområdet til bestanden, får ein fram ei fordeling basert på trålfangst per arealeining. Talet på fisk i kvar arts- og storleiksgruppe vert justert basert på kunnskap vunnen gjennom eksperiment, om kor mange fisk som vil vike unna trålen eller som vil sleppe gjennom maskene på trålen.

Måling av eggproduksjonen

Metoden her kan kortfatta skisserast slik: Når ein veit kor mange egg som er gytt og kor mange egg ein hofisk gyt, kan ein finne ut kor mange hofisk som har gytt. Feltdelen, eller mengdemålinga av egg, er i hovudsak lik botntrålmetodikken. Med planktonhåv tek ein eit stort tal håvtrekk fordelt i heile gyteområdet. Fangstane av egg vert rekna om til eggtettleik (tal per flateeining). Multiplisert med tilhøyrande areal og justert for alderen til egga, får vi så totalt tal på egg gytt per dag. Gyteområdet vert dekka fleire gonger i løpet av gytesesongen. Når eggmengdene frå kvar dekking vert summerte over heile gytesesongen, får vi det totale talet på gytte egg.

Talet på egg som eit individ gyt er avhengig av art og storleik. Store hoer gyt fleire (og større) egg enn små hoer. Samanhengen er fastlagt, og talet på egg per gram hofisk er talfesta. Total mengd gytte egg, dividert med talet på egg per gram hofisk, gjev til slutt vekta eller biomassen til gytebestanden av hofisk. Prøvetaking syner kor mykje hannfisk og hofisk det er i gytebestanden. Vanlegvis er dette forholdet nær 1:1.

Merkeforsøk

I si aller enklaste form kan formelverket som vert nytta skisserast slik:

Talet på fisk i bestanden/talet på merkte fisk = Talet på fisk i fangst/talet på merkte fisk i fangst.

Dersom ein held greie på kor mange merke som vert sette ut, kor mange merke som vert funne att og kor mange fisk som vert fanga, kan ein ved hjelp av denne formelen rekne ut mengda av fisk i bestanden.

4.1.2 Metodar for utrekning av bestandsstorleik

Bestandsutrekning inneber som nemnt å kombinere tilgjengeleg informasjon frå fisket, data frå tokt der relative bestandsendringar vert observert, og beskatningsgraden (fisketrykket). Utfallet er grunnlag for rådgjeving om fiskekvotar, og er elles viktig for meir grunnleggjande forsking på tilhøve som avgjer storleiken på bestanden, rekruttering osv.

For dei fleste bestandar av interesse for Noreg vert desse utrekningane gjort i samarbeid med forskarar frå fleire land i arbeidsgrupper innanfor Det internasjonale råd for havforsking, ICES. Utrekningsverktøyet er matematiske modellar. Det finst ei rekkje slike modellar, og dette er eit forskingsfelt i rask utvikling. Valet av modell vil avhenge av eigenskapane til bestanden og kva slags data som er tilgjengelege. I Noreg brukar ein hovudsakleg modellar der føresetnaden er at både fangstane og toktdata ligg føre som tal på fisk fordelt på alder. Medan talet på fisk i fangstane er eit absolutt tal, er talet på fisk målt på tokt eit relativt tal; ein indeks. Det gjer at målingane kan knytast til årsklassar, og at kvar årsklasse kan følgjast over tid.

For somme artar brukar vi ikkje metodikk basert på fangststatistikk. I våre farvatn gjeld det først og fremst lodda. Her brukar ein den akustiske målinga av bestanden som eit absolutt mål for bestandsstorleiken, og nyttar så modellar som tek omsyn til at den naturlege dødsraten mellom målinga og gytetidspunktet vil variere med kor mykje torsk og andre rovdyr som er i området, som basis for rådgjevinga om kvotar.

For mange artar i våre farvatn har ein berre data og relevant informasjon frå fiskeria å støtte seg til når bestandsstorleiken skal estimerast og evaluerast. Rett kvantifisering av kor stor fiskeinnsats (inkl. endring av effektivitet) som ligg til grunn for eit rapportert fangstkvantum er eit naudsynt forskingsområde framover for å kunne relatere fiskeridata til bestandsstorleik på ein påliteleg måte.

4.1.3 Forvaltingsmålsettingar og rådgjeving

Det er naturen som set grenser for kor mykje som kan haustast av ein fiskebestand. Innanfor denne avgrensinga er det like fullt mange alternative måtar å nytte ressursen på, avhengig av kva slags mål ein har. Vi snakkar her om ulike forvaltingsmålsettingar nedfelt i forvaltingsplanar. Desse kan vere tidsavgrensa eller permanente. Ein permanent plan kan til dømes vere å fiske med ein gitt utnyttingsgrad. Ein tidsavgrensa plan kan til dømes ta sikte på å byggje opp att ein bestand til eit visst nivå. I begge tilfelle bør det vere mogleg å revidere planen undervegs.

For forvaltingsmålsettingar og haustingsreglar er berekraft ei grunnleggjande norm. Optimal ressursutnytting og stabilitet er andre kriterium det er rimeleg å ta omsyn til. For å kunne vurdere utnyttingsgrad og bestand i forhold til slike kriterium, er det utvikla biologiske referansepunkt. Tradisjonelt har desse vore nytta i forvaltingsrådgjeving både som grenseverdiar og målverdiar. Nedanfor er det eit oversyn over dei vanlegaste referansepunkta og kva dei tyder, men først er det nødvendig å forklare enkelte vanlege, faglege omgrep.

Total dødsrate (Z) i ein fiskebestand vert delt opp i naturleg dødsrate (M) og fiskedødsrate (F). Fiskedødsraten skal omfatte den delen som skuldast fisket. I praksis vil det like fullt vere vanskeleg å få mål på utkast og død som kjem av kontakt med fiskereiskapar, slik at fiskedødsraten i bestandsutrekningar som regel berre omfattar ilandført registrert fangst. Naturleg dødsrate omfattar då all annan død. Forskarane nyttar «momentane» dødsrater. Ettersom talverdien som oftast ligg mellom 0 og 1, til dømes 0,5, vert dette lett oppfatta som prosentar, slik at 0,5 skulle bety 50 prosent død. I praksis er tilhøvet slik at dødsraten ofte kan overstige 1 utan at dette betyr 100 prosent død. Dette kjem av at talet står i høve til det gjennomsnittlege talet på fisk til stades gjennom perioden ein nyttar (t.d. eit år), og ikkje til talet ved starten av perioden. Samanhengen er vist i tabell 4.1.

I forvaltingssamanheng er det som regel berre fiskedødsrate som vert presentert. Naturleg død kjem i tillegg til dette. Ein fordel ved å bruke «momentan» dødsrate, er at dette ofte er tilnærma proporsjonalt med fangstinnsatsen. Ei dobling av fangstinnsatsen tilsvarar omtrent ei dobling av fiskedødsraten.

Eit haustings- eller utnyttingsmønster syner korleis haustinga/utnyttinga er fordelt på kvar aldersgruppe. Dette vil mellom anna vere avhengig av reiskapsseleksjon. Som regel vil utnyttinga vere lågare for ung fisk enn for eldre. Utnyttingsmønsteret er uavhengig av utnyttingsgrad (fiskedødsrate), og refererer berre til det relative tilhøvet mellom aldersgruppene. Endringar i utnyttingsmønsteret kan ha stor innverknad på langtidsutbyttet.

Referansepunkt dannar grunnlag for rådgjeving om fiskekvoter

I forvaltinga nyttar ein ulike referansepunkt for å talfeste kritiske verdiar for fiskedødsrate og gytebestandsbiomasse. Det finst to hovudgrupper av slike referansepunkt: Føre-var-referansepunkt og referansepunkt knytta til maksimalt berekraftig utbytte (MSY). I kapittel 4.1.4 vert det gjort greie for korleis desse referansepunkta inngår i dagens rådgjeving frå ICES. Under følgjer litt bakgrunn for korleis desse punkta vert rekna ut.

Føre-var-referansepunkt

Føre-var-prinsippet (eller føre-var-tilnærminga) i forvalting av naturressursar er nedfelt i fleire internasjonale konvensjonar etter Rio-konferansen i 1992. Sidan 1998 har ICES definert og talfesta føre-var-referansepunkt for dei fleste bestandane. Referansepunkta omfattar både utnyttingsgrad (fiskedødsrate) og storleik på gytebestanden.

Berekraftige fiskeri er eit sentralt omgrep i dei før nemnde internasjonale konvensjonane. Ut frå det langsiktige aspektet som ligg i dette, og ut frå den historiske erfaringa med forvalting av fiskebestandar, er fiskedødsraten rekna som eit viktig kriterium for føre-var-forvalting. Ein vil sikre seg mot at bestanden vert utsett for ein fiskedød som på lengre sikt kan føre til samanbrot i bestanden. Ut frå historiske bestandsdata og enkle føresetnader om samanhengen mellom gytebestand og rekruttering, har ein for kvar bestand prøvd å definere ei nedre grense for gytebestanden (B_lim), der det er stor risiko for dårleg rekruttering om gytebestanden kjem under denne grensa. Tilsvarande er det definert ei øvre grense for fiskedødsraten (F_lim) som, dersom ho vert overskriden over lengre tid, svært sannsynleg vil føre bestanden ned på eit nivå der rekrutteringa er venta å verte dårleg.

Når ein tek omsyn til uvisse i bestandsvurderingane, krev ei føre-var-forvalting at det vert lagt inn ein tryggleiksmargin i høve til desse «absolutte» grensene. Ei føre-var-grense for gytebestanden (B_pa)1 må difor vere noko høgare enn B_lim, og ei føre-var-grense for fiskedødsraten (F_pa) må vere noko lågare enn F_lim. Denne tryggleiksmarginen vil altså avhenge av presisjonen i bestandsutrekninga og graden av naturleg variasjon i bestanden. F_pa kan sjåast som den høgaste fiskedødsraten som vil vere i samsvar med ei føre-var-forvalting, men er også knytt til om ho er berekraftig. B_pa er først og fremst ei tiltaksgrense. Dersom gytebestanden er lågare enn B_pa, bør ein ta det som ei åtvaring og setje inn ekstra tiltak for å få bestanden opp igjen på eit tryggare nivå.

ICES bruker no omgrepet å «hauste på ein ikkje berekraftig måte» i dei tilfella der fiskedødsraten er for høg. I dei tilfella der fiskedødsraten er over F_pa, men under F_lim, er omgrepet at «det er risiko for at bestanden ikkje er hausta berekraftig». Når fiskedødsraten er under F_pa, seier ein at «haustinga er berekraftig». Vidare, når det gjeld gytebestanden, seier ICES at om bestanden er i god forfatning og over B_pa, har den «god reproduksjonsevne». Om bestanden er under B_pa, men over B_lim, heiter det at den har «risiko for sviktande reproduksjonsevne», og til sist, om bestanden er i dårleg forfatning og under B_lim, har den «sviktande reproduksjonsevne».

Referansepunkt knytta til maksimalt berekraftig utbytte (MSY – Maximum Sustainable Yield)

MSY-konseptet har tidlegare vore brukt innan fiskeriforvaltinga og statusen til omgrepet vart styrka i 2002 i Johannesburg-erklæringa. Maksimalt berekraftig utbytte (MSY) er eit omgrep som har som mål å sikre høgast mogleg utbytte over lang tid av ein bestand. I praksis er MSY bestemt av vekstrate, naturleg dødsrate og reproduksjonsrate i bestanden. Desse retningslinene gjeld for ein MSY-basert tilnærming:

• Det må fastsetjast referansepunkt som avgrensar kva for gytebestand som vil produsere MSY.

• Fiskedøden må ikkje overstige den fiskedødsraten som fremmar MSY.

• Den biomassen som fremmar MSY kan brukast som eit mål for gjenoppbygging for ein overfiska bestand.

Føre-var-tilnærminga er eit nødvendig, men ikkje tilstrekkeleg vilkår for MSY. Populasjonar må oppretthaldast innanfor sikre biologiske grenser etter føre-var-prinsippet for å gjere MSY mogleg. Manglande vitskapleg informasjon skal ikkje vere ei årsaking for å utsetje forvaltning som opprettheld bestandar innanfor sikre biologiske grenser og/eller sinkar gjennomføring av ein strategi for å oppnå MSY.

Fiskeria påverkar fiskebestandane gjennom fiskedødsrate (F) brukt på bestanden. Produksjon i ein fiskebestand er summen av vekta til populasjonen (biomasse) tillagt rekruttering og vekst og fråtrekk av tap frå naturleg død. Produksjonen kan vere svært variabel, men i gjennomsnitt heng han saman med storleiken på bestanden (ofte uttrykt som biomasse av gytebestanden eller SSB) som igjen er avhengig av F. Det vil seie at for kvart nivå av F er det ein langtids gjennomsnittleg produksjon og bestandsstorleik. Samanhengen mellom F, produksjon og bestandsstorleik vert kalla produksjonsfunksjonen. Produksjonen er den fangst ein kan hauste utan at bestandsstorleiken endrar seg. Toppen på denne produksjonsfunksjonen er MSY og den fiskedødsraten som fremmar denne toppen over tid, vert kalla F_MSY.

Fiskedødsraten (F) er den einaste variabelen i produksjonsfunksjonen som kan kontrollerast direkte ved fiskeriforvaltning. Berre gjennom F kan forvaltning av fiskeria kontrollere storleiken på gytebestanden, men han er også utsett for naturleg variasjon som frå år til år kan overstige påverknad av F. Å hauste ein konstant fangst på MSY er ikkje eit berekraftig val sidan MSY er eit langtidsgjennomsnitt. Det maksimale konstante utbyttet som kan takast er vesentleg lågare enn MSY.

I ICES ser ein at innan fiskeriforvalting er det fleire ulike karakteristika for fiskebestandar som varierer, og informasjonen tilgjengeleg for dei forskjellige bestandane varierer òg. Difor har ICES delt bestandane inn i tre ulike kategoriar som dette rammeverket vert brukt på. Det er langliva bestandar med bestandsestimat, kortliva bestandar med bestandsestimat og bestandar utan bestandsestimat. Det er litt ulik framgangsmåte mellom kategoriane for å bruke ICES sitt rammeverk. I det følgjande oppsummerer vi karakteristika for langliva bestandar med bestandsestimat som fleire av våre bestandar tilhøyrer.

For langliva bestandar med bestandsestimat baserer ICES MSY-tilnærminga på å halde fiskedødsraten på nivå med eller lågare enn F_MSY. Ved denne tilnærminga vert både fiskedødsrate og biomasse-referansepunkt nytta. Desse referansepunkta er F_MSY og B_MSY-trigger . B_MSY er ein tenkt verdi som bestandsstorleiken fluktuerer rundt når F=F_MSY. B_MSY-trigger er eit biomassereferansepunkt i haustingsregelen som utløyser ein føre-var-respons. Denne responsen er å redusere fiskedøden for å styrkje bestanden si evne til å byggje seg opp att. Konseptet med B_MSY-trigger er utvikla frå PA-referansepunktet B_pa som ICES har nytta som basis for fiskerirådgjeving i meir enn eit tiår. B_pa er eit biomassenivå høgare enn der det er lågt sannsyn for svekka rekruttering.

ICES si MSY-tilnærming er nedfelt i haustingsreglar (HCR) av den typen som er framstilt i figur 4.1.

Som eit førsteval er B_MSY-trigger sett til det same som B_pa når dette referansepunktet er tilgjengeleg, viss ikkje der er god basis for å bruke noko anna. Dersom det i framtida vert nok observasjonar av variasjon i SSB (biomasse av gytebestanden) ved fiske rundt F_MSY, bør B_MSY-trigger revurderast til å samanfalle med dei lågare verdiane av gytebestandsstorleikar tilknytt MSY. Revurderte verdiar bør liggje høgare enn B_pa i dei fleste tilfella.

ICES sin MSY-haustingsregel (Figur 4.1) er utforma for å fremje gjenoppbygging av bestanden til det normale området av bestandsstorleikar som er knytt til MSY når bestanden er lågare enn dette (det vil seie når bestanden er lågare enn B_MSY-trigger). Sannsynet for og hastigheita på rehabiliteringa vert auka ved å redusere F når bestanden er lågare enn bestandsstorleikar knytt til fiske på F_MSY.

4.1.4 Rådgjeving frå Det internasjonale råd for havforsking (ICES)

Rådgjevinga frå ICES vart frå og med våren 2008 utarbeidd av den nye rådgjevande komiteen, ACOM. ACOM er sett saman av ein forskar frå kvart av dei 20 medlemslanda i ICES i tillegg til leiaren. ACOM er no ICES sin einaste rådgjevingskomité for utarbeiding av vitskaplege råd for kyst-/havressursar og økosystem. ACOM baserer sitt arbeid og sine råd på ekspertgrupper som utfører dei vitskaplege analysane, kvalitetssikringsgrupper («review groups») som også bruker uavhengige medhjelparar og grupper som lagar utkast til råd (Advisory Drafting Groups). Alle desse gruppene får støtte og sekretærhjelp av ICES-sekretariatet i København.

For å gjere prosessane som fører fram til råda frå ICES så opne som mogleg, er det opna for at observatørar frå einskilde interesseorganisasjonar kan ta del i møta til ACOM og i møta til gruppene som lagar utkast til råd. Observatørar kan også ta del i arbeidet med kvalitetssikring av råda. Observatørane må godkjennast av dei einskilde nasjonale delegatane.

ACOM kjem med råd fleire gonger om året, men råda for bestandar som Noreg har interesser i kjem på to ulike tidspunkt – bestandar i Barentshavet (utanom lodde) og Nordsjøen i juni, og dei pelagiske bestandane makrell, NVG-sild, lodde og kolmule i oktober. Rådet for reker i Barentshavet og Skagerrak/Nordsjøen kjem utanom dei faste tidspunkta og vert vanlegvis gjevne i november.

Frå 2010 tok ICES MSY-omgrepet inn i si rådgjeving. ICES gjev fiskeriråd som er konsistente med alminnelege internasjonale prinsipp for MSY, føre-var-tilnærming og økosystemtilnærming, medan det på same tid må svarast på spesielle behov frå forvaltingsorgan som ber om råd. Fiskeria som ICES gjev råd for har så langt ikkje generelt vore forvalta med MSY som målsetjing. Frå EU er det kome krav om at EUs fiskeri skal forvaltast etter MSY-prinsippet innan 2015, og dette gjer at ICES sin rådgjeving utviklar seg i denne retning. Denne utviklinga omfattar planar for ein overgangsprosess for å oppnå full implementering av MSY-tilnærminga innan 2015.

Råda frå ICES var i 2010 tredelt for dei fleste bestandane. Det vart gitt sidestilte kvoteråd i tråd med MSY, gradvis overgang til MSY (MSY-transition), og i høve til ein vedteken forvaltingsplan som det er semje om. For mange av bestandane er rådet ved MSY-tilnærming og i høve til vedtekne forvaltingsplanar om lag det same. For bestandane i Barentshavet vart råda frå ICES gjevne etter ein tidlegare modell som stod i høve til vedtekne forvaltingsplanar.

Rådgjevinga frå ICES i 2011 vil skje etter følgjande retningslinjer:

1. For bestandar der det finst ein forvaltingsplan som er i tråd med føre-var-prinsippet og/eller MSY-tilnærminga, og som alle partar i forvaltinga er samde om, skal rådet gjevast i samsvar med denne planen.

2. Dersom det ikkje finst ein forvaltingsplan som alle partar er samde om, skal rådet gjevast på basis av MSY-tilnærminga eller i tråd med planane for overgang til ei slik tilnærming.

3. Dersom det ikkje ligg føre MSY-utrekningar for bestanden, må råda baserast på annan informasjon, til dømes trendar i bestandsmålingar og/eller fangstrater i kommersielt fiske.

I tillegg til råda er det ein omtale av tilstanden til bestanden, forvaltingsmål, opsjonstabell med konsekvensar av ulik utnytting, rådgjeving og dessutan tabellar og figurar som illustrerer historia til bestanden. Råda er offentlege og kan lesast på internettsida til ICES (http://www.ices.dk).

Havforskingsinstituttet omset rådgjevinga frå ICES til norsk, kommenterer og utdjupar der det trengst, og legg alt ut på sin internettside ( http://www.imr.no). Dette for at det ikkje skal vere tvil om kva som er ICES si vurdering og kva som er Havforskingsinstituttet si offisielle vurdering av bestandssituasjonen og råd til dei forvaltande styresmakter.

4.2 Tilstandsrapportar og rådgjeving for dei viktigaste fiskebestandane i norske farvatn

Noreg haustar i alt 2-3 millionar tonn årleg frå om lag 90 ulike bestandar til ein førstehandsverdi av 11-12 milliardar kroner. I dei neste kapitla skildrar vi dei økonomisk viktigaste bestandane.

4.2.1 Nordaust-arktisk torsk

Bestanden er utbreidd i heile Barentshavet opp til polarfronten. I første halvår er gytefisken (skrei) fordelt langs norskekysten, for det meste sør til Lofoten, men enkelte år finst skrei heilt sør til Stad.

Fisket

Gjennomsnittleg årsfangst sidan 1946 er 660 000 tonn. I perioden 1994-1998 var samla årleg fangst over 700 000 tonn, minka så til 415 000 tonn i 2000, og auka etter det gradvis til omlag 640 000 tonn i 2005 inkludert overfiske (Figur 4.2). Frå 2005 til 2008 gjekk fangsten ned frå om lag 640 000 tonn til ca 460 000 tonn, men har auka igjen etter det. Her er det lagt til grunn tal for eit urapportert overfiske (sjå under). Norsk fangst har dei siste åra vore om lag 45 prosent av total rapportert internasjonal fangst. Nesten alt utanlandsk fiske på nordaust-arktisk torsk skjer med botntrål, men i det norske fisket er 65-70 prosent av fangsten teken med andre reiskapar.

For perioden 2002-2005 er det i følgje Fiskeridirektoratet berekna eit årleg urapportert overfiske på 100 000 tonn. For 2006 var talet 80 000 tonn, i 2007 på 40 000 tonn og i 2008 på 15 000 tonn. I 2009 og 2010 er det ikkje påvist overfiske. Dette heng spesielt saman med innføringa av NEAFC sitt hamnestatsregime frå 1. mai 2007, aktivt bilateralt samarbeid og auka merksemd om problemet både i næring og opinion.

Utrekningsmetodar

Grunnlaget for utrekningane er toktresultat, årleg totalfangst (rapportert pluss berekna urapportert fangst) og prøvetaking frå fisket. Bestandsstorleik er talfesta gjennom ein «fangst ved alder analyse» styrt mot toktresultat for dei siste åra. Heile analysen er gjort med ulike modellar som i store trekk har gitt samstemte resultat. Største kjelde til uvisse i bestandsberekningane er no knytt til fangsttala og tokttala. Urapportert overfiske er ikkje lenger sett på som ein viktig faktor.

Bestandsgrunnlaget

Figur 4.2 syner utviklinga av totalbestanden sidan 1946. Bestanden minka frå 1993 til 1999. Den auka att fram til 2003, og var stabil i perioden 2003-2007, før ein fekk ein auke frå 2007 til 2011 (2011 er vist som ein prognose i figur 4.2). Ein viktig grunn til auken etter 1999 er truleg betre ungfiskvern gjennom stenging av område med småfisk og bruk av sorteringsrist i trålfiskeria. Gytebestanden er i dag høg samanlikna med det han var i åra 1960-1990.

Tilrådde reguleringar og avtalar for 2011

I siste bestandsvurdering klassifiserte ICES gytebestanden til å vere godt over føre-var-nivået og fiskedødsraten (F) til å vere nær ein historisk låg verdi.

ICES tilrådde ein kvote for 2011 (703 000 tonn, tabell 4.2), i tråd med den sameinte haustingsregelen. ICES påpeika også at utøvinga av torskefisket må ta omsyn til behovet for vern av kysttorsk og behovet for redusert bifangst av uer. I 2009 vart det lagt til eit kriterium i haustingsregelen som seier at fiskedødsraten (F) ikkje skal vere mindre enn 0,30 dersom gytebestanden er større enn føre-var-grensa. Dette tillegget vart evaluert av ICES i 2010 og funne i samsvar med føre-var-tilnærminga. Rådet for 2011 vart gitt i samsvar med dette nye tillegget i haustingsregelen.

Basert på rådet frå ICES vil det fangstnivået ein er einige om innebere at gytebestanden veks ytterlegare til 2012, og fiskepresset på bestanden er venta å verte om lag på same nivå.

Den sameinte haustingsregelen er svært viktig for å oppretthalde ei god forvaltning av denne bestanden. Regelen har ført til at fiskerikommisjonen har avtalt torskekvoten om lag i samsvar med ICES sine råd etter 2005. I heile perioden 1998-2004 var kvotane vesentlig høgare enn tilrådingane frå ICES. Dei var også høgare i 2007 og 2008 og det skuldast at kommisjonen og ICES nytta ulike tal for urapportert fiske når kvoten vart rekna ut på bakgrunn av haustingssregelen. I 2009 og 2010 vart partane einige om å auke kvoten meir enn det den etablerte forvaltingsstrategien tilseier, men i samsvar med det nye tillegget som vart evaluert i 2010.

Bestandsstorleiken i 2011 er usikker sidan dette er ein prognose med ei vurdering av kor stor fangsten vart i 2010

4.2.2 Nordaust-arktisk hyse

Fisket

Hyse vert fiska gjennom heile året, i hovudsak som bifangst i trålfisket etter torsk, særleg når bestandsnivået er lågt. Historiske rapporterte årsfangstar har variert mellom 21 000 og 322 000 tonn sidan 1950. Gjennomsnittleg årsfangst er 127 000 tonn. Dei siste åra har Russland og Noreg stått for meir enn 90 prosent av landingane. Dei rapporterte fangstane i 2009 var 200 000 tonn.

Utrekningsmetodar

I utrekningane av kor stor hysebestanden er har ein tradisjonelt brukt same reknemodell som for nordaust-arktisk torsk. Utrekningane er basert på fangststatistikken, men også tre seriar av indeksar (relative mål) frå forskingstokt inngår. Bestandsutrekningane tek også omsyn til den mengda hyse som torsken et. Dette reknar ein ut frå mageprøver av torsk. Toktindeksane som inngår er botntrålindeks og akustisk indeks frå det norske toktet i Barentshavet i februar (i seinare år har som oftast også eit russisk fartøy teke del i dette toktet), og botntrålindeks frå det russiske toktet i Barentshavet i november/desember. Det har vore eit problem at området dekt av tokt har variert i ulike år. Særleg har dekninga av russisk sone vore for dårleg i nokre år, og det har spesielt innverknad for den yngre hysa (1-3 år) som ofte har stor utbreiing i russisk sone. Likevel har vi god grunn til å rekne med at indeksane frå tokt fangar opp hovudtrekka i bestandssvingingane godt.

Bestandsgrunnlaget

Bestanden av nordaust-arktisk hyse var nede på eit svært lågt nivå i 1983-1984 (Figur 4.3). Etter dette gav årsklassane 1982 og 1983 ein auke i bestanden, men dei svake årsklassane 1985-1987 førte til ein ny nedgang fram til 1990. Rekrutteringa vart seinare sterkt forbetra. Spesielt var 1990-årsklassen svært sterk, og den er, saman med 1950-, 1969- og 1983- årsklassane, ein av fire svært sterke årsklassar etter 1945. Frå 1998 ser det ut til at vi har kome i ein ny situasjon med meir stabilt god rekruttering. Alle årsklassane etter 1998 ser ut til å ha rekruttert godt til den delen av bestanden som overlever til 3-års alder. Grunnlaget for ei svært positiv bestandsutvikling er framleis til stades, om bestanden vert forvalta etter vedtekne reglar.

Tilrådde reguleringar

I siste bestandsvurdering klassifiserte ICES bestanden til å ha god reproduksjonsevne og berekraftig fiskepress. ICES tilrådde ein kvote for 2011 på 303 000 tonn (Tabell 4.3) i tråd med den sameinte haustingsregelen.

Dei totalkvotane som har vore avtalte mellom norske og russiske styresmakter har generelt sett vore høgare enn tilrådde kvotar i perioden sidan 1990-2007 (Tabell 4.3). Utrekningane er usikre, noko av denne usikkerheita går ut på om bestanden verkeleg er større no enn han var på 1990-talet som utrekningane viser (Figur 4.3), medan tokta ikkje viser ein høgre bestand no enn på 1990-talet. Uansett så er det liten tvil om at bestanden er på eit høgt nivå, og etter ei totalvurdering vart tilrådinga for 2011 difor utarbeidd med bakgrunn i den sameinte haustingsregelen for hyse.

Bestandsstorleiken i 2011 er usikker sidan dette er ein prognose med ei vurdering av kor stor fangsten vart i 2010.

4.2.3 Nordaust-arktisk sei

Fisket

Utbyttet av seifisket nord for 62°N var 212 000 tonn i 2006 og gjekk jamt ned til 161 000 tonn i 2009 (Figur 4.4), medan gjennomsnittsutbyttet for 1960-2009 var på 162 000 tonn. Kvoten for 2010 vart fastsett til 204 000 tonn. Noreg dominerer fisket (ca. 95 prosent), og det gjennomsnittlege norske utbyttet i perioden 1960-2010 var på 136 000 tonn. Dei ti siste åra har trålfisket stått for 45 prosent av dei norske landingane, not 25 prosent, garn 20 prosent og line, snurrevad og jukse 15 prosent.

Utrekningsmetodar

For sei nord for 62°N brukar ein metoden XSA (eXtended Survivors Analysis) til å rekne ut bestandsnivået. I utrekningane inngår fangststatistikken (tal landa fisk fordelt på aldersgrupper), ein tidsserie med data for fangst per eining innsats frå trålfisket og indeksar for ulike aldersgrupper frå eit akustisk tokt.

Bestandsgrunnlaget

I april 2010 gjennomførte ICES nye bestandsutrekningar. Seibestanden nord for 62°N er i god forfatning. Låg utnyttingsgrad etter 1995 har verka positivt på rekruttering og utvikling i bestanden (Figur 4.4). 1999- og 2002-årsklassene var gode, elles har rekrutteringa i seinare år vore middels eller lågare. Bestanden var på eit historisk høgt nivå i 2000-2005, men det er sidan registrert ein bratt nedgang i både umoden bestand og gytebestand. Indeksane frå kysttoktet om hausten har for dei tre siste åra vore mellom dei lågaste etter 1991.

Tilrådde reguleringar

ICES klassifiserte bestanden til å ha god reproduksjonskapasitet og til å vere hausta berekraftig. Fiskedødsraten er stabil og har sidan 1995 vore under føre-var-nivået (F=0,35), og gytebestanden har sidan 1994 vore godt over føre-var-nivå (220 000 tonn). ICES evaluerte i 2007 den føreslegne haustingsstrategien (HCR) til å vere i tråd med føre-var-tilnærminga. For 2011 tilrådde ICES at utnyttingsgraden vart sett i høve til denne haustingsregelen, noko som tilsvarer ein kvote for 2011 på 173 000 tonn.

Norske styresmakter har ved fastsetjinga av kvoten for 2011 på 173 000 tonn (Tabell 4.4) lagt til grunn haustingsstrategien med ei utnyttingsgrad på føre-var-nivå (F=0,35). Kvoten er 15 prosent lågare enn kvoten for 2010 men om lag 7 prosent over gjennomsnittsutbyttet for 1960- 2009. Med ei rekruttering rundt eller under langtidsgjennomsnittet er gytebestanden venta å verte vidare redusert i 2011-2012 ved eit uttak på føre-var nivå.

Bestandsstorleiken i 2011 er usikker sidan dette er ein prognose med ei vurdering av kor stor fangsten vart i 2010

4.2.4 Nordaust-arktisk blåkveite

Blåkveite er ein flatfisk med svært vid kontinuerleg utbreiing langs dei djupare kontinentale skråningane frå den austlege delen av Canada til nord om Spitsbergen. I Nordaust-Atlanteren finst ungfisken for det meste rundt Svalbard, nord og aust av Spitsbergen og austover forbi Frans Josef Land. Den vaksne delen av bestanden finst særleg langs eggakanten frå 62°N til nordaust for Spitsbergen, med dei høgaste konsentrasjonane i djupne på 500 – 800 m mellom Noreg og Bjørnøya.

Fisket

Gjennomsnittsfangsten av nordaust-arktisk blåkveite har vore like i overkant av 15 000 tonn etter 2000 (Figur 4.5). Internasjonal fangststatistikk frå 2010 er enno ikkje ferdig, men fisket er venta å verte om lag 15 000 tonn. Den norske flåten fiska om lag 8 200 tonn blåkveite i 2010. Om lag 50 prosent av fangsten vart teken av lineflåten, medan 30 prosent vart teken av trålarar. Noreg sin del av totalfangsten i 2010 er venta å verte litt i overkant av 50 prosent.

Utrekningsmetodar

For nordaust-arktisk blåkveite vert det berre sett på trendar i bestanden, men det vert nytta ein XSA (eXtended Survivors Analysis) til å rekne ut bestandsnivået som indikasjon på bestandsutviklinga. Denne berekninga er ikkje godkjend frå ICES grunna problem med alderslesinga. I denne utrekninga inngår fangststatistikken (tal landa fisk fordelt på aldersgrupper) og data frå tokt. Viktigaste grunnlag for rådgjevinga er trendane i dei viktigaste tokta for denne bestanden (Figur 4.6).

Bestandsgrunnlaget

Både dei viktigaste tokta og den eksperimentelle bestandsberekninga viser ein gradvis auke i gytebestanden sidan 1992. I denne perioden har gjennomsnittsuttaket vore like i underkant av 14 000 tonn kvart år og det vert tolka som at bestanden kan tole eit slikt uttak og framleis ha ei moderat auke.

Tilrådde reguleringar

Ingen referansepunkt er definert for bestanden. Den siste gjennomgangen endra ikkje oppfatninga av tilstanden til denne bestanden og gav ikkje grunnlag for å endre rådet gjeve i 2009. Dermed vart rådet for fiske i 2011 det same som for 2010. Bestanden har vore på eit relativt lågt nivå dei siste 25 åra med fangstar på 15 000 – 25 000 tonn. For å auke gytebestanden seier ICES at det er naudsynt å halde uttaket godt under dette nivået. Fangstane bør derfor vere lågare enn 13 000 tonn, som har vore rådet sidan 2003 (Tabell 4.5). Eit slikt nivå har vist seg å gje auke i gytebestanden.

Den 38. sesjon av Den blanda norsk –russiske fiskerikommisjonen bestemte i 2009 å heve forbodet mot direkte fiske på nordaust-arktisk blåkveite, og etablerte ein kvote på 15 000 tonn for dei neste tre åra (2010-2012). Denne fangsten vart fordelt mellom Noreg (51 prosent), Russland (45 prosent) og andre land (4 prosent).

4.2.5 Snabeluer i ICES-område I og II

Snabeluer er ein langliva art (maks dokumentert alder på 75 år) som føder levande yngel, og som lever pelagisk og epibentisk (i nær kontakt med botnen) frå 300-1400 m i Nord-Atlanteren. Hannane og hoene parar seg fleire månader før hoene føder levande 4-6 mm yngel i mars-april. Larvane lever pelagisk og driv nordover langs kontinentalskråninga i overflatelaga. Yngelen er i første rekkje fordelt i Barentshavet og rundt Svalbard. Dei vaksne er vidt fordelt på sokkelen og i det opne havet. Gytande vaksne konsentrerer seg langs kontinentalskråninga.

Fisket

Eit pelagisk fiskeri etter snabeluer har utvikla seg i Norskehavet utanfor den økonomiske sona frå 2004. Fiskeriet her er forvalta av Den nordaust-atlantiske fiskerikommisjonen (NEAFC). Andre fangstar av snabeluer er tekne som bifangst i andre fiskeri, som botnfiske etter torsk, hyse og blåkveite, og som yngel i rekefiskeria. Snabelueren vert også fanga tilfeldig i fiskeria etter kolmule og sild i Norskehavet. Gjennomsnittsfangsten av snabeluer i ICES-område I og II har vore like i underkant av 13 000 tonn etter 2002 (Figur 4.7) med ein topp i 2006 på vel 32 000 tonn. Internasjonal fangststatistikk frå 2010 er enno ikkje ferdig, men fisket er venta å verte om lag 14 600 tonn, der 6 000 tonn er venta å verte teken som bifangst.

Utrekningsmetodar

Det kan enno ikkje utførast ei påliteleg vurdering av denne bestanden sjølv om det tidligare har blitt gjort forsøk på dette (seinast i 2003). Ei påliteleg vurdering av bestanden og rett forståing av fiskeridynamikken er avhengig av at det vert levert komplett og detaljert fangst- og landingsdata frå alle nasjonane som fiskar på denne ressursen, følgt av biologiske data, til ICES og arbeidsgruppa AFWG. Eit akustikk/trål-tokt vart gjort i 2008 og 2009 i Norskehavet og kan brukast som ein indeks, men denne tidsserien er framleis for kort.

Bestandsgrunnlaget

Bestandsvurdering og rådgjeving er basert på ulike tidsseriar frå tokt i Barentshavet og ved Svalbard. Bestanden har hatt sviktande rekruttering sidan 1991, og ICES vurderer det nødvendig å beskytte gytebestanden sidan svært få nye kjønnsmodne individ vil kome inn i bestanden dei neste 10-12 åra. I oppvekstområda i Barentshavet vert det likevel observert teikn på betre rekruttering dei siste åra bortsett frå ein svak 2008-årsklasse.

Tilrådde reguleringar

Ingen referansepunkt er definert for denne bestanden. Den siste gjennomgangen endra ikkje oppfatninga av tilstanden til bestanden og gav ikkje grunnlag for å endre rådet gjeve i 2009. Dermed vart rådet for fiske i 2011 det same som for 2010, dvs. forbod mot direkte trålfiske av snabeluer. Stenging av område må oppretthaldast, og tillatne bifangstgrenser bør setjast så låge som mogleg inntil ein klar auke i gytebestand og yngelførekomstar kan stadfestast.

Det 28. årlege møtet i NEAFC sette ein TAC på 8600 tonn for det pelagiske fiskeriet i Norskehavet for 2010, og det 29. årsmøtet i november 2010 sette ein TAC på 7900 tonn for 2011 (Tabell 4.6). Denne kvoten skal takast i eit «olympisk» fiske (kappfiske) i internasjonalt farvatn i Norskehavet.

4.2.6 Lodde i Barentshavet

Utrekningsmetodar

Totalbestanden av lodde vert målt akustisk kvar haust. Toktet er eit samarbeid mellom Noreg og Russland. Desse undersøkingane gjev eit overslag over mengda av lodde som er eitt år og eldre. Eit loddelarvetokt i juni (ikkje utført i 2006-2010) og undersøkingar av 0-gruppe under eit økosystemtokt i august–september gjev tilleggsinformasjon om rekruttering.

Storleiken på loddebestanden og framlegg til kvote basert på haustingsregelen (max 5 prosent sannsyn for SSB < 200 000 tonn) vert utarbeidde av norske og russiske forskarar etter økosystemtoktet i august-september. Delingsforholdet mellom Noreg og Russland for denne kvoten er 60 prosent til Noreg. Frå og med 2005 har denne gruppa rapportert til ICES si arbeidsgruppe for arktiske fiskeri (Arctic Fisheries Working Group).

Bestandsestimatet frå dette toktet vert brukt direkte som mål for bestandsstorleiken, og prognosar og kvotetilrådingar vert rekna ut i spesielle modellar der også modning, vekst og naturleg dødsrate inngår. Estimata for naturleg død tek omsyn til mellom anna mengda og storleikssamansetjinga av torsk i Barentshavet, og kor mykje av loddebestanden ein meiner at denne torsken kjem til å ete. I det reknestykket inngår også temperaturen i dei områda torsken beitar på lodda, då dette påverkar kor fort torsken fordøyer lodda, og difor også kor mykje han kan ete. I prognosane tek ein omsyn til uvisse i dei ulike målingane og i føresetnadane som inngår.

Bestandsgrunnlaget

Figur 4.8 viser utviklinga i bestand og fangst frå 1973 til 2010. Biomassen til loddebestanden vart mykje redusert frå 2002 til 2003, og situasjonen må kallast eit bestandssamanbrot. I 2004 og 2005 held han seg på eit lågt nivå, men vaks igjen fram til 2008 og har sidan flata ute og gått litt ned att. Rekrutteringa har teke seg opp etter 2005.

Samanbrotet i bestanden etter 2002 skuldast først og fremst to faktorar: Svake rekrutterande årsklassar (trass i stor larveproduksjon kvart år) og auka naturleg død. Samanbrotet skuldast ikkje fisket. Det er difor grunn til å tru at den dårlege overlevinga av loddelarvar i denne perioden kan henge saman med store sildemengder (hovudsakleg 2002-årsklassen, men no også 2004-årsklassen) i det sørlege og austlege Barentshavet. Auka naturleg dødsrate for eldre lodde kan, i alle fall langt på veg, skuldast at ein veksande torskebestand beita på ein sterkt minkande loddebestand. Silda er no på det næraste ute av Barentshavet. 2010-årsklassen av lodde målt hausten 2010 er over gjennomsnittet, men svakare enn dei føregåande.

Reguleringar

Den modne delen av bestanden vart hausten 2010 målt til 2,1 millionar tonn, og basert på det fastsette Den blanda norsk-russiske fiskerikommisjonen ein totalkvote for vinteren 2011 på 380 000 tonn, i tråd med tilrådinga frå ICES.

4.2.7 Norsk vårgytande sild

Den vaksne bestanden av norsk vårgytande (NVG) sild er på årlege vandringar som dekkjer store deler av det nordlege Atlanterhavet. Gytinga i februar går føre seg på norskekysten i hovudsak frå Stad til Vesterålen. Beitevandringa frå mai til august er i havområda mellom Noreg, Færøyane, Island, Jan Mayen og Svalbard, medan overvintringa frå september til januar i dei seinare år har foregått i havet nord og nordvest for Vesterålen. Det er Noreg, Island, Færøyane, EU og Russland som fiskar på denne sildebestanden. Silda oppheld seg for det meste i norske farvatn, og Noreg er også største fiskerinasjonen.

Bestandsgrunnlaget

Etter det totale bestandssamanbrotet på slutten av 1960-talet vart bestanden bygd opp att til det som kan kallast historiske nivå (Figur 4.9). Oppbygginga gjekk sakte, og først rundt 1997 var fangsten tilbake på eit nivå som likna situasjonen før samanbrotet. I 2011 er gytebestanden rekna å vere om lag 8 millionar tonn, ein reduksjon samanlikna med året før.

Bestandsstorleiken i 2011 er usikker sidan dette er ein prognose med ei vurdering av kor stor fangsten vart i 2010.

Fisket

Dei norske fangstane (Tabell 4.8) vert tekne i overvintringsområda og på gytefeltet med varierande fordeling mellom dei to områda frå år til år. Russland fiskar det meste av sin kvote i norske farvatn, på gytefelta i februar og i havet mellom Svalbardsona og Troms i august– oktober. Etter 2008 fiska Island store deler av kvoten sin i islandsk og færøysk sone i mai-august og gradvis inn i internasjonal sone og seinare norsk sone i Norskehavet i løpet av hausten. EU og Færøyane har fiska på gytefelta og i Norskehavet. I år der det har vore sildeavtale har Island, Færøyane og EU også fiska i Jan Mayensona og Svalbardsona.

Rådgjeving

ICES har ei tredelt tilråding for fisket i 2011 der MSY-tilnærminga og føre-var-tilnærminga gjev eit fiske på 1 170 000 tonn, medan det ved å følgje haustingsregelen vert eit fiske på 988 000 tonn. Bakgrunn for kvotetilrådinga som følgjer haustingsregelen er ein utnyttingsgrad som kyststatane (EU, Færøyane, Island, Noreg og Russland) vart einige om i 1999 (F = 0,125). Det vart hausten 2010 semje mellom kyststatane om å følgje haustingsregelen og ein totalkvote på 988 000 tonn for 2011, og ei fordeling av den totale årlege fangsten.

4.2.8 Nordsjøsild

Fisket

Noreg og EU forvaltar nordsjøsilda i fellesskap. Det finst nordsjøsild i Nordsjøen og Skagerrak-Kattegat (ungfisk). Nordsjøsild vert fiska i eit direkte fiske med ringnotfartøy og trålarar og som bifangst i industritrålfisket. Utviklinga i det internasjonale fisket frå 1960 er vist i figur 4.10. Fangsttala er henta frå sildearbeidsgruppa til ICES i 2010, og er ikkje heilt i samsvar med offisielle tal. Etter eit samanbrot i bestanden og stopp i fisket på midten av 1970-talet, auka fangstane jamt utover 1980-talet og nådde ein topp på ca. 890 000 tonn i 1988. Tidleg på 1990-talet var årleg oppfiska kvantum på 600 000-700 000 tonn. Dette førte til ei negativ utvikling i bestanden, og det vart tilrådd å avgrense fisket. Kvoten vart difor redusert og halden på eit lågt nivå i 1996-1997. Etter dette auka fangstane til 664 000 tonn i 2005. Deretter har fangstane gått ned til om lag 170 000 tonn i 2009.

Noreg og EU har ein avtale om forvalting av nordsjøsilda frå 1998. Avtalen vart revidert i 2004. ICES åtvara etter dette mot ei negativ utvikling i bestanden, og sju år med dårleg rekruttering gav stor grunn til uro. Som følgje av dette, vart forvaltingsavtalen oppdatert i 2008. Den reviderte avtalen seier at fiskedødsraten ikkje skal overskride 0,05 og 0,25 per år, høvesvis for ungsild og vaksen sild når gytebiomassen er over 1,5 mill tonn. Det er også avtalt ein reduksjon av fiskedødsraten etter gjevne formlar når gytebiomassen er under 1,5 millionar tonn, men over 800 000 tonn. Avtalen har fastsett årlege endringar av TAC på maksimum +/- 15 prosent når gytebiomassen er over 800 000 tonn.

Den avtalte kvoten for vaksen sild til konsum i Nordsjøen (Tabell 4.10) har lenge vore lågare enn kvantumet som vert fiska. Dei siste åra har dette kvantumet lege 10-15 prosent over kvoten, men i 2009 var fiska kvantum om lag som avtalt. Overfisket kjem hovudsakleg av utstrekt feilrapportering, det vil seie at det vert fiska nordsjøsild som vert rapportert som fangstar tekne i andre område. Bifangstane av småsild var tidlegare på eit svært høgt nivå (100 000-200 000 tonn). Dette fisket var i prinsippet uregulert. Etter innføringa av forvaltingsplanen vart bifangstane av småsild reduserte til under 20 000 tonn årleg.

Bestandsgrunnlag

Hardt fiskepress gjennom fleire år førte til at gytebestanden av nordsjøsild vart kraftig redusert i perioden 1989-1993: frå ca. 1,25 millionar tonn til ca. 475 000 tonn (Figur 4.10). Fiskepresset på den vaksne delen av bestanden auka kraftig utover i 1990-åra, og det vart fiska store mengder småsild i industrifisket. Kvotane låg på eit jamt nivå, samtidig som bestandsnivået gjekk kraftig nedover. Dette førte til ei vesentleg dårlegare rekruttering til den vaksne bestanden enn det som skulle til for å halde storleiken på bestanden oppe med eit slikt fiskepress. Strenge reguleringar av både bifangstfisket og fangstar av vaksen sild vart innførte i midten av 1990-åra (EU-Noreg-avtalen). Dette førte til ein auke i gytebestanden til ca. 870 000 tonn i 1999–2000. I dei neste åra steig gytebestanden til ca. 1,8 millionar tonn i 2004, men med ein reduksjon til ca 1,0 millionar tonn (føre-var-gytebiomasse = 1,3 mill tonn) i 2007 og 2008. Etter dette har gytebestanden auka litt igjen og i 2011 er den venta å overstige 1,3 mill tonn.

Rådgjeving

Etter innføringa av eit strengt forvaltingsregime (Noreg-EU) i 1998 vart det god vekst i bestanden. I 2001 vart den estimerte gytebestanden (biomassen) klassifisert til å vere over føre-var-nivået. På grunn av låg middelvekt og sein modning av 2000-årsklassen, og dårleg rekruttering, fekk vi ein nedgang i gytebestanden frå 2002 til 2008. Det har vore ein serie av svært låge rekrutteringar frå årsklassane 2001 til 2009. Førebels berekning av rekrutteringa i 2010 tyder på at 2009-årsklassen er på same lave nivå som årsklassane frå og med 2001. ICES sitt råd for 2011 er tredelt. Haustingsregelen gjev ein fangst i det direkte sildefisket på 188 900 tonn og eit kvotetak på 16 200 tonn bifangst for EU-flåten. Denne fangsten svarar til den maksimale auka (15 prosent) som haustingsregelen tillet frå 2010 til 2011. MSY og føre-var-tilnærminga tilrår ein fangst i det direkte fisket på mindre enn 371 200 tonn og eit kvotetak for bifangst på 15 200 tonn for EU-flåten. Den realiserte haustingsgraden var lenge høgare enn tilrådingane, men dei to siste åra er fiskedødsraten redusert kraftig.

Forvaltingsstrategien Noreg og EU er samde om seier at F ikkje skal overstige 0,25 og 0,05 per år for høvesvis vaksen sild og ungsild når gytebestanden er større enn 1,5 millionar tonn. Dei siste åra har EU og Noreg haldt seg til råda basert på forvaltingsplanen, men totalkvoten for 2011 vart sett litt i overkant av rådet, til 200 000 tonn i det direkte fisket og EU sin bifangstkvote til 16 539 tonn. I følgje avtalen har Noreg 29 prosent av totalkvoten for direkte fiske av sild. Eventuelle bifangstar i det norske industritrålfisket vert trekte frå denne kvoten. EU innførte i 1997 ein eigen bifangstkvote for industrifisket. Denne bifangstkvoten har ikkje vorte fiska opp.

4.2.9 Makrell

Den nordaustatlantiske makrellbestanden består av tre gytekomponentar: sørleg makrell, vestleg makrell og nordsjømakrell. Vestleg og sørleg makrell er på eit relativt høgt nivå, medan nordsjøkomponenten framleis er på eit lågt nivå. Gytebestanden har auka med over 60 prosent, frå 1,75 millionar tonn i 2002 til i underkant av 3,0 millionar tonn i 2010. Bestandsmålingar vert utførte kvart tredje år, og i 2008 vart nordsjøbestanden målt til å vere berre 5 prosent av nivået på 1960-talet.

Fisket

Fisket etter makrell føregår hovudsakleg i eit direkte fiskeri med snurpenot og trål. I Biscaya og utanfor Portugal vert makrellen stort sett teken som bifangst av trålarar. Det norske fisket føregår for det meste med snurpenot, men trål og tradisjonelle reiskapar som garn og snøre vert også brukt.

I byrjinga av 1990-åra auka dei internasjonale makrellfangstane frå ein stabil årsfangst på 600 000–650 000 tonn til over 800 000 tonn i 1993 og 1994. Dette førte til nedgang i bestanden, og fangstnivået måtte ned. Strenge reguleringar med lågare kvotar førte til at fangstane fall til høvesvis 563 000 og 573 000 tonn i 1996 og 1997, men har seinare auka igjen, og dei siste åra har fangstane vore rekordstore. I 2010 er fangsten berekna til 930 000 tonn (Figur 4.11). Dei viktigaste fangstområda er Nordsjøen (område IV), Norskehavet (område IIa) og vest av 4^oV (områda VI og VII) (sjå Fig. 3.1).

I 2010 hadde Noreg ein disponibel kvote på 250 000 tonn makrell. Totalt vart det fiska 234 000 tonn, og over 99 prosent av landingane gjekk til konsum. Fangstane gjennom året fordelte seg med mindre enn 0,5 prosent første halvår, og størsteparten i tredje kvartal.

Uttaket frå bestanden er større enn det som vert landa, i og med at det vert dumpa og sleppt makrell på feltet. Det fører til auka dødsrate. I og med at det nesten ikkje finst data for dette, kan det ikkje gjevast gode overslag over kor stort utkastet er. Analysar viser at dette uttaket har vore så stort at totalfangsten sannsynlegvis har vore minst 60 prosent høgare enn oppgjeve. Innan pelagisk sektor tyder tilbakemeldingar frå norske og samarbeidande lands kontrollstyresmakter på at det urapporterte fisket av makrell er sterkt redusert, spesielt dei siste åra. Ein har med eksperimentelle forsøk på fiskefeltet dei siste åra kvantifisert neddreping grunna trenging av makrell før slepping. Denne dødsraten er potensielt mykje større enn tidligare rekna med. Frå norsk side vil det verte arbeidd grundig framover med problemstillinga for å redusere denne uønska dødsraten. Fangstane frå kyststatane vart tett på 800 000 tonn for 2010. Island har rapporterte fangstar på 122 000 tonn makrell i islandske farvatn i 2010.

Bestandsgrunnlaget

Makrellen som vert fiska i Nordsjøen, Skagerrak og Norskehavet stammar frå tre gyteområde:

• Nordsjøen

• Sør og vest av Irland

• Utanfor Portugal og Spania.

Makrell frå det sørlegaste gyteområdet vart fram til 1994 behandla som ei eiga eining. Norske og internasjonale merkeforsøk viser at makrell som gyt i dei sørlege og vestlege områda vandrar til Norskehavet og Nordsjøen for å beite etter gytinga. Vandringane til makrellen er altså så omfattande at fisk frå alle tre gyteområda vert blanda og fiska på i Nordsjøen, Skagerrak og Norskehavet i andre halvår. Det er uråd å skilje desse tre komponentane i fangstane. Difor vert makrellen forvalta som ein bestand, den nordaustatlantiske makrellbestanden. Utviklinga av bestanden og oppfiska kvantum sidan 1972 er vist i figur 4.11.

Gytebestanden vert målt ved eggtokt kvart tredje år, sist i 2010 i dei vestlege og sørlege gyteområda og i Nordsjøen i 2008. I Nordsjøen er det planlagt nytt eggtokt i 2011. Desse gytebestandsmåla har til 2003 vore brukt som absolutte verdiar i utrekningane, men ICES har no nytta dei som relative verdiar. Eggtokta viser at gytebestanden har lege på eit stabilt nivå, men med ein auke i 2010. Gytebestanden vert no berekna slik at ein nyttar trenden i gytebestanden frå eggtokta, slik at utrekningane passar med fangstane. Den vestlege komponenten utgjer ca. 85 prosent, og nordsjøkomponenten har vore låg (1-5 prosent) heilt sidan han vart fiska ned på byrjinga av 1970-talet. På grunn av problem med fangsttala vert utrekningane av gytebestanden svært usikre. Gytebestanden har auka kraftig frå 1,8 mill tonn i 2002 til litt i underkant av 3,0 millionar tonn i 2010. Tilgjengeleg informasjon tyder på at utbreiinga av gyteområdet for makrell har auka i dei siste åra og gyteområdet var rekordstort i 2010. Makrell vert fiska kommersielt i område som tidlegare ikkje har vore fangstområde, spesielt innanfor Islands territorialfarvatn.

Rådgjeving

Noreg, EU og Færøyane vart i 1999 einige om at uttaket av bestanden skal tilsvare ein fiskedødsrate på 0,15-0,2, som tilsvarar eit årleg uttak på 14-18 prosent av gytebestanden. Avtalen mellom kyststatane vart revidert hausten 2008. Til grunn låg eit omfattande forskararbeid for å kartleggje moglege reglar for kvoteberekning med tanke på fangstnivå, stabilitet og låg risiko for bestanden. Noreg, EU og Færøyane vart einige om at dersom den samla fangsten ikkje fører til ein mindre gytebestand i kvoteåret enn 2,2 millionar tonn, skal fangsten svare til ein fiskedødsrate på mellom 0,20 og 0,22. Likevel skal ikkje kvoten endrast meir enn 20 prosent frå eitt år til det neste, sjølv om dødsraten då fell utanfor det vedtekne intervallet. Dersom slike fangstar fører til ein mindre gytebestand enn 2,2 millionar tonn skal mindre fiskedødsrate leggjast til grunn. Den reviderte forvaltingsplanen vart i 2009 evaluert av ICES og funnen å vere i samsvar med føre-var-prinsippet dersom TAC svarar til totalt uttak frå bestanden. ICES har ei tredelt tilråding for fisket i 2011 der MSY-tilnærminga og føre-var-tilnærminga gjev eit fiske på 672 000 tonn, medan ved å følgje haustingsregelen vert det eit fiske på mellom 592 000 tonn og 646 000 tonn.

For å verne makrellen i Nordsjøen vert det framleis tilrådd å stengje den sørlege delen for makrellfiske heile året, og den nordlege delen i perioden februar–juli.

Sidan det ikkje er inngått nokon kyststatsavtale på makrell for 2011 er det venta at det reelle uttaket vil kunne verte nærare 1 million tonn, basert på makrellfangstar som dei ulike nasjonane har bestemt eller gitt tilsegn om å fange. Dette kan forverre bestandsutviklinga for makrellen kraftig, og det gjev grunn til djup uro på litt lengre sikt.

4.2.10 Sei i Nordsjøen og vest av Skottland

Fisket

I dei siste åra har landingane i snitt lege rundt 110 000 tonn (Figur 4.12). Fangstane frå vest av Skottland har i dei seinare åra utgjort ca. 7-8 prosent av totalfangstane. Ein reknar med at landingane frå Nordsjøen for 2010 er 103 000 tonn. Det er avtalt TAC som er på 107 000 tonn. Den norske delen av totalfangsten dei siste ti åra har vore like over 50 prosent. Førebelse oppgåver for 2010 tyder på at norsk fangst i Nordsjøen, inkludert bifangst til oppmaling, har vore ca. 53 000 tonn. Dette er litt mindre enn den norske kvoten på 56 613 tonn for 2010. Av det norske fisket er det trålarflåten som tek mesteparten (om lag 80 prosent). Notfisket inkluderer også ungsei nær kysten. Noreg disponerer 52 prosent av totalkvoten i Nordsjøen.

Frå og med 1999 er det laga ei felles utrekning for seibestandane i Nordsjøen og vest av Skottland. Nordsjøbestanden er svært stor samanlikna med bestanden vest av Skottland, så alle utrekningar vert styrte av data frå nordsjøbestanden. Eit av dei største problema med bestandsutrekninga er manglande rekrutteringsdata. Det vart sett i gang 0-gruppetokt på sei i 1999. Denne tidsserien viste seg å vere lite eigna og i 2006 vart det starta opp eit tokt på norskekysten sør for 62^°N som skal undersøkje to- og treåringar. Toktet har vist god intern konsistens og er teke med som indeks for dei yngste årsklassane i berekningane frå 2011. Det er frå 2011 gjort endringar i berekningsmodellane for å legge meir vekt på toktseriane og redusere vekta av kommersielle data (WKBENCH).

Bestandsgrunnlaget

I byrjinga av 1970-åra var totalbestanden av sei i Nordsjøen og vest av Skottland opptil ein million tonn. Han vart redusert til ca. 260 000 tonn kring 1990 (Figur 4.12), for så å auke til vel 500 000 tonn i 2005. Etter dette har den gått noko ned igjen til i underkant av 450 000 tonn i dei siste åra. Gytebestanden, som i 1974 var på 555 000 tonn, nådde eit minimum på 100 000 tonn i 1991, men er no utrekna til 230 000 tonn i byrjinga av 2011. Fiskedødsraten gjekk ned i heile perioden frå 1986 til 2004, men har auka noko igjen fram til 2008 då den vart berekna til å vere 0,30. 2004-årsklassen av sei var om lag 40 prosent sterkare enn tidlegare årsklasser, medan 2005 var svak. Gode mål for 2006- og 2007-årsklassane finst enno ikkje, så for desse årsklassane er det brukt langtidsgjennomsnitt.

Det er gjort framlegg om at B_pa for sei i Nordsjøen og vest av Skottland skal vere 200 000 tonn (under dette nivået er det hovudsakleg produsert middels og dårlege årsklassar), og F_pa er sett til 0,40 (33 prosent). Gytebestanden har sidan 1997 hatt godt reproduksjonspotensial.

Rådgjeving

Ei oppdatert bestandsberekning kunne ikkje gjerast i 2010 fordi mange av dataseriane som er nødvendig var mangelfulle eller ikkje var oppdaterte. Berekninga for 2009 vart brukt som grunnlag for framskriving vidare. ICES har ei tredelt tilråding for fisket i 2011. Føre-var-tilnærminga gjev eit fiske på 120 000 tonn, medan MSY-tilnærminga eller ved å følgje haustingsregelen gjev eit fiske på 103 000 tonn. ICES har tidlegare tilrådd at forvaltingsplanen som EU og Noreg er blitt einige om skal brukast (F=0,30). Noreg og EU vart einige om ein totalkvote på 93 318 tonn for 2011 (sjå tabell 4.12). Av dette kan Noreg disponere 49 478 tonn, der alt kan fiskast i EU-sona.

4.2.11 Torsk, hyse, kviting og raudspette i Nordsjøen

Fisket

I botntrål- og snurrevadfisket til konsum tek ein ei blanding av torsk, hyse og kviting. Industritrålfisket og bomtrålfisket etter flatfisk fører til ein auke i fiskedødsraten for torskefisk, særleg for dei yngre årsklassane. Det er et stort utkast av undermåls fisk i alle fiskeria.

Torskelandingane fall frå 300 000 tonn i 1981 til ca. 24 000 tonn i 2007 og gjekk så litt opp att, og i 2009 var landingane 31 000 tonn. Ein skal vere merksam på at det i det berekna totale uttaket er medrekna utkast og «svarte landingar». Det var då ca. 66 000 tonn i 2007 og auka til om lag 91 000 tonn i 2009 som vart fanga totalt (Figur 4.13). Norsk fiske i 2010 var ca. 5 000 tonn. I 2007 og 2008 vart om lag halvparten (vel 20 000 tonn) av all torsk som vart fiska kasta ut att. Denne delen gjekk litt ned i 2009 og berekningane viser at om lag ein tredel av all torsk fanga vart kasta ut att. Vi reknar med at lite av dette overlevde. Sjå kapittel 2.3 for ei nærmare omtale av utkastproblematikken.

Årsfangstane (inkludert utkast) av hyse låg på kring 220 000 tonn i åra 1980-1986 og fall gradvis til eit nivå på 100 – 170 000 tonn i tiårsperioden 1991 – 2002 (Figur 4.14). Etter dette har fangstnivået gradvis vorte ytterlegare redusert til vel 40 000 i 2009. Vel 10 000 tonn av dette vart kasta ut att. Norsk fangst i 2010 var ca. 1 200 tonn inkludert bifangst i industritrålfisket. Prognosen for utkast i 2011 er om lag 10 000 tonn, medan den norske kvoten er 7 713 tonn. Noreg disponerer 23 prosent av total TAC.

Utbyttet av kviting har vore stabilt dei siste ti åra (Figur 4.15), men er monaleg lågare enn i perioden 1960 – 1980. Storbritannia tek om lag 80 prosent av totalfangsten. Dei norske landingane er hovudsakleg bifangst i industritrålfisket. Noreg hadde ein kvote på 790 tonn i 2010. Førebels fangsttal indikerer at den norske fangsten vert rundt 100 tonn. Noreg disponerer 10 prosent av total TAC.

Utbytet av raudspette har vore minkande og landingane er no på ca. 50 000 tonn, medan dei i ein lang periode fram mot midten av 1990-talet var på over 100 000 tonn (Figur 4.16). Noreg hadde ein kvote på 4 268 tonn i 2010. Noreg disponerer 6 prosent av total TAC.

Bestandsgrunnlaget

Gytebestanden av torsk vart redusert frå ca. 250 000 tonn i 1970 til langt under B_lim, som er 70 000 tonn, sidan 1999. ICES var ikkje i stand til å rekne ut storleiken på bestanden fordi fangsttala for dei seinare åra er svært usikre, men alle metodar tilseier at gytebestanden framleis er godt under B_lim. Grensa for god reproduksjonsevne (B_pa) er vurdert å vere 150 000 tonn. Dagens fiskemønster fører til høg fiskedød for eitt- og toåringar, slik at berre ca. 15 prosent av eittåringane overlever til dei er tre år. 1996-årsklassen har vore sterk, men på grunn av stort fiskepress har det ikkje lukkast å få bygd opp att gytebestanden. Sidan 1997 har alle årsklassar vore svake eller middels, og årsklassane 1997, 2000, 2002, 2004 og 2006-2008 er dei svakaste som er registrert. Det er difor ikkje venta at gytebestanden vil auke over 150 000 tonn i næraste framtid, sjølv om fiskedødsraten vert kraftig redusert.

Etter dei gode årsklassane av hyse i 1999 og 2000 har det blitt lenger mellom dei gode, og berre 2005 og 2009-årsklassen kan reknast som middels gode årsklasser. Dei andre er til dels svært svake. Gytebestanden er i 2010 vurdert til å vere omlag 194 000 tonn, og såleis over B_pa på 140 000 tonn. Fiskedødsraten i 2009 vart vurdert til å vere 0,23 og dette er mindre enn den F som er lagt til grunn i forvaltingsregelen mellom Noreg og EU (F=0,3).

Gytebestanden av kviting er litt høgare i 2009 enn i 2008, men er lågare enn gjennomsnittet. Fiskedøden var på sitt lågaste i 2005 og har sidan auka litt, men er framleis berre litt over 0,3. Bestandsberekninga er usikker.

Fiskedødsraten for raudspette har vorte kraftig redusert dei siste åra og gytebestanden aukar. Uttaket av bestanden reknast som berekraftig og gytebestanden er over grensa for god reproduksjonsevne.

Rådgjeving

4.2.12 Kolmule

Kolmulebestanden i det nordaustlege Atlanterhavet består truleg av to hovudkomponentar; ein nordleg som har si utbreiing i Norskehavet og sørover til sørvest av Irland, og ein sørleg som held til i Biscaya og vidare sørover mot Gibraltar og Nord-Afrika. Det er uklårt kor mykje desse komponentane blandar seg under gyting og beiting, difor vert all kolmule sett på som ein felles bestand i bestandsutrekningane og rådgjevinga i ICES.

Fisket

Hovudfisket føregår om våren på gytefelta langs eggakanten vest av Dei britiske øyane og ved Færøyane. Noreg opererer her med ringnotsnurparar utstyrte for flytetråling. Fangst av kolmule har og føregått på beiteområda i Norskehavet om sommaren, også då med flytetrål. Dette fisket har dei seinare år praktisk talt falle bort. Elles tek industritrålflåten kolmule gjennom heile året i Norskerenna.

Internasjonal fangststatistikk frå 2010 er enno ikkje ferdig, men fisket er venta å verte om lag 548 000 tonn (Figur 4.17). Den norske flåten fiska om lag 194 000 tonn kolmule i 2010. Kolmuletrålarane tok den største delen av fangsten, over 90 prosent, resten vart fiska av industritrålarane i Nordsjøen og langs kysten nordover. Noreg sin del av totalfangsten i 2010 er venta å bli om lag 35 prosent.

Utrekningsmetodar

For kolmule vert det brukt ein SMS (Stochastic Multi-Species)-modell til å rekne ut bestandsnivået. I utrekningane inngår fangststatistikken (tal landa fisk fordelt på aldersgrupper) og aldersgrupper frå tre akustiske tokt. Denne modellen har vore brukt dei siste fem åra.

Bestandsgrunnlaget

Kolmulebestanden nådde toppen i 2003, og er no raskt på veg nedover (Figur 4.17). På midten av 1990-talet byrja kolmulebestanden å produsere ei rekkje årsklasser som var fleire gonger sterkare enn det som tidlegare var observert. Dette førte til ei mangedobling av bestandsstorleiken og ei tilsvarande auke i fangstkvantumet. Situasjonen med sterke årsklasser år etter år ser ut til å vere dramatisk endra og årsklassene som vart gytt i 2005 – 2009 ser ut til å vere blant dei svakaste som er observert. Gytebestanden var lågare enn føre-var-grensa på 2,25 millionar tonn i 2010 og er venta å minke ytterlegare i 2011.

Rådgjeving

Etter ein svært langvarig forhandlingsprosess vart kyststatane (Noreg, EU, Færøyane og Island) den 16. desember 2005 samde om forvaltinga og fordelinga av kolmule frå 2006 og framover. Denne sameinte planen vart revidert i 2008 og evaluert av ICES i 2009. Den reviderte forvaltingsplanen vart stadfesta av ICES å vere i samsvar med føre-var-prinsippet. Målet er at gytebestanden skal vere høgare enn føre-var-grensa (2,25 mill. tonn).

ICES har ei tredelt tilråding for fisket i 2011 og føre-var-tilnærminga gjev ei null-fangst-tilråding. Ved overgang til MSY-tilnærminga frå 2011 til 2015 er tilrådinga eit fiske på 50 700 tonn til 233 000 tonn og tilrådinga etter den vedtekne haustingsregelen gjev eit fiske på 40 100 tonn. Totalkvoten i 2011 er den same som tilrådinga etter haustingsregelen. Etter overføringar kan norske fartøy fiske 22 033 tonn kolmule i 2011. Det er uråd å unngå nedgang i bestanden dersom rekrutteringa ikkje vert høgre.