Del 3
Andre saker

4 Prosjekt under utbygging

Olje- og energidepartementet gir ein gong i året ei samla utgreiing om kostnads- og lønsemdutviklinga for dei prosjekta der plan for utbygging og drift (PUD) eller plan for anlegg og drift (PAD) er blitt lagt fram for styresmaktene, og der prosjekta framleis er under utbygging eller har komme i produksjon etter 1. august året før framlegging av denne proposisjonen, jf. St.meld. nr. 37 (1998-1999). Som bakgrunn for utgreiinga har departementet innhenta opplysningar frå operatørselskapet for dei ulike prosjekta.

Tabellen under viser eit oversyn over differansen mellom operatørane sine investeringsoverslag på PUD/PAD-tidspunktet og overslaga deira pr. juli 2010.

I tillegg til investeringsaktiviteten knytte til prosjekt under utbygging (jf. tabell 4.1) vil det kunne vere stor investeringsaktivitet knytt til felt i drift. Slike prosjekt krev vanlegvis ikkje PUD eller PAD, men vil like fullt ha ei behandling i OED og andre myndigheiter – tilpassa forholda ved det einskilde prosjektet.

Eit døme på utbyggingsaktivitet knytt til eit felt i drift er bygging av nytt bustadkvarter på Ekofisk-feltet til erstatning for dei gamle – med nytt bruopplegg. Kostnadene vil i sum bli om lag 10 mrd. kroner.

I fleire år har kostnadene knytte til større petroleumsprosjekt auka kraftig over heile verda, ei utvikling som no ber preg av å vere mer moderat. Berekningar utført av konsulentfirmaet IHS/ CERA viser ein årleg auke i dei globale utbyggingskostnadene for petroleumsprosjekt på mellom 20 og 30 pst. i perioden 2004-2008. Denne utviklinga har i stor grad blitt driven av veksten i prisen på innsatsfaktorar, til dømes stål, arbeidskraft og leige av rigg. Etter å ha nådd ein topp mot slutten av 2008 falt kostnadene gjennom fleire kvartal som følgje av lågare aktivitet internasjonalt. Siden slutten av 2009 har kostnadene auka marginalt.

Den moderate utviklinga i kostnadsnivået blir òg reflektert i tabell 4.1 kor dei oppdaterte investeringsanslaga for ei rekke av dei nyare prosjekta er marginalt endra sidan PUD.

Auka investeringsnivå på felt under utbygging er ikkje det same som kostnadsoverskridingar, og treng ikkje å vere negativt. I den grad det høgare investeringsnivået resulterer i auka kommersiell utnytting, vil det medverke til høgare verdiskaping frå prosjekta. Eit eksempel på dette er på Morvin der det er venta at boring av ein ekstra brønn vil gi auka noverdi for prosjektet.

Samla verdiskaping (noverdi) for dei omtalte prosjekta er utrekna til over 170 mrd. 2010-kroner.

Samla viser dei oppdaterte investeringstala frå operatørane ein auke på om lag 26,8 mrd. 2010-kroner i forhold til PUD/PAD-tidspunktet, jf. tabell 4.1. Vidareutviklingsprosjektet på Valhall og utbygging av Gjøa og Yme står for om lag 90 pst. av den totale auken.

Kostnadsendringar på enkeltprosjekt

Det oppdaterte investeringsoverslaget for Gjøa viser ein auke på 4,4 mrd. kroner. Omkring halvparten av auken kan knytast til plattform og brønnramme og skuldast eit høgare kostnadsnivå, designendringar og generelle utbetringar. Resten av auken skuldast forventningar om fleire boredøgn enn tidlegare anteke. Til trass for eit høgare investeringsanslag er lønnsemda i prosjektet framleis god.

For KEP2010 er overslaget 0,8 mrd. kroner lågare enn tidlegare rapportert. Grunna lågare investeringar i prosjektet enn venta, er prosjektreservane no tekne ut.

Produksjonen frå Morvin starta opp i august 2010. Samanlikna med PUD viser det oppdaterte investeringsoverslaget ein auke på om lag 0,7 mrd. kroner. Auken skuldast at det er føresett boring av ein brønn meir enn tidlegare anteke. Lønnsemda i feltet er god og blir ytterlegare betra av høgare produksjon som følgje av ein ekstra brønn.

For Oselvar er investeringsoverslaget redusert med om lag 0,3 mrd. kroner. Endringa er ein følgje av at det er venta lågare prisar på innsatsfaktorar enn kva som låg føre ved PUD.

Skarv har ein auke i investeringsoverslaget på om lag 1,6 mrd. kroner samanlikna med PUD. Auken skuldast at kontraktane for levering av produksjonsskip og undervassanlegg vart inngått til høgare prisar enn venta. Investeringsanslaget er nedjustert sidan førre omtale og lønnsemda i prosjektet er god.

Investeringane knytte til vidareutviklingsprosjektet på Valhall var ved PUD-tidspunktet berekna til 14,9 mrd. 2010-kroner. Desse berekningane var berre knytte til den nye innretninga på feltet. Kostnadene knytte til den nye innretninga er i dag estimerte til 21 mrd. 2010-kroner. I tillegg var ei rekkje andre investeringar ein føresetnad for utbygginga. Desse investeringane omfatta boring og seinare oppgraderingar. Det totale investeringsnivået var ved PUD anslått til om lag 23,7 mrd. 2010-kroner. Det oppdaterte investeringsoverslaget for Valhall vidareutvikling viser ein auke på om lag 16,3 mrd. kroner samanlikna med PUD. Endringa skuldast til dels ein auke i anslag for boring, både som følgje av fleire forventa brønnboringar, og ein auke i kostnadene for boring av kvar brønn. Vidare har utbygging av nye fasilitetar vist seg å vere dyrare enn anteke ved PUD. I tillegg skuldast noko av auken framtidige oppgraderingar.

Investeringane knytte til Vega og Vega Sør viser ein auke på 1,1 mrd. kroner samanlikna med PUD. Auken kjem som følgje av høgare prisar på undervassutstyr og installasjon, kombinert med auka borekostnader som følgje av endra brønndesign. Totalanslaget er noko nedjustert sidan tilsvarande rapportering i fjor.

For Volund er investeringsoverslaget oppjustert med om lag 0,6 mrd. kroner. Auken skuldast høgare riggratar enn venta, noko som har gitt utslag i auka borekostnader.

Det oppdaterte investeringsoverslaget for Yme viser ein auke på om lag 3,3 mrd. kroner. Auken skuldast høgare bore- og installasjonskostnader enn venta, endra arbeidsomfang, samt ein auke i bemanningskostnader grunna forseinka levering av plattform. Forseinka start påverkar noverdien i prosjektet òg, men lønnsemda er framleis god.

For Gaupe, Goliat, Marulk, Troll P-12, Troll gassinjeksjon, Gudrun og Trym er endringane små.

5 Olje- og energidepartementets beredskapsarbeid

Olje- og energidepartementet (OED) har det overordna ansvaret for kraftforsyninga, forvaltninga av vassressursane og for olje- og gassaktivitetane på kontinentalsokkelen og på land. OED har òg ansvar og oppgåver knytte til å førebyggje skade som følgje av dambrot, flaum og skred.

OED har følgjande overordna mål for departementets beredskapsarbeid:

• Effektiv handtering av kriser

• God organisering av departementets

• Tryggleiks-, beredskaps- og krisehandteringsapparat.

Forsyningstryggleik for elektrisitet

Stabil og effektiv kraftforsyning er rekna som ein sentral del av Noregs kritiske infrastruktur. Tilgang på elektrisk kraft blir stadig viktigare for å kunne halde ved lag normal aktivitet i samfunnet. Stabil og sikker elektrisitetsforsyning er òg av stor verdi for å sikre kritiske samfunnsfunksjonar i krisesituasjonar, og for å halde ved lag landet si forsvarsevne under beredskap og i krig.

Det operative ansvaret for kraftforsyningsberedskap er delegert til Noregs vassdrags- og energidirektorat (NVE), som er beredskapsstyresmakt etter energilova kapittel 9. NVE leier Kraftforsyningas beredskapsorganisasjon (KBO), der alle einingane i kraftforsyninga deltek.

Ved problem over kortare tid med å balansere forbruk og tilgjengeleg forsyning (effektmangel) har Statnett som systemansvarleg fullmakt til å treffe nødvendige tiltak.

Statnett har vidare ansvaret for å utgreie og utvikle nødvendige verkemiddel for å sikre momentan balanse gjennom ein svært vanskeleg kraftsituasjon (SAKS) i nær kontakt med energistyresmaktene. Forslag til tiltak skal leggjast fram for NVE for godkjenning. Statnetts tiltak er mobile gasskraftverk og energiopsjonar. Tiltaka skal berre brukast i svært vanskelege kraftsituasjonar der faren for rasjonering er stor.

Ved langvarig mangel på evne til å dekkje behovet for elektrisk kraft kan styresmaktene innføre rasjonering, det vil seie å tvangsutkople forbruk og rekvirere produksjon. Rasjonering blir eventuelt vedteke av OED etter råd frå NVE.

Skred og vassdrag

Det operative ansvaret og gjennomføringa av oppgåver knytt til å førebyggje skade som følgje av dambrot, flaum og skred, er delegert til NVE.

NVE har ansvar for å sjå til at tiltakshavarar planlegg, byggjer og driv vassdragsanlegg slik at tryggleiken for menneske, miljø og eigedom blir teken vare på, og at det blir utarbeidd beredskapsplanar for å handtere unormale hendingar. NVE kan gi pålegg til eigar av vassdragsanlegg om å gjennomføre tiltak for å avgrense skadar. NVE kan òg sjølv setje i verk tiltak når det er særskilt fare for alvorleg skade.

NVE hjelper kommunar med å førebyggje skadar frå flaum, erosjon og skred ved å kartleggje og informere om fareområde, gi faglege råd og retningsliner for kommunal arealplanlegging, gi kommunar fagleg og økonomisk hjelp til planlegging og gjennomføring av sikringstiltak, overvake og varsle flaum og skredfare og gi kommunar, politi og andre beredskapsstyresmakter fagleg hjelp under beredskaps- og krisesituasjonar.

Forsyningstryggleik for gass

Norsk petroleumsverksemd er svært viktig for ei påliteleg energiforsyning til Europa og departementet er ansvarleg for å utforme eit ressursforvaltningssystem (rammeverk) som blant anna skal syte for leveransetryggleiken. Leveransetryggleik er først og fremst knytt til gass.

Det er oljeselskapa og Gassco som har det operative ansvaret for leveransetryggleik for gass. Oljeselskapa si evne til å yte leveransetryggleik knyter seg både til enkeltfelt på sokkelen, den samla feltporteføljen til selskapa og evna deira til å sikre seg nedstraums ved kommersielle arrangement, gasslager med meir.

Gassco er operatør for transport- og behandlingsanlegga for gass. Gassco er ansvarleg for kvaliteten på transportnettet og utfører inspeksjonar og vedlikehald.

Ved ei hending med konsekvensar for helse, miljø eller tryggleik (HMS) rapporterer operatøren til Petroleumstilsynet. Petroleumstilsynet rapporterer vidare til blant anna Oljedirektoratet (OD). Ved hendingar utan HMS-innslag rapporterer operatøren direkte til OD. I alle tilfelle er det OD som varslar og orienterer OED fortløpande om hendingar som inntreff.

Forsyningstryggleik for drivstoff

I situasjonar med større fysisk underskot på drivstoff innanlands har OED ansvar for drivstoffberedskapen. Ved eventuell svikt i tilførslene til OECD-området blir det ytt bidrag til eventuelle IEA-initierte krisehandteringsplanar for å dempe skadeverknadene av underskotet. Aktuelt tiltak for krisehandtering på nedstraumsida er trekk i beredskapslager av petroleumsprodukt. Oljeselskap som produserer (raffinerer) eller importerer petroleumsprodukt er lovpålagte å halde beredskapslager tilsvarande 20 dagars normalforbruk. Ved behov, det vil seie ved ein svikt i leveransane til den norske marknaden eller på verdsmarknaden, kan styresmaktene påleggje selskapa å selje frå desse lagra.

Olje- og energidepartementet

OEDs planverk for krisehandtering dekkjer dei ulike typane kriser som OED kan bli involvert i. Planverket viser organisering og rutinar for den interne krisehandteringa og for kontakt med andre departement og underliggjande etatar.

Tilsette i OED deltek i beredskapsgruppa til regjeringas krisestøtteeining.

Koordinering og informasjonsflyt har spesielt fokus. OEDs Kriseinfoplan har teke omsyn til dette. OEDs internettside har ei eiga kriseinfoside som kan aktiverast på kort tid.

OED har gjennomført og delteke i relevante beredskapsøvingar i 2010 og vil føre vidare dette i 2011.

6 Petroleum, energi og miljø

Omsynet til miljøet og berekraftig utvikling er ein integrert del av den norske petroleums- og energiverksemda. Det har gjennom fleire år blitt gjennomført omfattande tiltak, men sektorane vil også i framtida ha verknader i forhold til miljøet.

6.1 Miljøutfordringar

• Utslepp til luft frå petroleums- og energisektoren medverkar blant anna til klimagassutslepp.

• Utslepp til sjø ved leiting og utvinning av olje og gass kan påverke det marine miljøet.

• Utbygging av fornybar energiproduksjon og infrastruktur, for eksempel i form av demningar, vegar og kraftlinjer, påverkar natur- og kulturmiljøet lokalt.

Utslepp til luft

Stasjonær forbrenning inklusive olje- og gassutvinning står for ein betydeleg del av dei norske utsleppa til luft av karbondioksid (CO₂), nitrogenoksid (NOx), flyktige organiske sambindingar utan metan (nmVOC), partiklar (PM) og polysykliske aromatiske hydrokarbon (PAH).

Noreg skil seg frå andre land ved at nesten heile det innanlandske elektrisitetsforbruket er dekt av vasskraft. I eit år med normal nedbørsmengde er årleg vasskraftproduksjon på om lag 123 TWh. Noregs evne til å produsere elektrisitet med vasskraft medverkar til låge luftutslepp frå den innanlandske energibruken. Dette inneber at Noreg har eit snevrare grunnlag for å redusere utsleppa frå elektrisitetsproduksjon enn andre land. Produksjon og forbruk av elektrisk kraft kan variere betydeleg frå år til år som følgje av variasjonar i tilsig og temperaturforhold. I år med lågt tilsig og relativt høge prisar på elektrisk kraft vil normalt bruken av alternative energiberarar, deriblant brensle som fyringsolje, gass og biomasse, auke. Dette er ei viktig årsak til at utsleppa frå innanlands stasjonær energibruk varierer frå år til år.

Utsleppa frå stasjonær forbrenning, eksklusiv olje- og gassutvinning, kjem frå fleire ulike energikjelder. I industrien blir det nytta tungolje, fyringsolje, naturgass, kol og koks, mens blant anna treforedling nyttar mykje treavfall og avlut i verksemda si. Det blir nytta søppel, fyringsolje, biomasse og gass i fjernvarmeanlegg. Til oppvarming av bygningar og bustader blir det òg nytta noko fyringsolje og fyringsparafin, i tillegg til trevirke. Samla tilsvarer utsleppa frå stasjonær forbrenning, eksklusiv olje- og gassutvinning, 6,5 mill. tonn CO₂, om lag 14,7 pst. av dei totale utsleppa i 2008.

Utslepp frå petroleumssektoren til luft er stort sett avgassar frå forbrenning av gass i turbinar, fakling av gass og forbrenning av diesel. Desse avgassane inneheld blant anna CO₂ og NOx. Andre miljøskadelege stoff som blir sleppte ut er nmVOC, metan (CH₄) og svoveldioksid (SO₂).

I 2009 sleppte petroleumsverksemda ut 13,3 mill. tonn CO₂. Utsleppa frå kraftproduksjon (både elektrisk og mekanisk kraft) på kontinentalsokkelen står for om lag 75 pst. av dei totale CO₂-utsleppa frå offshoreverksemda. Verksemda har òg CO₂-utslepp frå gassterminalane på land og indirekte frå nmVOC-utslepp (såkalla prosessutslepp). Produksjonen frå den norske sokkelen er i dag på eit historisk høgt nivå. Utsleppa frå verksemda vil ut frå dagens prognosar nå ein topp innan 2020. Årsakene til det er i hovudsak fallande produksjon og teknologiforbetringar. CO₂-utslepp pr. produsert eining er framleis blant dei lågaste i verda.

Mobile kjelder frå sjøfart og fiskeri står for størsteparten av dei norske NOx-utsleppa. Kraftgenereringa i turbinane, fakling av gass og dieselforbruk på innretningane på kontinentalsokkelen er også sentrale utsleppskjelder for NOx. Mengda av utslepp er avhengig både av forbrenningsteknologien og kor mykje drivstoff som blir brukt. For eksempel gir forbrenning i gassturbinar lågare utslepp av NOx enn forbrenning i dieselmotorar. Petroleumsverksemda sleppte i 2009 ut 49 804 tonn, tilsvarande 30 pst. av dei totale NOx-utsleppa i Noreg.

Petroleumssektoren er hovudkjelda til utslepp av nmVOC i Noreg, med nærare 30 pst. av dei totale utsleppa. Sidan 2001 er utslepp av nmVOC frå olje- og gassverksemda redusert med meir enn 80 pst. Dei betydelege utsleppsreduksjonane er oppnådde som følgje av installering av anlegg for fjerning og gjenvinning av oljedamp på lagerskip og skytteltankarar. Dei gjennomførte tiltaka offshore har ført til at nasjonale utslepp av nmVOC no er lågare enn forpliktinga Noreg har i 2010 i Gøteborg-protokollen.

Utslepp til sjø

Norsk petroleumsverksemd står for om lag 3 pst. av dei nasjonale utsleppa av miljøfarlege stoff til sjø. Hovudtilførselen kjem frå landbasert industri. Utsleppa til sjø frå olje- og gassverksemda stammar i hovudsak frå den regulære drifta. Produsert vatn følgjer med oljen opp frå reservoaret og inneheld naturleg førekommande stoff frå reservoaret, og restar av tilsette stoff. Det produserte vatnet blir reinjisert i reservoaret eller reinsa før utslepp til sjø. Etter reinsing vil vatnet innehalde små mengder olje, mindre mengder andre organiske sambindingar, nokre tungmetall og restar av tilsette stoff. Det er ikkje påvist skadelege effektar på miljøet som følgje av utslepp av produsert vatn på norsk sokkel. Oljehaldig borekaks og borevæske som tidlegare sto for ein vesentleg del av oljeutsleppa frå aktiviteten, vert no injiserte i eigna reservoar, eller teke til land for vidare behandling. Ein bieffekt av injisering av produsert vatn og oljehalding borekaks/-væske er auka energibruk og dermed utslepp til luft frå sektoren.

Dei siste åra har petroleumsverksemda gjennomført omfattande tiltak for å redusere utsleppa til sjø av produsert vatn, innhaldet av dispergert olje, andre organiske sambindingar og tungmetall. Petroleumsindustrien har investert milliardsummar og har gjennomført tiltak som har redusert utsleppa betydeleg. Utslepp av tilsette miljøfarlege kjemikaliar frå norsk sokkel er redusert med over 99 pst. dei siste ti åra. Nullutsleppsmålet vert rekna som oppnådd for tilsette kjemikaliar. Det vert framleis arbeidd aktivt for å få bytt ut dei resterande miljøfarlege stoffa.

Det er venta at voluma av produsert vatn vil auke i åra fram mot 2015. Dette fordi dei store felta på norsk sokkel produserer meir vatn når dei blir eldre. Tiltaka for å redusere utslepp av olje pr. eining produsert vatn har klart å stabilisere utsleppa på det nivået som er i dag. Industrien implementerer heile tida nye tiltak for å redusere utslepp av produsert vatn.

Akutte utslepp til sjø

Når det gjeld akutte utslepp, har olje- og gassverksemda i dei 40 åra med verksemd på norsk sokkel ikkje vore årsak til store akutte utslepp av olje som har nådd land, og talet på utslepp på over 1 kubikkmeter (m³) er avgrensa.

Totale akutte utslepp av olje til sjø i 2009 var på 104 m³ av dei var fire utslepp over 1 m³. Styresmaktene har pålagt industrien å utføre risikoanalysar og å gjennomføre aktivitetane slik at risikoen for akutte utslepp er så låg som mogleg.

Det er ikkje påvist skadelege effektar på miljøet som følgje av utslepp til sjø frå petroleumsverksemda på norsk sokkel.

Inngrep

Vassdragsutbyggingar og andre energirelaterte utbyggingar medfører inngrep i natur- og kulturmiljø i Noreg. Rundt ein tredel av vassdraga i Noreg er påverka av inngrep med kraftproduksjon som formål. Dei siste åra har ein større del av auken i produksjonen av fornybar energi komme frå små vasskraftverk (opp til 10 MW). I tida framover vil ein òg sjå ein auke i bygging av vindkraftverk.

Ved utnytting av fornybare energikjelder, og ved utbygging av kraftleidningar, står ein overfor viktige avvegingar med omsyn til miljøet. Vegar, kraftleidningar og andre installasjonar i tilknyting til vind- og vasskraftverk vil påverke økosystem, naturverdiar og naturopplevingar. Utfordringa ved utbygging av ny produksjon og kraftoverføring er å finne dei beste løysingane ut frå ei heilskapleg avveging av miljø- og samfunnsomsyn.

6.2 Regjeringas miljøpolitikk på petroleums- og energiområdet

Noreg er ein energinasjon. Landet har stor vasskraftproduksjon, og er blant verdas største eksportørar av olje og gass. Regjeringas visjon er at Noreg skal vere ein miljøvennleg energinasjon og leiande innanfor utviklinga av miljøvennleg energi.

I Noreg er energipolitikken både velferdspolitikk og klimapolitikk. Produksjonen må skje effektivt for å sikre inntekter til landet. Regjeringa vil i tillegg bruke energipolitikken aktivt for å redusere utsleppa av klimagassar i Noreg og i andre land. Regjeringas energipolitikk byggjer på at miljø- og klimaomsyn vil bestemme kva for ny produksjon som er mogleg, og at det er nødvendig å føre ein aktiv politikk for å avgrense veksten i energibruken.

Satsing på energieffektivisering og på varme og elektrisitet frå fornybare energikjelder er sentrale element i Regjeringas miljøpolitikk på energiområdet. Det er mogleg å auke energiproduksjonen monaleg, og energien kan brukast meir effektivt. For å styrkje utviklinga av miljøvennleg produksjon og bruk av energi er det grunnleggjande å ha langsiktige og stabile rammevilkår.

Regjeringa vil fremje effektiv og akseptabel energiproduksjon sett ut frå miljøomsyn, og samtidig sikre ei berekraftig forvaltning. Det er eit viktig mål å syte for at den auka utbygginga av fornybar energi skjer utan at naturmangfald eller store landskapsverdiar går tapt.

Forsking og utvikling innanfor fornybar energi, energieffektivisering og fangst og lagring av CO₂ er viktig for å nå miljømåla til Regjeringa. Kunnskap og kompetanse innanfor petroleums- og energisektoren må brukast til å utvikle teknologi og finne løysingar som reduserer utsleppa av klimagassar. Noreg har eit stort potensial for energiproduksjon frå vasskraft, vindkraft til lands og til havs, bioenergi, solenergi og bølgjekraft. I tillegg kan termisk energi frå luft, vatn og grunn nyttast.

Noreg skal foreine rolla som petroleumsprodusent med ambisjonen om å vere leiende i miljø- og klimapolitikken. Olje og gasspolitikken skal baserast på ei kunnskapsbasert og langsiktig forvaltning av petroleumsressursane.

Petroleumsressursane skal forvaltast i eit langsiktig perspektiv for å sikre staten inntekter frå næringa. Petroleumsverksemd på norsk kontinentalsokkel skal vere verdas fremste i forhold til oljevernberedskap og miljøovervaking. Petroleumsverksemda er underlagt omfattande verkemiddelbruk for utslepp av klimagassar. Regjeringa vil halde fram med å leggje vekt på å redusere CO₂-utsleppa frå norsk sokkel.

Fangst av CO₂ og lagring av CO₂ i geologiske formasjonar er eit viktig tiltak for å redusere globale utslepp. Regjeringa vil medverke til å utvikle framtidsretta og effektive teknologiar for CO₂-handtering, og medverke til at den erfaringa og teknologien som blir utvikla gjennom dei norske prosjekta kan resultere i betydelege reduksjonar av CO₂-utslepp også utanfor Noreg. Ein viktig del av det internasjonale arbeidet er å auke den generelle forståinga for teknologien som eit klimatiltak.

6.3 Rapport om aktiviteten

Regjeringa fremja St.prp. nr. 38 (2008-2009) Investering i teknologisenter for CO₂-håndtering på Mongstad i januar 2009. Eit samla Storting stilte seg bak investeringa i teknologisenteret, jf. Innst. S. nr. 206 (2008-2009). Våren 2009 fatta staten, i partnarskap med Statoil og Shell, investeringsavgjerd for teknologisenteret for CO₂-fangst på Mongstad. Bygginga starta like etterpå. Etter planen skal senteret stå klart til drift omkring årsskiftet 2011/2012. I mai 2010 gjekk det sørafrikanske selskapet Sasol inn som ny deltakar i teknologisenteret. Sasol overtek ein del av statens eigardel og forplikting tilsvarande 2,44 pst.

I tråd med gjennomføringsavtala og utsleppsløyvet av 2006 leverte Statoil i februar 2009 ei overordna utgreiing av framtidig fangst av CO₂ frå dei største utsleppa på Mongstad («Masterplanen») til Miljøverndepartementet og Olje- og energidepartementet. Utgreiinga viser at CO₂-fangst på Mongstad er teknisk mogleg. Etter at Masterplanen var levert, samarbeidde Gassnova og Statoil om å gjennomgå og vurdere moglege alternativ til den hovudløysinga som var beskriven i Masterplanen. Frå hausten 2009 samarbeidde Gassnova og Statoil blant anna om å utarbeide ein felles strategi for det vidare planleggings- og førebuingsarbeidet og påfølgande prosjektering av CO₂-fangstanlegget fram til tidspunkt for investeringsavgjerda.

Våren 2009 fatta Regjeringa ei avgjerd om å stanse innkjøpsprosessen for bygginga av eit fangstanlegg for CO₂-handtering på Kårstø til ein hadde eit klarare bilete av driftsmønsteret ved gasskraftverket. Samtidig ønskte Regjeringa å sjå nærare på ein mogleg integrasjon mellom gasskraftverket og gassprosesseringsanlegget på Kårstø. På bakgrunn av dette vart Gassco og Gassnova bedne om å gjennomføre ein kartleggingsstudie av ein integrasjon. Rapporten vart levert til Olje- og energidepartementet og Miljøverndepartementet i mars 2010. Rapporten viser at integrasjon er teknisk mogleg, men svært dyrt.

Vidare har Gassnova, i samarbeid med Gassco, arbeidd med planlegging og førebuing av transport- og lagringsløysingar for CO₂ frå Kårstø og Mongstad.

Departementet har i 2009 arbeidd aktivt med gjennomføringa av handlingsplanen for å fremje utvikling og bruk av CO₂-handtering internasjonalt. Målsetjinga for arbeidet er å få aksept for fangst og lagring av CO₂ som eit klimaverkemiddel, skape brei forståing for reduksjonspotensialet som følgjer av teknologien, og medverke til at teknologien blir teken i bruk utanfor Noreg, jf. omtale under kap. 1833, post 22.

Det er i 2009 arbeidd med å følgje opp og videreutvikle forskingsstrategien. Styret har arbeidd med å få etablert innsatsgrupper innanfor dei prioriterte temaområda i strategien. Det er etablert innsatsgrupper innanfor fornybar kraft, energisystem, energieffektivisering i industrien, CO₂-handtering, fornybar termisk energi, og rammer og samfunnsanalyse.

OED finansierte i 2009 forsking, utvikling og demonstrasjon av miljøvennlege teknologiar for kraftproduksjon med CO₂-handtering gjennom CLIMIT-programmet. CLIMIT har i 2009 støtta 32 prosjekt som byggjer opp under programmet sine to hovudprioriteringar; teknologiutvikling innanfor fangst av CO₂ slik at kostnadene ved å fange CO₂ vert vesentleg reduserte, og oppbygging av kunnskap slik at lagring av CO₂ kan skje på ein sikker og akseptert måte. For nærare omtale av CLIMIT, sjå under programkategori 18.30 Teknologi og internasjonalisering.

Om lag 210 FoU-prosjekt vart støtta gjennom Forskingsrådets RENERGI-program (Framtidas reine energisystem) i 2009. Budsjettauken som følgje av klimaforliket har ført til ei stor opptrapping av RENERGIs aktivitetar. Dette har ført til ein stor auke i prosjektporteføljen for 2009, då om lag 60 nye prosjekt vart støtta. Auken i porteføljen er særleg på områda miljøvennleg transport, fornybar energi og energisystem. For nærare omtale av RENERGI, sjå under programkategori 18.30 Teknologi og internasjonalisering.

I februar 2009 vart det etablert åtte forskingssenter for miljøvennleg energi (FME). Forskingssenter er etablerte innanfor karbonfangst og -lagring (to senter), vindturbinar til havs (to senter), energieffektivisering i bygningar, solceller, bioenergi og innfasing av ny fornybar energi i vasskraftsystemet. I 2009 mottek sentra til saman 125 mill. kroner i støtte frå Forskingsrådet. For nærare omtale av FME, sjå under programkategori 18.30 Teknologi og internasjonalisering.

Hydrogenrådet heldt fram sitt arbeid i 2009. Rådet består av representantar frå næringslivet, forskingsinstitusjonar, interesseorganisasjonar og styresmakter.

Innafor petroleumsforsking vart det lagt vekt på miljøspørsmål knytte til leiting og utvinning av olje og gass, samtidig som effektiv ressursutnytting vart høgt prioritert. Under OED vart det òg i 2009 løyvd midlar til forskingsprogrammet PROOFNY, som er organisert under Fiskeri- og kystdepartementets program «Havet og kysten». PROOFNY ser på langtidsverknader av utslepp til sjø frå petroleumsverksemda. OED har i 2009 i lag med Miljøverndepartementet og Oljebedriftenes landsforeining (OLF) finansiert forskingsprogrammet SEAPOP. Programmet framskaffar grunnleggjande kunnskap om norsk sjøfugl og skal kartleggje og overvake sjøfuglbestandar langs norskekysten, Svalbard og i havområde som høyrer til.

Regjeringa fremja våren 2009 St.meld. nr. 37 (2007-2008) Helhetlig forvaltning av det marine miljø i Norskehavet (forvaltningsplan). Arbeidet med oppdateringa av den heilskaplege forvaltningsplanen for Barentshavet – Lofoten (St.meld. nr. 8 (2005-2006)) tok til hausten 2009. Rammene for petroleumsverksemda i Barentshavet-Lofoten skal vurderast på nytt som del av oppdateringa. Utarbeiding av ein heilskapleg forvaltningsplan for Nordsjøen og Skagerrak er begynt. Regjeringa tek sikte på å leggje fram ein forvaltningsplan for Nordsjøen – Skagerrak innan 2013.

Statens forureiningstilsyn gjorde i samarbeid Oljedirektoratet og Statens strålevern nyleg ei utgreiing av kostnader og nytte for samfunnet og miljøet ved å stille nye krav til utslepp av produsert vatn, borekaks og borevæske, og å inkludere radioaktivitet i målet om nullutslepp av olje og miljøfarlege stoff til sjø frå petroleumsverksemda i Norskehavet og Nordsjøen. Rapporten, som vart publisert i januar 2009, konkluderte med at radioaktivitet bør bli teke med i målet om null utslepp av olje og miljøfarlege stoff til sjø, men at det ikkje bør bli sett nye generelle krav til utslepp til sjø frå petroleumsverksemda.

I løpet av 2009 har Enova inngått avtaler som gir eit forventa (kontraktfesta) energiresultat på om lag 3,03 TWh/år. Gjennom avtalar med industri vart det i 2009 kontraktfesta resultat på til saman 1 250 GWh/år. For bygningar, bustad og anleggssektorane var det kontraktfesta resultatet på 303 GWh/år. Det vart inngått avtaler om fornybar varmeproduksjon på til saman 993 GWh/år i 2009 og vindkraftproduksjon på 453 GWh/år. I løpet av 2009 vart det kansellert gamle prosjekt for til saman 885 GWh/år.

Som ein del av Regjeringas tiltakspakke for å stimulere den økonomiske aktiviteten, styrkte Regjeringa arbeidet med omlegging av energibruk og energiproduksjon gjennom Energifondet og Enova SF med 1 190 mill. kroner i 2009. Enova fordelte ekstraløyvinga på energieffektiviseringstiltak i offentlege bygg, varmeområdet, fornybar kraftproduksjon (vindkraft) og til industriprosjekt. Det totale kontraktfesta energiresultatet frå tiltakspakka vart på om lag 780 GWh.

Det har vore stor interesse for og aktivitet innan vindkraft, vasskraft og kraftleidningar dei siste åra. Kapasiteten i konsesjonshandsaminga i NVE er dobla frå 2005 til 2009 og det er lagt vekt på å sjå dei mange prosjekta i samanheng for å finne dei totalt sett beste løysingane. Konsesjonshandsaminga er eit viktig verkemiddel for å avvege motstridande miljø- og brukarinteresser. Regjeringa la i Ot.prp. nr. 62 (2008–2009) fram ein strategi for auka omsyn til miljø, estetikk og lokalsamfunn i kraftleidningssaker. I Ot.prp. nr. 107 (2008–2009) la Regjeringa fram forslag til ny lov om fornybar energiproduksjon til havs og ein strategi for utvikling av næringsliv og energiressursar knytt til havbasert fornybar energi.

I 2009 vart eit omfattande arbeid lagt ned i innføringa av EUs rammedirektiv for vatn i Noreg. Arbeidet med forvaltningsplanar og tiltaksprogram for vassområda var sentralt. NVE har delteke med kunnskap om vassdraga, relevante miljøtiltak, hydrologisk overvaking og aktuelle konsesjonsvilkår.

NVEs miljøtilsyn kontrollerer at miljøkrav fastsette i konsesjonar blir etterlevde, både i anleggs- og driftsfasen. Miljøtilsynet har i 2009 til saman gjennomført 360 inspeksjonar av vasskraftverk, dammar og setjefiskanlegg.

OED og NVE medverka i arbeidet med Nasjonalt program for kartlegging og overvaking av biologisk mangfald og Artsdatabanken.

Departementet har òg i 2009 delteke i arbeidet for å utvikle Austersjø-regionen til eit forsøksområde for dei fleksible mekanismane under Kyotoprotokollen, ved å delta i The Baltic Sea Region Testing Ground Facility (TGF). Formålet med arbeidet er å stimulere til realisering av felles gjennomføringsprosjekt hovudsakeleg i energisektoren i Austersjø-regionen. Fondet sin aktive anskaffingsperiode enda i desember 2009. Noreg har totalt investert 19 mill. kroner i fondet. Det blir arbeidd med ei rekkje konkrete prosjekt innanfor blant anna fornybar energi, energiomlegging og energieffektivitet som vil generere kvotar til fondet. TGFs register tok i 2009 imot første levering av kvotar.

6.4 Tiltak som er aktuelle for å løyse eksisterande og førebyggje nye miljø- og ressursproblem

Langsiktige miljøvennlege tiltak i energisektoren er viktige element i Regjeringas klimamelding som vart lagt fram i juni 2007, jf. St.meld. nr. 34 (2006-2007). Verkemidla som er foreslått skal blant anna leggje til rette for utfasing av oljefyring til oppvarming av bygningar, auka produksjon av bioenergi, utvikling og introduksjon av nye teknologiar for fornybar energi til sjøs, blant anna vindturbinar til havs. Stortingsmeldinga følgjer opp ambisjonane for energipolitikken frå Soria Moria-erklæringa og stadfester Noregs posisjon som ein leiande nasjon innan utvikling av fornybar energi og utsleppsreduserande teknologi.

Avtala om klimameldinga viser at Noreg har vilje til å setje seg ambisiøse mål i klimapolitikken, jf. Innst. S. nr. 145 (2007-2008) – klimaforliket. Partane meiner det er realistisk å redusere dei norske klimagassutsleppa med 15-17 mill. tonn CO₂-ekvivalentar innan 2020, når skog er inkludert.

Ot.prp. nr. 24 (2008-2009) om endring i energilova knytt til innføring av energimerking av bygningar og regelmessig energivurdering av kjelar og klimaanlegg vart vedteken i mars 2009, jf. Innst. O. nr. 52 (2008-2009) og Besl. O. nr. 64 (2008-2009). Noregs vassdrags- og energidirektorat vedtok energimerkeforskrifta 18. desember 2009. Plikta til å energimerke bygningar ved sal, utleige og oppføring tredde i kraft 1. juli 2010.

Lovendringa skal hjelpe til å gjennomføre EUs bygningsenergidirektiv, og inneber at det blir innført krav om energimerke i samband med sal og utleige av bygningar, og ei energivurdering av tekniske installasjonar i yrkesbygg. I tillegg skal yrkesbygningar over 1 000 m² ha ein gyldig og synleg energiattest til ei kvar tid. Energimerket skal bestå av ein energiattest der dei mest sentrale faktorane som påverkar energibruken blir oppstilte.

Den 7. september 2009 blei det skrive under ei avtale, som legg på plass de viktigste prinsippa for ein felles elsertifikatmarknad med Sverige; ambisjonsnivå, tidspunkt for oppstarting og teknologinøytralitet. Det er teke sikte på å etablere ein felles marknad frå 1. januar 2012. Regjeringa er innstilt på at Noreg skal ta ei like ambisiøs forplikting som Sverige, rekna frå det tidspunktet då fellesmarknaden startar.

Forsking og utvikling er eit viktig tiltak for å løyse og førebyggje miljø- og ressursproblem. Energi21-strategien står sentralt i oppfølginga av satsinga på utvikling av teknologiar for fornybar energi, energieffektivisering og CO₂-handtering. Den nasjonale teknologistrategien for olje- og gassverksemda i Noreg, OG21, skal sikre eit best mogleg fokus på miljø i den nasjonale petroleumsforskinga. Det er i strategien lagt vekt på å få gjennomført ein tydelegare miljøprofil i forskingsprogramma. Blant anna er satsinga på energieffektivisering i petroleumssektoren sentral i denne samanhengen. OG21 la fram ein revidert forskingsstrategi til OED i juni 2010.

Med bakgrunn i klimaforliket, vart løyvingane til forsking og utvikling innan fornybare energikjelder og karbonfangst og -lagring auka med 600 mill. kroner samla i 2009 og 2010. Satsinga styrkte dei mest relevante FoU-programma i Noregs forskingsråd knytte til fornybar energi og karbonfangst og -lagring, inklusive FME-ordninga. Midlane vert løyvde over fleire departement sine budsjett, av dette totalt om lag 350 mill. kroner over OEDs budsjett. Satsinga vil resultere i høg aktivitet innanfor desse områda dei næraste åra.

Ei nærare omtale av satsinga innanfor FoU er gitt under programkategori 18.30 Teknologi og internasjonalisering i denne proposisjonen.

Petroleumsverksemda er pålagt CO₂-avgift for brenning av gass og diesel på innretningar til havs, og mineralolje for drift av supplyflåten. Sektoren er òg omfatta av den sektorovergripande klimakvotelova. Lovgiving, under dette forureiningslova og petroleumslova, og prosessane knytte opp mot godkjenning av nye utbyggingsplanar av olje- og gassfelt (PUD/PAD) er sentralt for å ta vare på miljøomsyn. Før innlevering av PUD må utbyggjarane greie ut konsekvensane av utbygginga, blant anna når det gjeld miljø og klima. Programmet for utgreiinga og sjølve utgreiinga er på offentleg høyring og legg grunnlaget for avgjerda saman med resten av saksarbeidet.

Sidan 1997 har eitt av krava for alle planar for utbygging og drift av olje- og gassfelt vore at planen skal innehalde ein analyse av høvet til å få kraftforsyning frå land. Både planar om nye feltutbyggingar og større modifikasjonar på eksisterande installasjonar skal innehalde ein analyse av høvet til å få kraftforsyning frå land. Effekten av dette er at Troll A, Snøhvit og Ormen Lange har fått kraft frå land, mens det er beslutta kraft frå land for felta Valhall, Gjøa og Goliat. Samtidig får landanlegga Kårstø, Kollsnes, Mongstad, Sture, Tjelbergodden og Nyhamna òg kraft frå nettet. Norsk sokkel er ein moden sokkel der majoriteten av utbyggingar i framtida vil vere små felt i form av løysingar under vatn. Desse utbyggingane kjem ikkje i form av nye sjølvstendige plattformer, men blir knytte opp mot eksisterande felt og innretningar. For slike utbyggingar er kraft frå land ofte eit urealistisk alternativ.

Frå 1. januar 2007 vart det innført ei NOx-avgift som omfattar utslepp frå turbinar i petroleumsverksemda med innfyrt effekt over 10 MW og maskiner over 750 kW. Avgifta gjeld dessutan utslepp knytt til brenning av gass i fakkel. Brenning av gass i fakkel ut over det som er naudsynt av omsyn til tryggleiken under normal drift, ikkje tillete utan godkjenning frå OED. Det vart etablert eit avgiftsfritak for avgiftspliktige verksemder som inngår avtale med staten om konkrete mål om NOx-reduksjonar.

Utsleppa av nmVOC frå petroleumsverksemda er frå 2001 regulerte gjennom utsleppsløyve heimla i forureininglova.

Regulering av utslepp til sjø vil framleis skje gjennom utsleppsløyve. Samtidig blir arbeidet med å nå målet om null miljøfarlege utslepp til sjø frå petroleumsverksemda ført vidare.

Regjeringa har i St.meld. nr. 37 (2008-2009) Helhetlig forvaltning av det marine miljø i Norskehavet, sagt at den vil inkludere radioaktivitet i nullutsleppsmålet, og at det for nye og gamle felt skal bli gjort samfunnsøkonomiske nytte- og kostnadsvurderingar som omfattar heilskaplege miljøvurderingar av tiltak for å hindre utslepp av produsert vatn og/eller borekaks og borevæske. I spesielle område med førekomstar av sårbar botnfauna eller som er sentrale gyteområde for fisk som gyt på botnen, vil Regjeringa stille krav om at det vert nytta teknologi for å handtere kaks og borevæske for å hindre nedslamming.

I St.meld. nr. 38 (2003-2004) Om petroleumsverksemda, vart det fastsett eigne vilkår for utslepp til sjø for petroleumsverksemda i området Lofoten – Barentshavet. Området er definert som særleg sårbart, og det vart derfor sett endå strengare vilkår for utslepp til sjø enn for resten av norsk kontinentalsokkel.

Regjeringa prioriterer høgt arbeidet med å utvikle teknologiar og løysingar som kan medverke til å redusere klimagassutsleppa, og har lagt forholda til rette for å utvikle norske prosjekt for fangst og lagring av CO_2.

Målsetjinga for arbeidet med den internasjonale handlingsplanen for fremje av utvikling og bruk av CO₂-handtering internasjonalt er å få aksept for fangst og lagring av CO₂ som eit klimaverkemiddel og ei brei forståing for reduksjonspotensialet som følgjer av teknologien, og medverke til at teknologien blir teken i bruk utanfor Noreg. Noreg har med Sleipner-prosjektet lang erfaring med lagring av CO₂. For Gudrun-feltet, som skal knytast til Sleipner, vil CO₂ frå gassen i så stor grad som mogleg bli fjerna i aminanlegget på Sleipner og injisert og lagra i Utsira-formasjonen. I 2008 kom òg eit tilsvarande anlegg knytt til Snøhvit-feltet i drift. Realisering av prosjekt for fangst og lagring av CO₂ vil medverke til betydeleg auka merksemd rundt – og allmenn forståing av – teknologien som eit klimatiltak. OED har arbeidd og arbeider framleis aktivt med gjennomføring av handlingsplanen for å fremje utvikling og bruk av CO₂-handtering internasjonalt.

Innanfor fangst og lagring av CO₂ er det etablert ei rekkje regionale og internasjonale samarbeid der Noreg ved Olje- og energidepartementet er aktiv deltakar. Blant anna deltek departementet i North Sea Basin Task Force, Carbon Sequestration Leadership Forum, The 4-Kingdom Initiative, og Global Carbon Capture and Storage Institute. I tillegg samarbeider Noreg tett med EU og deltek i ei rekkje av EUs organ og fora, retta mot blant anna utvikling av rammer og regelverk for sikker fangst og lagring av CO₂, i tillegg til generelt å fremje CO₂-handtering som eit nødvendig klimapolitisk verkemiddel. For ytterlegare omtale, sjå kap. 1833, post 22.

OED la i juni 2009 fram forslag til ny lov om fornybar energiproduksjon til havs og ein strategi for utvikling av næringsliv og energiressursar knytt til havbasert fornybar energi. Lovforslaget gir offentleg styring og kontroll med disponering av fornybare energiressursar til havs. Fornybar energiproduksjon kan etablerast etter at staten har opna bestemte område for søknader om konsesjon. Opning av areal skal baserast på konsekvensutgreiingar for å sikre at alle relevante tilhøve blir vurderte i ein tidleg fase. Strategien peikar ut retninga på eit langsiktig arbeid for å gjere havvind til ei ny norsk næring. Det er gjort greie for teknologiske og andre utfordringar knytte til framtidig utbygging av fornybar energi til havs og korleis departementet følgjer dette opp. Sentralt i denne oppfølginga står relevante stønadsordningar i Forskingsrådet, særleg RENERGI-programmet, FMEane og Enovas tematiske satsing på marin fornybar energiproduksjon til havs. Vidare er det satt i gang eit arbeid for å identifisere havareal som er eigna for framtidig utbygging. Ein vidare utvikla strategi vil bli lagt fram for Stortinget i 2012.

Regjeringa vil føre vidare satsinga gjennom Enova SF og Energifondet. I 2007 oppretta Regjeringa eit Grunnfond for fornybar energi og energieffektivisering (Grunnfondet). Kapitalen i fondet er no på 25 mrd. kroner. Avkastinga frå Grunnfondet er på om lag 996 mill. kroner i 2010, av dei blir 956 mill. kroner ført over til Energifondet i 2011. I tilegg får Energifondet inntekter frå eit påslag på nettariffen på 1 øre/kWh. Påslaget er anslått å gi Energifondet inntekter på om lag 760 mill. kroner i 2011. Renteinntektene fra Energifondet anslås til om lag 114 mill. kroner for 2010. Disse midlene vil bli disponible i 2011.

Vassboren varme frå fornybare energikjelder, overskotsvarme og varmepumper er i ferd med å få ei større rolle i energiforsyninga. Varmeprogramma til Enova medverkar til mindre bruk av elektrisitet, fyringsolje og parafin til oppvarming. Dette gir viktige bidrag til ei meir robust og miljøvennleg energiforsyning på lang sikt.

Byggjeforskrifter, CO₂-avgift på fossile brensel og støtteordningar som Enova forvaltar gir ei heilskapleg tilnærming til arbeidet med utbygging av miljøvennleg vassboren varme, frå tiltak i etablerte og nye bygningar til utbygging av fjernvarme og lokale varmesentralar. CO₂-avgifta stimulerer til bruk av energikjelder som ikkje gir utslepp av klimagassar.

Energiomlegging vil kunne gi eit bidrag til å redusere klimautslepp, i tillegg til å ha positiv effekt på kraftbalanse og forsyningstryggleik. Det er tett samspel mellom utvikling i forbruk, produksjon og nett. Auka utbygging av fornybar energiproduksjon føreset ei tilsvarande utbygging og utvikling av overføringsnettet. Det er derfor viktig å leggje til rette for god koordinering av forbruksutvikling, investeringar i nett og i ny produksjon. Etter energilova pliktar derfor nettselskapet å utgreie, omsøkje og eventuelt byggje nett utan ugrunna opphald, dersom eit samfunnsmessig rasjonelt produksjonsprosjekt krev nettinvesteringar. I dei tilfella nettselskapet ikkje meiner det er samfunnsmessig rasjonelt, må selskapet søkje konsesjonsstyresmakta om fritak.

OED forvaltar òg andre tiltak som har ein viktig funksjon for utviklinga i energibruk og -produksjon. Påbodet til nettselskapa om å tilby redusert nettleige for forbruk som kan koplast ut er fjerna. Forskriftsendringa tredde i kraft 1. juli 2009, med ein overgangsperiode på tre år for å hindre økonomisk tap for kundar som nyleg har investert i utstyr basert på ordninga. Endringa vil styrkje konkurranseevna til alternative fornybare energiformer som for eksempel bioenergi.

Det er etablert ei ordning for opphavsgarantiar for elektrisitet som gir forbrukarane høve til å velje miljøvennlege alternativ. Det er etablert ei eiga ordning for satsing på energieffektivisering i treforedlingsindustri som får fritak for forbruksavgift på elektrisitet.

Miljøomsyn i samband med vassdrags- og energiverksemda er tekne vare på gjennom sektorlovgivinga, plan- og bygningslova og forureiningslova.

Gjennomføringa av EUs vassdirektiv med tilhøyrande forvaltningsplanar på nedbørfeltnivå er eit viktig tiltak for å fremje ei heilskapleg forvaltning av vassressursane, og OED vil saman med NVE medverke aktivt til dette. Ei viktig rolle for NVE vil vere å sikre at revisjonar av konsesjonsvilkår for vassdragsanlegg vert behandla i samanheng med utarbeidinga av forvaltningsplanar i vassregionane.

Verneplan for vassdrag er viktig for å sikre eit representativt utval av vassdragsnaturen i landet. I Ot.prp. nr. 62 (2008-2009) Om lov om endringar i energiloven, vart det lagt fram ein strategi for auka omsyn til miljø, estetikk og lokalsamfunn ved planlegging av forsterkningar i kraftnettet. Ein skal i større grad sjå energisystemet i dei ulike regionane i samanheng, på tvers av spenningsnivåa. Vurderingar og bruk av avbøtande tiltak er styrkte, slik at kraftleidningane som får konsesjon skal byggjast så skånsamt som mogeleg.

Kunnskap og systematisk oversikt over viktige område for truga arter og naturtypar er ein føresetnad for å stanse tapet av norsk naturmangfald. OED deltek i den interdepartementale gruppa som koordinerer Nasjonalt program for kartlegging og overvaking av biologisk mangfald. Formålet med programmet er å tette kunnskapshol og medverke til at data over naturmangfald blir samla i nasjonale databasar.

6.5 Klimagassbudsjett

Under følgjer ei oversikt over viktige tiltak med betydning for utslepp av klimagassar på OEDs område.

Forsking og utvikling (FoU)

Satsinga på forsking og utvikling innanfor petroleumssektoren, energisektoren og karbonfangst og -lagring vil på kort sikt ikkje ha direkte effekt på utslepp av klimagassar. Ei satsing på FoU vil:

• Byggje opp kunnskap og kompetanse om nye, meir miljøvennlege teknologiar på energi- og petroleumsområdet.

• Utvikle miljøvennlege produkt, tenester og prosessar som på sikt kan bli tekne i bruk innanfor energi- og petroleumssektoren, blant anna fornybare energiteknologiar, energieffektivisering, CCS-teknologiar, og teknologiar for meir energieffektiv petroleumsproduksjon.

• Byggje opp kunnskap og kompetanse om effektar av klimaendringar på energiområdet (auka nedbør, vassføring, flaum, snø og bresmelting, vindstyrkar, redusert oppvarmingsbehov etc.) og konsekvensar av utslepp på energi- og petroleumsområdet (CO₂-utslepp, klimagassutslepp etc.).

Ut over dei meir generelle og overordna, kvalitative resultata av FoU-satsinga, blir det frå år til år rapportert på programnivå meir kvantifiserbare resultat som mellom anna:

• Tal på støtta prosjekt,

• tal på avlagte doktorgrader og støtta doktorgradsstipendiatar,

• tal på deltakande bedrifter,

• tal på nye produkt og prosessar og tal på patent.

Fangst og lagring av CO₂

Arbeidet med fullskala fangst, transport og lagring av CO₂ frå Mongstad held fram. Eit fangstanlegg på Mongstad vil kunne føre til ein reduksjon i CO₂-utsleppa på om lag 1,3 mill. tonn CO₂ pr. år i forhold til om kraftverka hadde produsert på full kapasitet utan fangst og lagring av CO₂-utsleppa frå denne produksjonen. Regjeringen legger til grunn at det pågående planleggings- og forberedelsesarbeidet skal følge normal industripraksis for store og kompliserte prosjekter. Det er lagt ned et betydelig arbeid med sikte på å utvikle prosjektet, og bringe det nærmere et grunnlag for investeringsbeslutning.

Teknologisenteret på Mongstad, som er under bygging, vil kunne representere eit vesentleg norsk bidrag til internasjonal teknologiutvikling innan CO₂-fangst. Formålet med teknologisenteret er å identifisere, teste og kvalifisere mogelege teknologiske løysingar for fangst av CO₂, som på sikt vil kunne medverke til betydelege utsleppsreduksjonar.

Vedrørande fangst og lagring av CO₂ på Kårstø, vises det til omtale under kap. 1833, post 21.

Stasjonær energiforsyning

Sluttforbruket av energi i stasjonær energiforsyning var nærare 153 TWh i 2009, ein nedgang på 5 pst. frå året før.

Utslepp av klimagassar i stasjonær energiforsyning er knytte til bruk av fyringsolje og gass til industrielle formål, gasskraft og til oppvarming av bygningar.

For første gong på fleire år fall bruken av naturgass i stasjonær energiforsyning i 2009. Naturgass har i stor grad erstatta oljeprodukt. Det samla sluttforbruket av naturgass var 318 mill. Sm³ i 2009, og utsleppet av CO₂ var 0,7 mill. tonn. Utsleppet av CO₂ frå forbrenning av naturgass er om lag 20-30 pst. lågare pr. kilo brensel enn ved forbrenning av fyringsolje (avhengig av bruksområde).

Forbruket av olje i stasjonær energiforsyning kan variere betydeleg frå år til år avhengig av forholdet mellom pris på elektrisitet og olje. Det kan derfor ikkje leggjast for stor vekt på endringar i forbruket frå år til år når ein vurderer effekten av politikken. Det viktigaste elementet i politikken for å avgrense bruken av olje i stasjonær energiforsyning generelt, og for å redusere utslepp av CO₂ spesielt er CO₂- avgifter på olje og naturgass.

Andre verkemiddel som har innverknad på bruken av olje er:

• Grunnavgift og svovelavgift på fyringsolje

• NOx-avgift

• Klimakvotar

• Støtteordningar til investering i fornybar energi

• Administrative verkemiddel gjennom plan- og bygningslova

I 2010 er grunnavgifta sett til 88,6 øre/liter og CO₂-avgifta til 58 øre/liter. I tillegg vart satsinga på fornybar energi og energieffektivisering styrkt betydeleg.

Enkelte av Enovas støtteprogram kan påverke omfanget av oljefyring. Enova støttar utbygging av fjernvarme og lokale energisentralar, som både erstattar eksisterande oppvarmingsbehov og dekkjer nytt behov som oppstår ved nybygg. I nokre tilfelle kan varmen erstatte oppvarming frå olje, i andre tilfelle frå elektrisitet og andre energiberarar. Enova anslår at om lag halvparten av energiresultatet på varmeområdet erstattar eksisterande oljeforbruk. Enovas program for energibruk i industri, bygningar, bustad og anlegg rettar seg både mot forbruk av energi til oppvarming og forbruk av energi til elspesifikke formål. Reduksjonen av oljeforbruk vil derfor ofte vere mindre pr. kWh enn for fjernvarme og lokale energisentralar. Enova anslår at 30-40 pst. av energiresultatet på industriområdet, og drygt 10 pst. innan bustad, bygningar og anlegg, er redusert oljefyring. Samla sett anslår Enova at dei i 2009 støtta prosjekt for fornybar varme og energibruk som er venta å medverke til eit redusert oljeforbruk på 86 300 tonn pr. år når prosjekta er gjennomført. Dette svarer til reduserte utslepp på om lag 275 000 tonn CO₂ per år. Det er stor uvisse knytt til anslaget.

Petroleumsverksemda

Petroleumsverksemda stod for 26 pst. av dei totale CO₂-utsleppa i Noreg i 2009. I 2009-2010 har departementet godkjent fleire utbyggingsplanar. Ved utarbeiding av planane skal oljeselskapa finne utbyggingsløysingar som gir lite utslepp av CO₂ samtidig som omsynet til kostnadseffektivitet må takast vare på. Tabell 6.1 gir ei oversikt over felta med godkjent plan for utbygging og drift etter 2008. Tala er baserte på selskapa sine overslag ved innlevering av plan for utbygging og drift.

7 Olje- og energidepartementets utgreiing om likestilling og oppfølging av IA-avtala

7.1 Likestilling

Likestillingslova pålegg offentlege styresmakter skjerpa aktivitetsplikt for å fremje likestilling mellom kjønna på alle samfunnsområde. Olje- og energidepartementet (OED) har tidlegare gjennomgått alle budsjettområda i departementet, og utført ei likestillingsvurdering innanfor departementet sine budsjettområde. Departementet har ikkje funne løyvingar som eignar seg for spesielle kjønns- og likestillingsanalysar.

Status i departementet og underliggjande etatar

Det er i tabellane nedanfor presentert ein kjønnsdelt statistikk på sentrale personalområde:

Olje- og energidepartementet

I OEDs tilpassingsavtale er det nedfelt at departementet skal leggje vekt på å stimulere likestillingsarbeidet på dei områda der departementet er berørt som arbeidsgivar, blant anna:

• Avdelingsleiarane har eit særleg ansvar for at likestillingsarbeidet blir følgt opp i eiga avdeling. Den enkelte leiaren skal medverke til at kvinner og menn får likeverdige arbeidsoppgåver og høve til fagleg og personleg utvikling i departementet.

• Kompetansegivande oppgåver og tiltak skal fordelast slik at det medverkar til likestilling mellom kvinner og menn i OED. Verksemda vil ved samansetjing av interne arbeidsgrupper arbeide for så jamn kjønnssamansetjing som mogleg.

• Verksemda skal ha ein lønnspolitikk som medverkar til å fjerne eventuelt kjønnsrelaterte lønnsforskjellar på alle nivå. Før dei lokale forhandlingane skal det utarbeidast ei oversikt over lønnsendringar i verksemda siste år, fordelt på kjønn. Oversikta skal gjerast tilgjengeleg for partane ved forhandlingane.

• Omsynet til likestilling skal vere eitt av kriteria som blir lagt til grunn ved rekruttering til ledige stillingar.

• OEDs årlege personalstatistikk skal gi oversikt over aktuelle likestillingsrelaterte spørsmål i departementet.

Noregs vassdrags- og energidirektorat

NVEs arbeid med likestilling og mangfald er forankra i dei personalpolitiske retningslinjene og i tilpassingsavtala til Hovudavtala. Det er NVEs mål å ha eit arbeidsmiljø som sikrar at NVE held på dei beste tilsette uavhengig av kjønn, etnisitet, religion, funksjonsevne, seksuell orientering eller alder.

NVE har tiltak for å sikre likestilling og hindre diskriminering; ved rekruttering, ved tilrettelegging for personar med nedsett funksjonsevne, ved tilrettelegging ved graviditet, foreldrefråvær og andre omsorgsoppgåver, ved seniorpolitikk og ved lønnsforhold.

Leiarar får opplæring av HR-eininga i arbeidet for likestilling og mot diskriminering. Tiltak og retningslinjer blir jamleg reviderte og følgde opp av HR-eininga, som bl.a. utfører kontrollar og målingar, i nært samarbeid med tenestemannsorganisasjonane.

Oljedirektoratet

Likestillingsperspektivet blir frå Oljedirektoratets (OD) side jevnleg fokusert i personalpolitikk, lønnspolitikk og tilpasningsavtale. Arbeidet for likestilling skal vere ein integrert del av verksemda som er fokusert ved:

• tilsetjing,

• utfordrande oppgåver som inneber større ansvar og eksponering internt i OD og hos næringa og departementet,

• lagsamansetjing,

• formelle leiarar – tidsavgrensa tilsetjing/utpeiking, andre leiingsfunksjonar som pådrivar, koordinator og

• eksterne kontaktpunkt.

I ODs tilpassingsavtale går det fram at:

• partane er samde om at det er ønskjeleg med mangfald blant dei tilsette i verksemda i forhold til kjønn, alder, etnisitet og funksjonsevne. Dette skal speglast i alle stillingsutlysingar.

• den enkelte leiaren skal vere særleg merksam på å leggje forholda til rette for at kvinnelege tilsette får kvalifiserande arbeidsoppgåver på lik linje med menn, særleg med tanke på leiingsoppgåver. Dette kan òg innebere tilrettelegging for kompetansegivande kurs/utdanning på lik linje med menn.

• partane er samde om at talet på kvinnelege leiarar bør spegle kjønnsfordelinga i verksemda.

• for å ta vare på prinsippet om lik lønn for arbeid av lik verdi, skal lønnsfastsetjing baserast på kjønnsnøytrale kriterium.

I vurderinga av behov for nye medarbeidarar inngår ein analyse av alders- og kjønnssamansetjing i forhold til aktuelt fagområde. Det vart ikkje planlagt eller gjennomført spesielle tiltak knytta til likestilling i 2009.

7.2 Utgreiing av likestillingstiltak på grunnlag av kjønn, etnisitet, religion og nedsett funksjonsevne

Rekruttering

Mål

Det er eit overordna mål å sikre at den statlege arbeidsstyrken speglar samansetjinga av den yrkesaktive delen av befolkninga i landet.

OED

Tiltak er nedfelte i OEDs tilpassingsavtale og OEDs lønnspolitikk. OED annonserer ledige stillingar i departementa sine fellesannonsar der mangfaldserklæringa går fram av utlysingsteksten. Ved utveljing av kandidatar til intervju blir kjønn, etnisitet og nedsett funksjonsevne teke omsyn til.

NVE

NVE annonserer i fleire typar medium, har ei mangfaldserklæring i utlysingsteksten, kallar kvalifiserte søkjarar frå underrepresenterte grupper inn til intervju, sikrar likeverdig behandling i intervjusituasjonen, og vedtak om tilsetjing blir fatta av eit tilsetjingsråd beståande av representantar både frå leiinga og frå medarbeidarane (tenestemannsorganisasjonar).

Resultatet av tiltaka kan blant anna målast i ein stadig aukande del kvinner i NVE, i eit (historisk sett) mannsdominert fagmiljø.

OD

Tiltak og mål er nedfelte i ODs tilpassingsavtale, i ODs personalpolitikk og i ODs HMS handlingsplan. I alle eksterne stillingsutlysingar går det fram at det er ønske om mangfald blant dei tilsette i verksemda i forhold til kjønn, alder, etnisitet og funksjonsevne. OD har delteke i FADs prosjekt for moderat kvotering av ikkje-vestlege innvandrarar. Det blir kalla inn til intervju i medhald av lov- og avtaleverk.

Lønns- og arbeidsvilkår

Mål

Det er eit overordna mål å sikre ei kjønnsnøytral lønn, og lik lønn for same arbeid eller arbeid av lik verdi.

OED

Tiltaka er nedfelte i OEDs personalpolitikk, lønnspolitikk og OEDs tilpassingsavtale. Det blir gjort likelønnsvurderingar før dei årlege lokale lønnsforhandlingane baserte på kjønnsdelt lønnsstatistikk.

NVE

Det er eit personalpolitisk mål i NVE at kvinner og menn skal ha lik lønn for same arbeid eller arbeid av lik verdi. Kvinner har den same lønns- og stillingsutviklinga på bakgrunn av utdanning, erfaring og alder som menn. Under dei årlege lokale lønnsforhandlingane følgjer NVE sentralt fastsett føring om at kvinner skal ha ein større del av potten enn kva talet kvinnelege tilsette skulle tilseie. Det blir gjort likelønnsvurderingar før dei årlege lokale lønnsforhandlingane.

OD

Tiltaka er nedfelte i lokal lønnspolitikk og personalpolitikk. OD har faste vurderingskriterium i samband med lokalt lønnsoppgjer. I lokalt lønnsoppgjer vil det bli søkt å rette opp i utilsikta skeivheiter som har oppstått.

Forfremjing

Mål

Det er eit overordna mål å få ei kjønnsfordeling på leiarnivå i tråd med kjønnsfordelinga i verksemda.

OED

OED har som retningslinje å bruke positiv særbehandling ved tilsetjing i alle embets- og tenestemannstillingar. Likestillingstillitsvalt, valt av tenestemannsorganisasjonane i OED, skal sjå til at føresegnene og intensjonane i Tilpassingsavtala, Likestillingslova og Hovudavtala blir følgde opp. Likestillingstillitsvalt får høve til å uttale seg i alle tilsetjingssaker og i den årlege personalstatistikken om situasjonen i departementet når det gjeld likestillingsspørsmål.

NVE

NVE er ei tradisjonelt mannsdominert bedrift. Tilsette kjem frå fagmiljø som tidlegare har vore sterkt dominerte av menn. Rekrutteringa frå desse fagmiljøa har dermed òg blitt mannsdominert. Dei seinare åra har vi sett ei endring – det blir fleire kvinner som har den kompetansen NVE er ute etter. Det er eit uttalt mål i NVE å auke delen kvinnelege leiarar. I dag er 21 pst. av NVEs leiarar kvinner (19 pst. i 2008, 14,7 pst. i 2007). Under elles like vilkår har NVE prioritert kvinner til ledige leiarstillingar.

OD

I OD er forfremjing definert som rotasjon til mellombelse leiingsfunksjonar. Aktuelle kvinner skal bli oppmoda til å gå inn i direktørfunksjonar. Opplæringsprogrammet Førstegongsleiing vart sett i gang i 2010 for å dyktiggjere medarbeidarar i organisasjonen til å eventuelt gå inn i leiingsfunksjon. Programmet har overvekt av kvinner.

Utviklingsmoglegheiter

Mål

Det er eit overordna mål å sikre ei god utvikling for alle tilsette.

OED

Den enkelte leiaren i OED har hovudansvaret for at tilsette får nødvendig kompetanse for å utføre arbeidsoppgåver på ein tilfredsstillande måte. Den årlege medarbeidarsamtala mellom medarbeidar og næraste leiar er ein viktig arena for drøfting av kompetansehevande tiltak.

Leiarar på alle nivå har eit særleg ansvar for å fremje medarbeidarane si faglege og personlege utvikling. Utvikling skjer best gjennom læring i det daglege arbeidet, med tilrettelegging for motivasjon og engasjement og bruk av interne og eksterne utdannings- og opplæringstiltak.

Den faglege og personlege kompetansen til kvar enkelt medarbeidar skal vere best mogleg tilpassa departement sine mål og oppgåver. Kompetansebehovet innan kvar seksjon skal årleg kartleggjast og på dette grunnlaget skal det utarbeidast planar for kompetanseutvikling.

NVE

I NVE er det oppretta ein sentral kompetansepott til ekstraordinære kompetanseutviklingstiltak på 150 000 kroner som blir delt ut kvart år. I 2009 fekk åtte enkeltpersonar pengar frå denne potten, sju menn og ei kvinne. I tillegg fekk to tilsette, begge kvinner, økonomisk kompensasjon og delvis fri frå jobb for vidareutdanning.

OD

Alle behov for bemanning blir lyste ledige på intranettet. Alle medarbeidarar har ein fagleg utviklingsplan. Den faglege utviklingsplanen for den enkelte går inn som element i ressursstyringa ved bemanning av lag. Leiinga skal fokusere på likestillingsaspektet i samband med bruk av opplæringsmidlar.

Vern mot trakassering

Mål

Det er eit overordna mål å sikre alle tilsette rettferdig og lik behandling.

OED

I OED blir det jamleg gjennomført arbeidsmiljøundersøkingar og medarbeidarsamtaler. OED har eigne varslingsrutinar i medhald av Arbeidsmiljølova, og følgjer lov- og avtaleverk knytt til verneombod, helseteneste mv.

NVE

NVE har ei klar haldning mot trakassering/diskriminering og evt. diskriminerande språk og oppførsel vil straks bli slått ned på. Alle tilsette har krav på rettferdig og lik behandling. NVEs retningslinjer mot trakassering/diskriminering er forankra i våre personalpolitiske retningslinjer, i våre etiske retningslinjer, i vår lønnspolitikk og i vår IKT-sikkerheitspolitikk.

OD

I OD blir det jamleg gjennomført arbeidsmiljøundersøkingar, jamlege 360-graders leiarevalueringar og medarbeidarsamtaler. OD har varslingsrutinar i medhald av AML, og følgjer lov- og avtaleverk knytt til verneombod, helseteneste mv.

7.3 Oppfølging av IA-avtala

Olje- og energidepartementet

Det er eit mål for OED at sjukefråvær i størst mogeleg grad skal førebyggjast, og tidleg oppfølging av sjukemelde er ei prioritert oppgåve. I samband med inngåing av IA-avtala vart det utarbeidd nye rutinar for oppfølging av sjukemelde. Sjukefråværsprosenten dei siste fem åra har variert mellom 3,5 og 4,9 pst., og var i 2009 på 3,8 pst. Sjukefråværet for kvinner var på 5,6 pst. og 2,25 pst. for menn. OED har eit spesielt fokus på gravide med tanke på tidleg og riktig tilrettelegging. OED prioriterer ergonomisk tilrettelegging av kontorarbeidsplassar for å førebyggje fysiske plager på arbeidsplassen. For tilsette med kortvarig eller varig redusert funksjonsevne, arbeider OED aktivt for å behalde vedkommande og få den tilsette tilbake i arbeid raskast mogeleg. Søkjarar som oppgir å vere yrkeshemma, vert innkalla til intervju til ledige stillingar.

Det er eit overordna mål å stimulere til eit godt arbeidsmiljø og ein god personalpolitikk for å gjere det attraktivt for den einskilde arbeidstakaren å forlengje yrkeskarrieren. Gjennom tiltak som medarbeidarsamtale, tilpassa arbeidstid, tolv seniordagar, heimekontor, mobilt kontor og pensjonistkurs blir forholda lagt til rette for at fleire kan stå lenger i arbeid. I 2009 var det tre tilsette med delvis AFP, alle kvinner. Tilbodet om pensjonistkurs blir nytta like mykje av kvinner og menn.

Oljedirektoratet

OD har som målsetjing eit fortsett lågt sjukefråvær. Sjukefråværet har vore stabilt lågt i mange år, og var på 3,3 pst. i 2009. 225 tilfelle av sjukefråvær i 2009 er fordelt med 135 tilfelle for kvinner og 90 tilfelle for menn.

OD har vedteke tre delmål under hovudmålet om å få tilsett fleire med redusert arbeidsevne:

• Ha meiningsfulle oppgåver og leggje til rette best mogleg for medarbeidarar med spesielle utfordringar

• Ta imot eksterne med nedsett funksjonsevne, anten ved tilsetjing eller i praksisplass

• Ta imot eksterne med ikkje-vestleg innvandrarbakgrunn, anten ved tilsetjing eller i praksisplass

Det har ikkje blitt rekruttert personar med nedsett funksjonsevne i 2009 da det ikkje har vore aktuelle kandidatar i de få tilsettingssakene OD har hatt.

OD har som mål å ha ein tydeleg seniorpolitikk som tek vare på dei som ønskjer å arbeide til dei er 70 år og dei som ønskjer tidleg avgang frå 62 år. OD har seniorpolitiske tiltak som samtale/informasjon om diverse seniortiltak, 14 ekstra fridagar pr. år frå 62 år (jf. HTA), tilbod om økonomisk rådgiving til medarbeidarar over 57 år, tilbod om pensjonsførebuande kurs og individuelt vurderte lønnstillegg. Av i alt seks medarbeidarar som slutta i 2009 var det fire som gjekk av med pensjon.

Noregs vassdrags- og energidirektorat

Tilrettelegging for tilsette med nedsett funksjonsevne og ved graviditet

Det er eit personalpolitisk mål at alle tilsette i NVE skal behandlast med respekt og få tilbod om tilrettelegging for å kunne gjere ein god jobb.

TILTAK: NVE er ei IA-bedrift og legg forholda til rette for medarbeidarar med nedsett funksjonsevne. NVE held til i moderne lokale som er lagde til rette for rørslehemma.

NVE legg til rette for gravide ved behov. Vi tilbyr betalte ammepausar, vi sikrar tilsette som har hatt foreldrefråvær gjennomsnittleg lønnsutvikling og vi gir velferdspermisjon for tilsette med utvida omsorgsoppgåver. Alle tilsette som i ein periode har utvida omsorgsoppgåver, eller ev. andre behov, kan søkje om redusert arbeid i ein periode.

HR-eininga har, i samarbeid med næraste leiar, ansvar for ev. ytterlegare tilrettelegging; som tilrettelegging av arbeidsplassen/utstyr, fleksibel arbeidstid ved behov og ev. tilpassa arbeidsoppgåver ved behov.

Sjukefråvær

Totalt sjukefråvær i NVE var 4,47 pst. i 2009 (mot 3,70 pst. i 2008). For menn er det gjennomsnittlege sjukefråværet 3,79 pst. (mot 2,96 pst. i 2008) og det er langtidsfråværet som har auka mest. For kvinner er det gjennomsnittlege sjukefråveret 5,53 pst. (mot 4,86 pst. i 2008), og korttidsfråværet har auka mest.

TILTAK: Fortsetje å følgje tett opp ved sjukefråvær, spesielt ved langtidsfråvær. Vere spesielt merksam på arbeidsbelastning i enkelte einingar.

Seniorpolitikk

Det er eit personalpolitisk mål i NVE å ha ein aktiv og synleg seniorpolitikk. Det skal gjennomførast årlege seniorsamtaler med alle over 60 år. Føremålet med samtala er å kartleggje ønskjer/behov hos den enkelte fram til venta pensjonsalder, for slik å leggje forholda best mogleg til rette både for arbeidstakaren og NVE som arbeidsgivar. Dette gjer personalplanlegginga i NVE føreseieleg og gir høve til å få til ei god kompetanseoverføring frå seniorgruppa.

NVE har innført følgjande seniorpolitiske tiltak:

• 14 seniordagar (fri med lønn) frå det året den tilsette fyller 62 år.

• Redusert arbeidstid til syv timar per dag heile året (sommartid) for tilsette som har fylt 63 år.

• Lønnsutvikling, for å stimulere til å stå i stilling lenger, avhengig av leiar si vurdering, frå 64-66 år.

Det kan vurderast om medarbeidarar med særleg viktig kompetanse for NVE kan få tilbod om 80 pst. arbeidstid til 100 pst. lønn.

8 Evaluering av Enova SF

8.1 Innleiing

I Prop. 1 S (2009-2010) skreiv departementet at «Departementet legger opp til å starte en evaluering av Enovas forvaltning i 2010. Evalueringen vil være viktig for å videreutvikle virkemiddelbruken på området. Evalueringen vil danne grunnlaget for ny avtale fra og med 2012.»

Departementet evaluerte sist verksemda i 2006, jf. St.prp. nr. 69 (2006-2007).

Riksrevisjonen gjennomførte ein brei forvaltningsrevisjon av Enova SF og forvaltninga av Energifondet i perioden 2008-2010. Denne vart presentert i Riksrevisjonens Dokument 3:6 (2009 -2010) og behandla av kontroll- og konstitusjonskomiteen våren 2010, jf. Innst. 298 S (2009-2010). Enova evaluerer òg jamleg programma og verkemidla sine, til dels på oppdrag frå departementet. Nyleg er det gjort ei evaluering av tilskotsordninga for elektrisitetssparing i hushald og departementet har fått utført ei vudering av i kva grad verkemidla som Enova nyttar har utløysande effekt. Denne evalueringa bygger mellom anna på desse.

I det følgjande er Olje- og energidepartementets hovudvurderingar knytte til Enovas verksemd og forvaltninga av Energifondet presentert. Kapittel 8.2 er ein gjennomgang og ei vurdering av rammene for verksemda, inkludert tema som organisasjons- og tilknytingsform, og finansieringsmodell. Den inneheld òg ei omtale av korleis Enova har utvikla seg som organisasjon. I kapittel 8.3 er drøfta særskilte tema som mål- og resultatstyring av Enova, resultatrapportering, gjennomføringstida for prosjekt og kanselleringar. Dette er tema som det er behov for å belyse nærare blant anna fordi Riksrevisjonen har stilt spørsmål ved dette. Det er òg viktige tema for å forstå Enovas verksemd.

Kapitla 8.4 og 8.5 inneheld ei særskilt omtale og drøfting av satsinga på vindkraft og vassboren varme basert på fornybare energikjelder. Stortinget har kvantifiserte mål for energiresultat i 2010 på desse områda, jf. St.meld. nr. 29 (1998-99) Om energipolitikken, og drøftinga tek utgangspunkt i dei føresetnadene som vart sette opp den gongen. I kapitlet er gjennomgått utviklinga av verkemiddelapparatet, støttenivået, og kanselleringar på dei to områda. For vind er det ei særskilt omtale av produksjonsdata, mens for varme er det ei særskilt omtale av bruken av bioenergi som innsatsfaktor i varmeanlegg.

Kapitla 8.6-8.9 inneheld ein overordna gjennomgang av utviklinga og resultata for Industriprogrammet, Program for bygg og anlegg, satsinga retta mot forbrukar og hushald, og Ny teknologi-programmet. Kapittel 8.10 beskriv Enovas internasjonale aktivitetar.

I kapittel 8.11 er presentert departementet si vurdering av verksemda i lys av føresetnadene som vart sette i St.meld. nr. 29 (1998-1999).

Departementet vil understreke at denne evalueringa er ei avgrensa drøfting av Enovas verksemd. Dels er den basert på eksterne vurderingar, dels er det departementet sine eigne vurderingar knytte til tema som er viktige for å forstå verksemda. Evalueringa gir ein summarisk gjennomgang av utviklinga i dei ulike programma, og resultata innanfor kvart enkeltområde i lys av støttenivå og disponible rammer. Evalueringa inneheld såleis ikkje ein fullstendig gjennomgang eller vurdering av Enovas resultat.

Det blir understreka at analysane som er presenterte i denne evalueringa er forenkla framstillingar av både verksemda og resultata. Blant anna er det gjort forenklingar med omsyn til prosjekta si levetid, og renter. Departementet har valt å legge vekt på dei ulike satsingsområda, og særlege utfordringar som er felles. Samla resultat drøftes i liten grad. Det vises også til omtale under programkategori 18.25.

8.2 Bakgrunn

8.2.1 Opprettinga av Enova

Enova vart stifta ved kongeleg resolusjon av 1. juni 2001 med verknad frå 22. juni 2001. Stiftinga har bakgrunn i Stortingets vedtak om opprettinga av Energifondet av 5. april 2001, jf. Ot.prp. nr. 35 (2000-2001) Om lov og endringar i lov 29. juni 1990 nr. 50 om produksjon, omforming, overføring, omsetning og fordeling av energi m.m. (energilova) og Innst. O nr. 59 (200-2001).

Det var eit sentralt element i departementet sitt forslag om oppretting av Energifondet at det samtidig skulle opprettast ei ny, statleg verksemd med vide fullmakter til å forvalte fondsmidlane. I proposisjonen vart det lagt opp til ei ansvars- og rollefordeling der departementet skulle fastsetje overordna mål for verksemda. Selskapet skulle sjølv utvikle verkemiddel for å nå måla.

Fleirtalet i energi- og miljøkomiteen understreka at midlane i Energifondet skulle gå til forbruksretta og produksjonsretta tiltak som stimulerer til den langsiktige omlegginga av energisektoren. Midlane skulle rettast inn mot å nå dei måla som var sette for utbygging av vindkraft og andre nye fornybare energikjelder, miljøvennleg varmeproduksjon og forbruksreduksjon, jf. St.meld. nr. 29 (1998-1999) Om energipolitikken.

Det vart framheva at Enova ikkje sjølv skulle bli ein utøvande institusjon med oppbygging av eit stort byråkrati. Administrasjonen skulle haldast på eit begrensa nivå og føretaket skulle medverke til marknadsorientert verkemiddelbruk ved å nytte eksterne samarbeidspartnarar.

8.2.2 Departementet si styring av Enova

Statsføretaksforma peikte seg ut som ei naturleg tilknytingsform for Enova. Den gav rom både for den overordna og langsiktige styringa av verksemda og den faglege uavhengigheita som det var lagt opp til. Enova kunne få ei relativt fri stilling i drifta av verksemda, blant anna knytt til vilkår for tilsette. Det er òg sikra offentleg innsyn i verksemda gjennom at Statsføretaka no er omfatta av den nye offentleglova.

Olje- og energidepartementet har to skilde roller i styringa av Enova. Den eine rolla er knytt til forvaltninga av eigarskapen, mens den andre rolla er knytt til at departementet er part i avtala med Enova om forvaltninga av midlane frå Energifondet og oppdragsgjevar for særskilte oppdrag i tilskotsbrevet.

Eigarforvaltning og styret si rolle

Forvaltninga av eigarskapen skjer i tråd med statsføretakslova og statlege hovudprinsipp for god eigarskap. Departementet har fastsatt vedtekter for foretaket. Utøvinga av eigarskapen skjer gjennom føretaksmøtet som er det øvste organet i føretaket. Eigarskapsutøvinga omfattar utnemning av styremedlemmer, fastsetjing av årsoverskot, og eventuell endring av vedtekter.

Enovas styre og leiing har ansvaret for den forretningsmessige drifta og utviklinga av føretaket, under dette ansvaret for gjennomføringa av avtala og andre oppdrag gitt av departementet. I medhald av Enovas interne instruksar for vedtak om støtte skal søknader om støtte over 20 mill. kroner avgjerast av styret.

Departementet legg vekt på å utnemne eit kompetent styre. Styret er sett saman av personar med brei kompetanse. Departementet legg blant anna vekt på juridisk og økonomisk kompetanse, erfaring frå energibransjen, forvaltningserfaring og leiar- og styreerfaring. Ettersom omfanget av Enovas verksemd har vakse, har departementet valt å utvide Enovas styre med fleire medlemmer. Styret består no av seks medlemmer, der ein er oppnemnd av dei tilsette i Enova SF.

Statsråden kan fremje forslag til føretaksmøtet og instruere styret. Det har aldri blitt gitt instruksar til styret. Departementet sitt instruksjonsmynde er likevel ikkje uavgrensa, men må utøvast innanfor ramma av Stortingets føresetnader for opprettinga av Enova og styringa av føretaket. Sidan opprettinga av Enova SF er ikkje styret blitt instruert.

Oppdragsgjevar – avtalestyring

Den andre rolla departementet har er knytt til styringa av Enovas hovudoppdrag, som er forvaltninga av Energifondet. Dette forvaltningsoppdraget er gitt gjennom ei fireårig avtale. Prinsippet om avtalestyringa er slått fast i vedtektene for Energifondet.

Avtala mellom departementet og Enova set blant anna opp konkrete resultatmål og det er stilt krav til rapportering. Det er slått fast at forvaltninga av midlane skal skje på ein kostnadseffektiv måte etter objektive og transparente kriterium. Gjeldande avtale med Enova SF gjeld frå 1. juni 2008 til 31. desember 2011.

Det er regelmessig kontakt mellom departementet og Enova. Det blir blant anna halde to kontaktmøte kvart år. Her deltek både styret og administrasjonen. Kontaktmøta er knytte til oppfølginga av avtala, under dette resultatrapportering, innspel til statsbudsjettet og Enovas rådgivarfunksjon overfor departementet. Det skjer ingen instruksjon eller styring gjennom denne kontakten, i tråd med St.prp. nr. 13 (2006-2007), kap. 3.4.

8.2.3 Finansiering av verksemda

Enovas verksemd er i all hovudsak finansiert av Energifondet. Energifondet får inntektene sine frå eit påslag på nettariffen på 1 øre/kWh, frå avkastning frå Grunnfond for fornybar energi og energieffektivisering (Grunnfondet), frå overføringar over statsbudsjettet og ved opptente renter på inneståande kapital i fondet føregåande år. Energifondets inntekter er anslått til om lag 1,85 mrd. kroner i 2011.

Energifondet er tilført 9,5 mrd. kroner sidan Enova vart etablert og fram til 2010. Dette er betydeleg meir enn det som vart lagt til grunn i St.meld. nr. 29 (1998-1999), jf. omtale i kapittel 8.3.1. Berre sidan 2007 er Energifondet blitt tilført over 5,8 mrd. kroner.

Finansieringa av Energifondet med påslaget på nettariffen, avkastninga frå Grunnfondet i tillegg til ordinære overføringa over statsbudsjettet, har medverka til å gi stabile og føreseielege rammevilkår for satsinga.

Arbeidet med å få til ei varig omlegging av marknadene for fornybar energi og energieffektivisering tek tid. Det blir òg spegla ved at dei prosjekta som Enova engasjerer seg i ofte er store og har lange leietider, jf. omtale i kapittel 8.3.3. For å kunne arbeide med prosjekt over tid, har det derfor vore viktig for Enova å kunne utnytte den budsjettfleksibiliteten som ligg i ordninga med Energifondet. Det er med på å sikre at prosjekta med høgast energiresultat per støttekrone får tilsegn om støtte.

8.2.4 Utviklinga av Enova

Etter departementet si vurdering har statsføretaksforma fungert i tråd med intensjonen med opprettinga av Enova. Den har medverka til å sikre ei klar rollefordeling mellom administrasjon og styre i føretaket, og staten som eigar. Organiseringa gir den nødvendige avstanden mellom partane ved forhandling av avtale. For å kunne halde ved lag eit system med overordna styring er det òg lagt opp til at Enovas vedtak ikkje skal kunne klagast inn til Olje- og energidepartementet, jf. Ot.prp. nr. 86 (2001-2002) og Innst. O. nr. 41 (2002-2003). Organiseringa har skjerma for direkte inngrep i drifta og dei faglege prioriteringane.

I nokre tilfelle har det vore politisk ønskeleg å prioritere program som ikkje har vore omfatta av avtala. Enova har då fått i oppdrag å forvalte særskilte tilskotsordningar, som er finansierte gjennom eigne løyvingar over statsbudsjettet. Det gjeld blant anna tilskotsordningane til elektrisitetssparing i hushald og til infrastruktur for naturgass.

Enova har utvikla eit breitt spekter av verkemiddel basert på innsikt i marknaden og faglege vurderingar. Det har vore utvikling i verkemiddelbruken undervegs, basert på erfaringar som er hausta. Det vises til gjennomgangen i kapitla 8.4-8.9.

Ved etableringa av Enova SF vart det lagt tydelege føringar for storleiken på organisasjonen, og det var føresett mykje bruk av ekstern kompetanse. Etter erfaringar frå dei første åra vart det klart at organisasjonen var nøydd til å vekse blant anna for å kunne ta vare på nødvendige administrative funksjonar og eit aukande behov for oppfølging av prosjekt etter kvart som prosjektporteføljen auka. Statskonsults evaluering i 2006 peikte òg på utfordringar ved å avgrense storleiken på organisasjonen. Sidan den gongen er Energifondet tredobla. Enova har derfor fått rammer til å auke bemanninga, særleg frå 2008.

Figur 8.2 gir ei oversikt over utviklinga av storleiken på Energifondet, administrasjonshonoraret og talet på tilsette i Enova indeksert til 100 i 2002. Verksemda har i dag 53 fast tilsette og dette gir høve til å styrkje viktige funksjonar både innan det energifaglege og innan administrasjon.

Departementet vil leggje vekt på at Enova framleis skal ha ein relativt liten administrasjon, men talet på tilsette må sjåast i lys av storleiken på oppdraget. Framover vil det vere særleg viktig å styrkje arbeidet med oppfølging av prosjekt i lys av at ein større del av prosjektporteføljen no går inn i ein produksjonsfase.

8.2.5 Forholdet til statsstøtteregelverket

Støtteordningane i Enova er normalt å sjå på som statsstøtte som må notifiserast og godkjennast av ESA. Det må liggje føre ei generell godkjenning frå ESA av statsstøtte som skal gis av Enova, men i 2008 vart det òg innført krav om at alle prosjekt som tek imot investeringsstøtte over 7,5 mill. euro må notifiserast individuelt og godkjennast av ESA før støtte kan utbetalast.

Arbeidet med notifisering av Energifondet og oppfølging av dette krev betydelege ressursar både av departementet og Enova. Det er venta at både departementet og Enova vil måtte bruke betydelege ressursar på oppfølging av dette regelverket også i framtida.

8.3 Mål- og resultatstyring

Styringa av Enova følgjer prinsippa for mål- og resultatstyring. Måla er formulerte gjennom ei formålsvedtekt, hovudmål og resultatmål. I tillegg gis særskilte oppdrag i tilkotsbrevet. Resultata blir rapporterte årleg.

Mål- og resultatstyring er det overordna styringsprinsippet i staten. Senter for statleg økonomistyring (2006:7) definerer dette som «å sette mål for kva verksemda skal oppnå, å måle resultater og sammenligne dem med måla, og bruke denne informasjonen til styring, kontroll og læring for å utvikle og forbetre verksemda».

Føremålet med mål- og resultatstyring er å auke effektiviteten og få meir ut av ressursane ved at underliggjande nivå får fridom til sjølv å avgjere kva verkemiddel som skal nyttast for å nå måla. Dei viktigaste dokumenta og prosessane i styringsdialogen mellom over- og underordna nivå er knytte til budsjettet. Ein grunnleggjande føresetnad er at ein konkretiserer måla slik at dei kan målast ved kvantitative eller kvalitative metodar.

8.3.1 Enovas formål, hovudmål og resultatmål

Enovas formål er å fremje ei miljøvennleg omlegging av energibruk og energiproduksjon. I avtala er det presisert at energiomlegginga er ei langsiktig satsing på utviklinga av marknaden for effektive og miljøvennlege energiløysingar som medverkar til å styrkje forsyningstryggleiken for energi og redusere utsleppa av klimagassar.

I avtala frå 2007 vart formålet konkretisert gjennom seks hovudmålfor forvaltninga av midlane frå Energifondet:

• Meir effektiv bruk av energi

• Auka bruk av andre energiberarar enn straum og olje til oppvarming

• Auka produksjon frå fornybare kjelder

• Introduksjon og utvikling av nye teknologiar og løysingar i energimarknaden

• Velfungerande marknader for effektive og miljøvennlege energiløysingar

• Auka kunnskap i samfunnet om høva til å ta i bruk effektive og miljøvennlege energiløysingar

Desse måla er vidareført i gjeldande avtale.

Gjennom behandlinga av St.meld. nr. 29 (1998-1999) Om energipolitikken, jf. Innst. S. nr. 122 (1999–2000), vart det fastsettresultatmål: «Målene for omlegging av energiforbruk og -produksjon er:

• Å begrense energiforbruket vesentlig mer enn om utviklingen overlates til seg selv,

• å bruke 4 TWh mer vannbåren varme årlig basert på nye fornybare energikilder, varmepumper og spillvarme innen 2010, og

• å bygge vindkraftanlegg som årlig produserer 3 TWh innen 2010.»

I stortingsmeldinga vart det lagt vekt på at satsinga på vindkraft skulle motivere introduksjonen av ein teknologi som med teknisk framgang og høgare kraftprisar var venta å bli lønnsam på sikt. Måla for omlegging av energiforbruk og -produksjon føresette «…en energipakke med en opptrapping av elavgiften kombinert med tilskudd til investeringer innenfor en ramme på inntil 5 milliarder kroner over en tiårsperiode».

For tiårsperioden såg ein for seg ein opptrappingsfase der verkemiddelapparatet skulle styrkjast og førebu grunnen for ei sterkare satsing i ein pådrivarfase. Det vart lagt til grunn at støttebehovet ville minke mot slutten av perioden som følgje av teknisk framgang, vel etablerte marknader og høgare elprisar. Det vart understreka at «…utviklingen i kraftprisene kan påvirke mulighetene til å nå flere av målene for omlegging av energiforbruk og -produksjon.»

Ved opprettinga av Enova vart Stortingets mål gjort gjeldande for Enovas forvaltning av midlane frå Energifondet.

Gjeldande avtale med Enova SF gjeld frå 1. juni 2008 til 31. desember 2011. I avtala er det lagt til grunn at Enova skal medverke til «økt fornybar varme- og kraftproduksjon og energisparing som samlet tilsvarer minimum 18 TWh innen utgangen av 2011.» Dette målet er eit kombinert mål som omfattar både ny energiproduksjon og energieffektivisering.

Avveining mellom formål, hovudmål og resultatmål

Departementet og Enova har avtalt ambisiøse, men realistiske resultatmål basert på dei budsjettrammene som ligg føre. Ein høg ambisjon sikrar at målet blir eit effektivt verktøy for prioritering og forvaltning av midlane frå Energifondet. Enova må prioritere dei mest kostnadseffektive prosjekta. Dei ambisiøse og konkrete resultatmåla har medverka til ei sterk marknads- og resultatorientering i Enova. Eit ambisiøst mål gir òg viktige signal til marknaden.

Det er viktig å sikre at måla er innanfor rekkevidde for verksemda. Dersom måla er for høge, risikerer ein at Enova sjølv må prioritere mellom dei ulike måla. Avtaledrøftingane er med å sikre realisme i målsetjinga.

Ei utfordring ved styringa er forholdet mellom sjølve formålet, hovudmålet og resultatmåla, fordi det ikkje er ein «éin-til-éin»-samanheng mellom desse.

Enovas medverknad til varige marknadsendringar kan ikkje kvantifiserast på same måten som resultata frå enkeltprosjekt som har fått tilskot. Både tilskotsordningane og rådgivingsverksemda har ein meir langsiktig innverknad på marknaden.

Med krevjande resultatmål er det ein fare for at Enova vil prioritere kortsiktige resultat, framfor eit meir langsiktig arbeid mot varige marknadsendringar, særleg i slutten av ein målperiode. Eksempelvis gir ei satsing på passivhus relativt små målbare energiresultat per krone. Samtidig kan den kompetanseoppbygginga som følgjer av ei slik satsing vere ein viktig stimulans til marknaden på sikt. For å sikre at formålet med verksemda blir lang teke vare på, er det fastsett ein del særlege vilkår for avtala. Dette er knytt til satsinga på ny teknologi og informasjon/rådgiving. Dette er imidlertid berre hensiktsmessig så lenge desse satsingane utgjer ei begrensa del av Enovas verksemd.

I ei ekstern vurdering av utløysande effekt, gjort av Vista Analyse AS, drøftes forholdet mellom Enovas formål og resultatmål. Det er viktig å identifisere barrierer for langsiktige markedsendringer for å vurdere den nødvendige ressursinnsats. Innan energiproduksjon, ny teknologi og nye bygg, meinar Vista Analyse at Enova har lykkast betre med å identifisere barrierane enn innan satsinga industri og eksisterande bygningar og anlegg.

Dei seinare åra har Enova lagt meir vekt på å bidra til å utvekle umodne teknologiar. Fleire av marknadsområda har blitt meir prega av dette, særleg innan bygg og industri. I tillegg har Enova styrka Ny teknologiprogrammet, særleg på havenergi. Departementet legg til grunn at denne utviklinga vil fortsette. Departementet trur det er naudsynt å utvikle eigne resultatmål for teknologiprogrammet på sikt. Sjå og omtale om dette i kapittel 8.9.

8.3.2 Resultatrapportering

I eit system med målstyring er utforminga av resultatrapportering viktig. Utanforliggjande forhold kan påverke høvet til å nå måla. Særleg vil energiprisar og kostnadsutvikling vere avgjerande. Enova har ansvar for å varsle departementet særskilt dersom det er forhold som gjer at ein ikkje lenger meiner at målet er innan rekkevidde. Departementet vart halde orientert om høva til å nå vindmålet gjennom 2008 og 2009. Då det vart klart at det ikkje lenger var innan rekkevidd, vart departementet varsla og Stortinget vart orientert i budsjettet for 2010.

Enova skal kvart år rapportere til departementet om aktiviteten i det føregåande året. Det er stilt krav om at energiresultat skal vere realiserte, kontraktfesta eller dokumenterte på annan måte sjå omtale under kapittel 8.3.3. Det gir Enova høve til å føre energiresultat når tilsegn om støtte til eit prosjekt blir gitt, og mottakar forpliktar seg til å gjennomføre prosjektet med eit venta energiresultat (kontraktfesta). Dette gir departementet tidleg informasjon om kva løyvinga for fjoråret er nytta til og kva vi kan vente av resultat. Den fortløpande rapporteringa av kontraktfesta resultat er viktig for styring av Enova. Den er òg i tråd med krav i Bevilgningsreglementet § 9 og i Reglement for økonomistyring i staten § 4.

Prosjekta blir sjeldan ferdigstilte same året som dei tek imot støtte, og det er risiko for at prosjekta ikkje blir gjennomførte. Enova rapporterer om endringar i venta resultat som følgje av at prosjekt blir kansellerte. Kanselleringar er gjennomgått nærare i kapittel 8.3.4.

Den seinare tida har det vore ein del merksemd om at Enova rapporterer kontraktfesta resultat, mens det er dei faktiske realiserte resultata og marknadsutviklinga som er interessante. I Enovas prosjektportefølje er ein stadig større del prosjekt sluttrapporterte. Det er naturleg å utvikle rapporteringa for i større grad å framheve dei realiserte energiresultata framover. På grunn av dei lange leietidene i prosjekta vil det likevel alltid vere stort avvik mellom kontraktfesta og sluttrapportert resultat. Leietider er omtalte i kapittel 8.3.3. Samtidig er det viktig å hugse på at modellen Enova nyttar for rapportering av energiresultat er basert på at resultata frå kvart enkelt prosjekt blir summerte (ein såkalla «bottom up modell») og vurderas i lys av støttebeløpet. Det betyr at resultatane ikkje gir informasjon om prosjekta sin samla effekt på energisystemet (energibalansen).

8.3.3 Leietider

Det kan ta lang tid frå eit prosjekt får tilsegn om støtte til det er mogleg å måle dei faktisk realiserte energiresultata. Leietida kan splittast opp i ulike fasar med følgjande milepælar:

• 0. Søknad

• 1. Vedtak om støtte

• 2. Investeringsvedtak

• 3. Prosjektstart

• 4. Prosjektslutt

• 5. Sluttrapportering

• 6. Innkøyringsfase

• 7. Full drift

• 8. Måling av realiserte energiresultat

Det endelege investeringsvedtaket blir teke av prosjekteigaren, normalt styret for verksemda, i etterkant av tilsegn om støtte. Dette følgjer av at tilsegna om støtte skal vere utløysande for anna finansiering.

For prosjekt som krev omfattande anleggsarbeid vil det kunne gå tid før det er fysisk mogleg å setje i gang prosjektet. Det kan vere behov for å inngå kontraktar med eksterne kontraktørar. Anleggsmaskiner og personell mv. må vere tilgjengelege. Investeringsstøtten blir utbetalt i henhold til avtalte milepæler, og som en andel av påløpte kostnadar. Før prosjekteigaren får utbetalt siste del av støtta, stiller Enova krav om at det er utarbeidd ein sluttrapport.

Det ligg ofte vilkår i tilsegna frå Enova om seinaste tidspunkt for å setje i gang eit prosjekt. Enova kan òg setje krav om kor lang tid prosjekteigaren har for å få på plass endeleg finansiering og fatte investeringsvedtak. Dette er ein praksis som har utvikla seg etter kvart. Enova stiller krav på alle programområda, og særleg på dei større prosjekta. I tiltakspakka i 2009, var rask igangsetjing av prosjekt ein viktig premiss, jf. St.prp. nr. 37 (2008-2009). Enova sett då gjennomgåande strenge krav til framdrift i prosjekta. I lys av gode erfaringar frå dette, er rask igangsetjing blitt eitt av prioriteringskriteria i det nye programmet for energieffektivisering i eksisterande bygningar.

Også i sluttrapporteringa av prosjekta kjem berre dei venta energiresultata fram. For mange prosjekt, spesielt innan energiproduksjon og innan industrien, trengst det ein innkøyringsperiode før prosjektet leverer full yting. For å kunne gjennomføre målingar av faktisk produksjon eller innsparing, vil det vere behov for å ha fleire årgangar med data. Det må blant anna korrigerast for naturlege variasjonar i temperatur, aktivitet og brukstid. Ofte vil tre års full drift vere nødvendig for å kunne gi ei god vurdering av realiserte energiresultat. For prosjekt som kjem i full drift i 2010 vil det vere naturleg å leggje til grunn data for perioden 2011-2013, og realiserte resultat kan først rapporterast i 2014.

Figur 8.3 illustrerer den typiske investerings- og resultatprofilen i eit prosjekt. Den første søyla i figuren illustrerer at det blir teikna kontrakt mellom investor og Enova i år null. Her blir støttebeløpet og forventa energiresultat fastsett. Investeringane strekkjer seg over dei etterfølgjande åra, illustrert ved dei etterfølgande søylene. Støttebeløpet blir betalt ut i denne perioden. Linja illustrerer at produksjonen tek til i år 2 og aukar fram mot ferdigstilling av prosjektet i år 7.

Kilde: Enova

I tabell 8.1 er det vist anslag på gjennomsnittlege venta leietider frå fase 0 (søknad) til fase 4 (prosjektslutt) for prosjekt som fekk tilsegn om støtte i åra 2007, 2008 og 2009. Det må leggjast til grunn at saksbehandlingstida i Enova normalt er seks veker. For store prosjekt innan industri og vindkraft vil den vere opp mot tre måneder.

Dei aller største prosjekta i industrien brukar gjennomsnittleg fire år frå dei får tilsegn om støtte til dei er ferdig bygde. Store varmeprosjekt, og byggprosjekt brukar respektive 4,5 til 5 år. Mellomstore prosjekt brukar noko kortare tid. Det betyr at brorparten av prosjekta som søkte og ble støtta i 2007 først vil bli ferdigstilte i 2010 og i 2011. Departementet ser på dette nivået som normalt.

Mange av dei minste prosjekta under varme og bygningar fekk tilskot under tiltakspakka, jf. St.prp. nr. 37 (2008-2009). Desse prosjekta fekk tilsegn i 2009 og støttenivået var høgare enn normalt. Der vart det stilt krav om særleg rask gjennomføring. Dei fleste anlegga er venta å bli sluttførte i løpet av 2010. Desse prosjekta har ei kortare leietid enn det som er representativt for Enovas prosjekt i eit «normalår».

Med lange leietider vil det vere krevjande å følgje opp eit mål for faktisk energiproduksjon. For å kunne ha verifisert eit mål på 3 TWh/år vindkraftproduksjon i 2010 ville ikkje tilskot gitt etter 2006 medverka til å nå målet. På dette tidspunktet var det verken tilskotsmidlar eller tilstrekkeleg med konsesjonar for ei så omfattande utbygging. Vindkraftmålet, og målet om vassboren varme, som vart etablert i St.meld. nr. 29 (1998-1999) har derfor vore sett på som eit mål om å gi utløysande støtte til prosjekt. I avtala med Enova frå 2002 vart dette operasjonalisert med følgjande formulering «Resultatene skal være realiserte eller kontraktsfestede». I avtala med Enova for 2007 vart følgjande formulering nytta «Energiresultater skal være realiserte, kontraktsfestede eller dokumentert på annen måte». Formuleringa vart ført vidare i gjeldande avtale frå 2008.

8.3.4 Kanselleringar

Dei aller fleste av prosjekta Enova engasjerer seg i blir gjennomførte, men nokre prosjekt blir kansellerte. Enova rapporterer kansellering av prosjekt og korrigerer venta energiresultat etter dette. Fleire faktorar kan forklare omfanget av kanselleringar.

Støtta frå Enova blir i stor grad utrekna individuelt for kvart prosjekt basert på søkjaren si beskriving av prosjektøkonomien. Støtta frå Enova skal vere utløysande for prosjekt, men den skal ikkje overkompensere. Det er krevjande å treffe nøyaktig støttenivå der ein ikkje overkompenserer, men likevel gir tilstrekkeleg støtte til at det er interessant å investere. Det stiller store krav til prosjekteigaren sine vurderingar av kostnader og inntekter. Når det er konkurranse om støttemidlane vil det alltid vere slik at enkelte søkjarar kan bli for optimistiske på vegne av eige prosjekt, eller ein manglar erfaring med kostnadene for denne typen prosjekt. Sjå boks 8.1 nedanfor for ei drøfting av dette temaet i forhold til vindkraftprogrammet. Denne typen forhold kan bli avdekte når styret i selskapet vurderer endeleg investeringsvedtak, og det skal skaffast framandkapital.

Heilt utanforliggjande forhold kan påverke om prosjekt blir gjennomførte som planlagt. I 2009 vart det kansellert eit betydeleg tal prosjekt, samanlikna med tidlegare år. Det vart kansellert tidlegare inngåtte kontraktar tilsvarande 885 GWh. Det høge talet kan ha samanheng med at det generelt var låg aktivitet i økonomien og at kraftprisen fall.

Prosjekt kan òg bli kansellerte på grunn av forhold som kunne ha blitt tekne omsyn til i utforminga av programkriteria. Det er eitt eksempel på at eit vindkraftprosjekt vart tildelt støtte, men måtte kansellere fordi dei fekk avslag på konsesjon etter ei klagebehandling. Slike kanselleringar unngår Enova for framtida ved å stille krav om at anlegga skal ha endeleg konsesjon ved tildeling av støtte. Ei god utforming av støtteordningane er viktig for å unngå unødig mange kanselleringar. Etter departementet si vurdering har det vore ei positiv utvikling i utforminga av støtteordningane.

Dersom ingen prosjekt hadde blitt kansellert ville det vore naturleg å spørje om Enovas ordningar er for gunstige. Departementet legg til grunn at ein viss del av prosjekta blir kansellert. Det blir understreka at det ikkje blir utbetalt støtte til prosjekt før dei er sette i gang. Det betyr at Enova ikkje taper pengar på kanselleringane, men at midlane kan brukast til å utløyse andre prosjekt.

Tabell 8.2 gir ei oversikt over talet på kanselleringar i heile Enovas portefølje over tid. Resultata NVE oppnådde i 2001 er med i vurderinga av den totale måloppnåinga, men resultata frå 2001 er ikkje med når kanselleringar omtalast. Tabellen gir berre status per 31. mars 2010 og utviklinga av porteføljen vil endre seg over tid. Enova har i perioden frå 2002 til 31. mars 2009 kontraktfesta 16 901 GWh energiresultat. Per 31. mars 2010 var 3 522 GWh kansellerte slik at kontraktfesta resultat korrigert for kanselleringar er 13 379 GWh.

Det er mest relevant å sjå på den modne delen av porteføljen (2002-2006) når ein vurderer nivået på kanselleringar. Nivået på kanselleringar i denne perioden synest å vere betydeleg (29 pst.). Departementet har sett på dei ulike programområda for å finne moglege forklaringar på kanselleringsnivået. Vi ser at vindkraftkanselleringar står for om lag 50 pst. av kanselleringane i heile perioden 2002 til 2009. Det er etter departementet sitt syn for høgt, og det visast til nærare drøftingar i kapittel 8.4.2.

Innan bygningar, varme og industri er 21 pst. av opphavleg kontraktfesta energiresultat frå 2002-2006 kansellert. Ein må truleg vente kanselleringar opp mot dette nivået for denne typen prosjekt.

Det er òg relevant å spørje om det kan komme ytterlegare kanselleringar. I følgje Enova er risikoen for kanselleringar størst når prosjekta er i ein tidleg fase. Når prosjekta er sette i gang, og første utbetaling frå Enova har funne stad, er det svært låg frekvens på kanselleringar. I følgje Enova er 97 pst. av energiresultata som vart kontraktfesta før 2007 anten sluttrapporterte eller knytte til prosjekt som er sette i gang. Det er derfor grunn til å tru at nivået på kansellerte prosjekt i den modne delen av porteføljen ikkje vil auke nemneverdig.

Erfaringane rundt kansellering av prosjekt har gjort at Enova over tid har stramma til kontraktvilkår og oppfølging av prosjekt. Enova kan i lita grad hindre ei kansellering, men dei kan påverke at avklaringar og vedtak skjer innan rimeleg tid. Enova følgjer no opp prosjekta tettare enn før for å sikre at løyvd støtte blir omsett i gjennomførte prosjekt. Spesielt gjeld dette innan vindkraft. Dette vil først og fremst kunne gi ei raskare avklaring dersom prosjekteigaren ønskjer å kansellere prosjekt slik at midlane kan tildelast andre.

8.3.5 Om utløysande effekt

Det er ein sentral premiss for Enovas verkemiddelbruk at støtte skal medverke til å utløyse prosjekt som elles ikkje ville blitt gjennomførte. Samtidig skal Enova gi nok støtte til at prosjekta kan gjennomførast. Verkemidla må derfor utformast slik at prosjekta sine faktiske kostnader og inntekter blir avslørte og at dei prosjekta som medverkar til Enovas mål blir prioriterte. Ein økonomisk analyse av prosjekta, konkurranse mellom prosjekt, og benchmarking mot liknande prosjekt er viktige element i utforminga av verkemiddel og vurdering av søknadene, men prosessen må heller ikkje bli for krevande for søkerane.

Departementet legg i oppfølginga av Enova vekt på at støtta har utløysande effekt. Temaet var blant anna ein del av Statskonsults evaluering av Enova i 2006. Statskonsult vurderer utløysande effekt slik: «Kravet om at tilskudd fra Energifondet skal ha utløsende effekt er sentral i avtalen. Ut fra brukerundersøkelsen ser det ut til at det er relativt få gratispassasjerer blant tilskuddsmottakerne».

Spørsmål om utløysande effekt var òg ein del av Riksrevisjonens revisjon av Enova og forvaltninga av Energifondet. Riksrevisjonen gjennomførte ei spørjeundersøking blant støttemottakarane. Riksrevisjonen skriv: «25 prosent av de responderende støttemottakerne anser det som sannsynlig at de ville gjennomført prosjektet uten støtte fra Enova. I disse tilfellene er det grunn til å stille spørsmål ved om Enovas støtte har hatt utløsende effekt.»

Det er metodisk utfordrande å måle utløysande effekt, gjennom for eksempel spørjeundersøkingar. Spørjeundersøkinga kan bli påverka av strategiske svar eller etterrasjonalisering av eigne handlingar. Ein må òg vere bevisst på respondenten si rolle i prosjektet. Ein kan vente ulike svar om spørsmål blir retta til f.eks. støttemottakaren sin styreleiar i samband med gjennomføringa av eit prosjekt som er styrebehandla, eller om spørsmål blir retta til ein prosjektleiar utan overordna budsjettansvar, men som har ansvar for gjennomføringa av det aktuelle prosjektet. Det er derfor krevjande å tolke resultatet av ei spørjeundersøking.

Som ein del av evalueringa av Enova fekk Vista Analyse i oppdrag å gjere ei vurdering av utløysande effekt i Enovas program, det vil seie om Enova, innanfor sitt handlingsrom, har innretta programma med tanke på å oppnå varige marknadsendringar. Vista Analyses vurderingar tek stort sett utgangspunkt i Enovas programtekstar.

Når det blir etablert tilskotsordningar vil søkarane tilpasse seg. Noen prosjekteigarar kan ha tenkt å gjennomføre prosjektet utan støtte, og dei vil være gratispassasjerar. Særleg i program der det trengs låg støtte for å finansiere tiltak kan det vere tilfelle. Det vil og bli spill der prosjekteigarane søker å oppnå høgast mogleg støtte, og dei vil alltid ha meir informasjon enn Enova om kostnadane ved prosjekta. Det er viktig å ta omsyn til dette i utforminga av ordningane. Samstundes vil slike tilhøve alltid vere til stades og må sjås på som ein tilleggskostnad ved å gje tilskot.

Vista Analyse peiker på at Enova har eit dillemma, der ein skal utløyse prosjekter med høge energiresultat, samstundes som ein skal bygge opp under ei varig marknadsendring. For å vurdere om programma er utløysande for varig marknadsendring er det særs viktig å identifisere barrierane når støtteprogramma skal utformast. For nye bygg, større rehabiliteringar og energiproduksjonsprogramma er barrierane tydeleg og godt adressert. Basert på programutforminga og dei identifiserte barrierane kan ein seie at programma som er retta mot produksjon i høy grad kan forventa å vere utløysande for investeringane.

Vista Analyse har kome til at programma retta mot anlegg, eksisterande bygg, kommunar og industriprogrammet, har mindre avklarte barrierar. Departementet viser til at Enova på disse områda i stor grad er oppsøkjande og sel inn prosjekt til aktørane. Dei kjem i mindre grad sjølv med klart identifiserte og homogene prosjekt, men blir gjort merksame på moglege tiltak av Enova. Slik aktivitet startar gjerne med at Enova studerer moglegheitene på avgrensa område. Truleg er den metoden som er nytta til å vurdere utløysande effekt lite egna på alle desse områda. Ein tilnærming der ein nyttar meir økonometriske metodar må til for å vurdere om prosjekta innan industri og eksisterande bygg og anlegg vert overkompensert. Men òg dette vil vere krevjande fordi ein har mindre informasjon om utveklinga i energibruken utan støtte. Vista Analyse peiker på at det stiller store krav til søknadsbehandling for å sikre ein rimeleg grad av utløysande effekt på alle program retta mot redusert energibruk. Kontrollen må vegast mot omsynet til å halde transaksjonskostnadane på eit rimeleg nivå.

Både varmeprogramma, vindprogrammet og byggprogramma er betydelig revidert dei seinare åra, og har fått ein betre utforming enn tidlegare. Studien av utløysande effekt avdekker eit behov for å sjå nærare på kva barrierer industriprogrammet skal rettast mot, særleg i lys av det store omfanget som programmet har fått dei siste tre åra. Enova er i gang med eit slikt arbeide.

8.4 Status og utvikling av marknadsområdet fornybar kraft (vind)

Marknadsområdet fornybar kraft er i realiteten eit vindkraftprogram. Programmet har vore retta mot å utløyse investeringar som vil gi vindkraftproduksjon tilsvarande 3 TWh/år innan utgangen av 2010.

8.4.1 Utvikling av verkemiddelbruken

Fram til opprettinga av Enova i 2002 forvalta NVE investeringsstøtteordninga for vindkraft. NVE støtta inntil 25 pst. av investeringskostnadene og Enova førte vidare dette opplegget. Frå 1999 til og med 2003 vart vindkraft òg tildelt produksjonsstøtte tilsvarande halv elavgift. Ordninga vart avvikla fordi den var for lite føreseieleg for investorane. I 2002 og 2003 fekk fleire norske vindparkar støtte gjennom den nederlandske sertifikatmarknaden. I slike tilfelle reduserte Enova investeringsstøtta.

Vindkraftprogrammet har i mange år fungert som ei overgangsordning tilpassa andre støttesystem. Dette har vore ein uvissefaktor som truleg har påverka både Enovas tilnærming til området og investorane. Forventningane om lanseringa av ei sertifikatordning førte til at Enova ikkje gjennomførte ein søknadsrunde i 2006. Fram til 2008 var vindkraftstøtteordninga òg til dels prega av mangel på transparens i kriterium og utmåling av støtte.

I 2008 vart Enovas investeringsstøtteordning lansert på nytt med klarare kriterium og søknadsfristar. I nær dialog med bransjen vart det skissert ein strategi som skulle gjelde fram til utgangen av 2010. Strategien var basert på ein studie av kostnader og kraftprisprognosar og det vart vurdert som truleg at vindkraftmålet på 3 TWh/år innan utgangen av 2010 kunne nåast innanfor Enovas budsjett. Det vart stilt klare kvalifikasjonskrav for å kunne søkje, under dette krav til at anlegget skulle ha ferdigbehandla konsesjon og nettilknyting. Det var klarare krav til kostnadsbudsjett, finansieringsplan og utrekning av venta produksjon. Kriteria for utrekning av tilskot, som kraftpris, økonomisk levetid og kalkulasjonsrente, vart gjort tydelege og annonserte som ein del av utlysinga. Frå 2009 vart det òg stilt krav om tredjepartsevaluering av produksjonsoverslaga.

Enova hadde si hittil siste tildeling til vindkraft i mai 2010. Samla har Enova og NVE støtta om lag 1,9 TWh/år landbasert vindkraft. Prosjekta som har motteke støtte, og som anten er i drift eller i ein planleggings-startfase, er nemnde i tabell 8.3.

Det er tildelt totalt 2 254 mill. kroner til vindkraftprosjekt med eit venta energiresultat på 1 935,6 GWh/år, det inkluderer støtte som NVE ga til Smøla i 2001. Det blir understreka at støtta for 2001-2003 ikkje gir full informasjon om støtte til desse anlegga, då prosjekta òg tok imot støtte frå den nederlandske sertifikatmarknaden. Vidare er det òg gitt støtte til utvikling og demonstrasjon av vindkraftteknologi under Enovas teknologiprogram. Sjå kapittel 8.9 for ei omtale av teknologiprogrammet.

8.4.2 Vindkraftkostnader og kraftpris

Turbinkostnadene utgjer om lag 10 pst. av investeringskostnadene i eit vindkraftverk. Det har skjedd ei betydeleg utvikling i vindkraftteknologien over lang tid. Turbinane er blitt større og verknadsgraden er blitt betre. International Energy Agency (IEA) peiker på at vindkraftkostnadene fall med 75 pst. frå starten av 1980-talet og fram til 2004.

I 2008 viste IEA til at vindkraftkostnadene hadde auka med 20 pst. sidan 2004. Etterspørselen etter vindturbinar auka betydeleg som følgje av at mange land innførte gode støtteordningar. Det vart flaskehalsar i leverandørmarknaden og lange bestillingstider. I tillegg medverka prisauken i råvaremarknaden, særleg prisane for kopar og stål, til auka kostnader. European Wind Energy Association (EWEA) og IEA har samanfallande vurderingar av årsaken til prisauken.

I følgje IEA må det bli ei ytterlegare teknologisk utvikling og lengre levetid for turbinar for at kostnadene skal falle. Det er framleis utfordringar når det gjeld forsking knytt til vindkraft. Det må òg komme sterkare leverandørkjeder og storskalaproduksjon.

Utgangspunktet for å fastsetje målet på 3 TWh/år i 2010 var ein kostnad på om lag 8 mill. kroner per MW installert kapasitet. Figur 8.4. viser gjennomsnittlege investeringskostnader i prosjekt som er behandla av Enova. Dei vurderingane som vart gjort om investeringskostnader for vindkraft ved fastsetjinga av målet på 3 TWh/år i 2010 har ikkje slått til.

Kilde: Enova

Kraftprisen påverkar støttebehovet for vindkraft i svært stor grad. Kraftprisen som Enova legg til grunn for utrekning av inntekter frå vindkraftanlegga i samband med utmåling av støtte, er basert på seks månaders gjennomsnitt av treårs forward kraftpris observert på NordPool. Figur 8.5 viser at prisen auka jamt frå 2001 og fram til hausten 2008. Dette dempa dei aukande investeringskostnadene si betydning for utmåling av støtte. Frå 2008 til 2009 fall kraftprisen frå 44 Wh til 34 øre/kWh som følgje av finansuroa, men kostnadene fall ikkje tilsvarande.

Kilde: Nordpool.

Tabell 8.4 viser utviklinga i tildelt støtte og kontraktfesta resultat (korrigert for kanselleringar) for vindprogrammet. Som det går fram av tabellen, er det først dei seinare åra at budsjetta for vindsatsinga har hatt ein viss storleik. I 2002 og 2006 var det ingen vindkrafttildelingar og i 2007 vart prosjektet som fikk tilsegn om støtte seinare kansellert.

Figur 8.6 viser utviklinga i vindkraftstøtte per GWh/år frå 2001 til 2010 i løpande mill. kroner.

Støtta per GWh/år til vindkraft har vore langt høgare enn for dei andre satsingsområda til Enova. Det tyder på at det var naudsynt å sette eit eiga mål for vindkraft for at Enova skulle ha mandat til å prioritere området.

Støttenivået låg på eit betydeleg høgare nivå i perioden 2008 til 2010 enn i perioden fram til 2005. I den første perioden er støttenivået påverka av at enkelte anlegg vart tilførte midlar frå det nederlandske sertifikatsystemet, men dette forklarer berre dei lågaste støttenivåa. Støttenivået synest å ha gått noko ned frå 2009 til 2010. Det kan tyde på at kostnadene for vindkraft er på veg ned, eller at aktørane ventar noko høgare framtidige inntekter i 2010 enn i 2009.

Figur 8.6 viser at støtta varierer betydeleg mellom prosjekta. Dette følgjer av at Enova ikkje har høve til å overkompensere anlegg. Dei må ta omsyn til forskjellar i lønnsemd som følgje av variasjon i vindforhold, kostnader ved nett mv.

Sjølv om støttenivået for vindkraft er høgt, er tiltakskostnadene per GWh/år på nivå med dei andre områda som får støtte frå Enova. Vindkraftprosjekta si inntekt kjem berre frå sal av kraft i engrosmarknaden, mens inntekta i varme- eller energieffektiviseringsprosjekt kjem frå sal av varme eller spart energi hos sluttbrukar. Energiprisane hos sluttbrukar inneheld i tillegg til engrosprisen, leverandørmarginar, ulike avgifter og overføringskostnader. Denne typen prosjekt har altså høgare inntekter og treng dermed mindre støtte enn vindkraft.

Særskilt om kanselleringar innanfor programområdet vindkraft

Ved vurderingane av kansellering av vindkraftprosjekt, ser vi bort frå tildelingar som vart gjort av NVE i 2001, og tildelingar i 2010 (325 GWh/år) der det førebels ikkje er relevant å sjå på kanselleringar av prosjekt. Opphavleg kontraktfesta resultat for vindkraftområdet i perioden 2002 til 2009 er 3 121 GWh/år. Korrigert for kanselleringar er det anten sluttrapportert eller kontraktfesta om lag 1 485 GWh/år vind i denne perioden. Om lag 52 pst. av kontraktfesta energiresultat i vindkraftporteføljen er dermed kansellerte. For perioden 2002-2006 er 54 pst. kansellert.

Det er få, men relativt store, vindkraftprosjekt som er blitt kansellerte. Enkelte vindkraftprosjekt er kansellerte fleire gonger og dette medverkar betydeleg til det store omfanget av kanselleringar. Truleg har både svak gjennomføringsevne hos aktørane, ein gradvis auke i kostnadene for vindkraft og uvisse rundt verkemiddelbruken medverka til kanselleringane. Tildeling av støtte under konkurranse, slik som i Enovas vindkraftprogram, kan òg ha medverka til at fleire aktørar har akseptert tilsegn som i utgangspunktet har vore for låg til å realisere prosjekta. Enova har etter kvart stilt strengare krav til gjennomføringsevne, under dette krava til anna finansiering.

8.4.3 Produksjon av vindkraft i Noreg

NVE samlar inn produksjonsdata frå vindkraftprodusentane. I 2009 vart det produsert 980 GWh i 18 registrerte vindkraftverk i Noreg. Samla installert yting er 431 MW fordelt på 200 vindturbinar. Vindkrafta står for 0,8 pst. av landets samla kraftproduksjon.

Årsproduksjonen er lågare enn det ein kunne vente ut frå berekna vindforhold i 2009 og kraftverkseigarane sine anslag for normalproduksjon. Kraftverka si brukstid er òg noko lågare enn det som er lagt til grunn for normalproduksjonen.

Dei anlegga som er støtta av Enova, og som er i produksjon, er hovudsakeleg tildelt støtte i perioden før 2005. Desse hadde i 2009 ein produksjon som var 20 pst. lågare enn det som var det opphavleg venta resultatet (kontraktfesta). Årsakene til dette kan vere fleire, men det er rimeleg å tru at mangel på erfaring og kunnskap har medverka til for høge forventningar i utgangspunktet. Figur 8.7 viser vindkraftproduksjonen i Noreg i perioden 1998 til 2009.

Kilde: NVE.

Brukstida varierte i 2009 mellom 1 500 og 3 800 timar for alle kraftverka, og var gjennomsnittleg om lag 2 300 timar. Dei nyare anlegga ser ut til å ha noko høgare driftstid enn eldre anlegg. Det er grunn til å vente at nye kraftverk i gjennomsnitt vil kunne vise til eit betre resultat enn dagens 2 300 timar. Vindressursen og vindkraftanlegget si evne til å utnytte denne, er den viktigaste faktoren i økonomien til eit vindkraftanlegg. Det er derfor viktig at vindkraftanlegg blir riktig plasserte og at dei blir drifta optimalt.

Norske vindkraftverk har høgare brukstid samanlikna med våre naboland. I 2008 var brukstida for vindkraft i Noreg 2 249 timer, mens den var 2 219 timar i Danmark, 2 151 timar i Sverige og 1 750 timar i Tyskland.

8.5 Status og utvikling av marknadsområdet varme

Marknadsområdet varme inneheld fleire program og Enova støttar både mindre varmeanlegg og store fjernvarme- og infrastrukturprosjekt.

Infrastruktur for vassboren varme er naudsynt for å kunne utnytte mange fornybare energikjelder. Dette er bakgrunnen for at vassboren varme står sentralt i varmemålet. Blant anna spillvarme, bioenergi, varmepumper og avfall er aktuelle energikjelder, dersom det eksisterer infrastruktur for vassboren varme.

Enova tilbyr støtte til konvertering av eksisterande varmesentralar frå bruk av elektrisitet og fossile brensler til fornybare energikjelder. Vidare gir Enova støtte til etablering av nye anlegg. Fjernvarmeprosjekta utgjer i overkant av 80 pst. av Enovas varmeportefølje målt i energiresultat.

8.5.1 Utvikling av verkemiddelbruken

Støtteprogramma Enova tilbyr innan varme har endra seg over tid, både når det gjeld typar anlegg som blir støtta, og korleis anlegga blir støtta. Ved større programrevisjonar er det blitt utarbeidd analysar av høva til å utvikle marknaden, og programma er blitt reviderte i dialog med involverte marknadsaktørar.

Utbygging av fjernvarme har vore sentralt med tilskot til både varmeproduksjon og infrastruktur fram til kunden. Til å begynne med førte Enova vidare NVEs varmeanleggsordning. I 2003 vart den avløyst av ein ny programstruktur. Viktige element var at det vart sett eit tak på støtte og krav til energiutbytte pr. støttekrone. Programmet var retta mot dei største prosjekta.

Frå 2005 la Enova større vekt på konkurranse mellom prosjekt og dei mest kostnadseffektive prosjekta vart prioriterte. Gjennomføringsevna til aktørane vart lagt vekt på for å unngå kanselleringar.

Programma som i dag er retta mot varmemarknaden vart etablerte i 2008 og består av tre separate delprogram:

1. Program for fjernvarme nyetablering

2. Program for fjernvarme infrastruktur

3. Program for lokale energisentralar

I desse delprogramma er det ingen avgrensingar når det gjeld storleik. For lokale energisentralar er støtteberekning og søknadsprosedyrar forenkla. For fjernvarmeinfrastruktur er det innført ei anbodsordning. Det er òg stilt krav om maksimal gjennomføringstid, for å redusere tida mellom inngåing av kontrakt og sluttføring av prosjekta.

Etter ei kartlegging av biogasspotensialet vart programtilbodet i 2009 utvida med ei tematisk satsing for industriell produksjon av biogass.

Enova har tidlegare hatt eit program retta mot foredling av biobrensel, men dette vart seinare lagt ned som ei følgje av at biobrensle etter kvart er blitt tilgjengeleg over heile landet. I følgje Enova synest ikkje tilgang på bioenergi å vere den viktigaste barrieren for utvikling av varmemarknaden. Gjennom dette programmet kontraktfesta Enova eit resultat på 1 036 GWh/år. Av dette er 144 GWh/år kansellerte, slik at sluttførte og pågåande prosjekt utgjer 892 GWh/år. I det følgjande er programmet for biobrensel utelate frå drøftingane.

8.5.2 Varmeresultat og kostnader

Enova hadde små budsjett på varmesatsinga fram til 2005. Med eit budsjett på om lag 50 mill. kroner vart det oppnådd eit forventa resultat på i underkant av 200 GWh/år. Frå og med 2006 har budsjetta auka betydeleg og dermed også energiresultata. Som ei følgje av at Enova vart tilført midlar frå Regjeringas tiltakspakke, jf. St.prp. nr. 37 (2008-2009), kom det eit ekstraordinært høgt kontraktsfesta resultat på nærare 1 TWh/år i 2009.

Per første halvår 2010 er det kontraktfesta varmeprosjekt med ein venta totalproduksjon på 4,4 TWh/år varme frå fornybare energikjelder, spillvarme mv. Av desse er 1,5 TWh/år sluttrapportert.

Varmeprosjekta har lang leietid og ein stor del av prosjekta vil bli realiserte fram mot 2017. Enova ventar at prosjekta i porteføljen vil medverke til at leveransen av fjernvarme i 2017 aukar til over 6 TWh/år.

Støttenivå

Støttenivået for varmesatsinga har vore relativt stabilt i perioden 2004 til 2008. I 2009 steig støttedelen. Dette heng saman med at tilskota var høge under gjennomføring av Regjeringas tiltakspakke. Fallet i kraftpris, kravet om rask igangsetting og at Enova støtta prosjekt som ikkje ville blitt prioritert innanfor normale budsjettrammer kan òg ha påverka støttebehovet. Figur 8.8 viser gjennomsnittleg støttenivå for varmesatsinga frå 2002 til og med første halvår 2010 i løpande mill. kroner.

I 2003 var støtta til varmeprosjekt betydeleg lågare enn i seinare år. Dette året var det òg ekstraordinært høge kanselleringstal, slik at støttenivået neppe var realistisk. Erfaringa frå første halvår 2010 tyder på at støttenivået går ned til nivået frå åra 2006-2008 i 2010.

Særskilt om kanselleringar innanfor varme1

Opphavleg kontraktfesta resultat på varmeområdet er om lag 4 800 GWh/år i perioden 2002 til 2009. Korrigert for kanselleringar er om lag 3 800 GWh/år varme sluttrapportert eller kontraktfesta. Det er kansellert om lag 998 GWh/år, eller om lag 21 pst. av det opphavlege resultatet.

Av dei prosjekta som vart tildelte støtte i 2003 er heile 441 GWh/år (65 pst.) kansellerte. Den svake gjennomføringsdelen av 2003-prosjekta får stor innverknad på delen kanselleringar på varmeområdet. Det kan vere fleire forhold som kan forklare kvifor så mange av desse prosjekta vart kansellerte, men støttenivået i 2003 var svært lågt. Det kan bety at prosjekteigarane og Enova inngjekk kontraktar om støtte til prosjekt som ikkje let seg gjennomføre.

I 2004 og 2005 var nivået på kanselleringar på eit nivå, som etter departementet si vurdering òg er for høgt. Det er eit generelt inntrykk at varmemarknaden først tok av i 2006, etter at Enova la om varmeprogramma i 2005.

Dersom ein ser bort frå 2003-resultata, viser det seg at delen kansellerte prosjekt i den moderne delen av portefølja (2002-2006) er 25 pst. For hele perioden (2002-2009) er 14 pst. kansellert.

8.5.3 Varmeresultat fordelt på type prosjekt og energikjelde

Enova (og NVE) har sidan 2001 gitt tilsegn om støtte til 505 varmeprosjekt (korrigert for kanselleringar). Av desse er 259 fjernvarmeprosjekt, mens 246 er lokale energisentralar, det vil seie mindre prosjekt der varmeproduksjonen blir etablert i nær tilknyting til kunden. Ved utgangen av 2009 hadde 52 av de 96 tettstadene med bystatus fått tilsegn om støtte til å byggje ut eit fjernvarmetilbod. Framover er det venta at fjernvarme blir etablert på fleire tettstader. Det vil medverke til at fleire oljekjelar blir erstatta med fornybar varme.

Figur 8.9 viser utviklinga av energiresultata på varmeområdet fordelt på energikjelde for perioden 2001 til 2010 (per 13. mai). Bioenergi har dominert som energikjelde i dei anlegga Enova har støtta dei seinare åra. Energigjenvinning frå avfall var meir dominerande dei første åra. Bioenergi dekkjer no mellom 55 og 65 pst. av det samla energiresultatet på varmeområdet. I følgje Enova kan det ventast at utbygging av avfallsbaserte produksjonsanlegg vil stagnere, men at bioenergi vil fortsetje å dominere energiresultata i åra framover.

Kilde: Enova

Særskilt om bioenergi som energikjelde

Flis er den dominerande typen bioenergi i dei Enova-støtta varmeprosjekta. Brenslet i desse anlegga kjem i hovudsak frå Noreg. Det er ein internasjonalt marknad for handel med pellets, men førebels er hovuddelen norskprodusert. Flis er i stor grad tilgjengeleg over heile landet. Tabell 8.6 viser kontraktfesta energiresultat etter type bioenergi frå 2001 til og med mai 2010. Av Enovas energiresultat på varmeområdet representerer bioenergi 2 161 GWh/år.

Innan konvertering av fossilenergi til bioenergi i industrien er det støtta prosjekt med eit forventa energiresultat på 511 GWh/år.

Figur 8.10 viser fylkesfordelinga på bioenergiprosjekt etter energiresultat. Folketette fylke og fylke med store industrianlegg (treforedlingsindustri) har ein stor del av energiresultata på bioenergi. Det samsvarer godt med erfaringane frå varmeprogrammet elles; prosjekta kjem der det ligg godt til rette for å etablere store anlegg med leveranse av fjernvarme og konvertering i industrien.

Kilde: Enova

Det er føremålstenleg med eit teknologinøytralt varmemål. Med eit teknologinøytralt varmemål blir varmeprosjekt realiserte med den teknologien og energikjelda som er best eigna i det enkelte området. Det kan medverke til å halde kostnadene nede.

8.6 Status og utvikling av marknadsområdet industri

På marknadsområdet industri er det eit program er Enova tilbyr investeringsstøtte. Industriprosjekta krev stor grad av innsal, rådgiving og påverknad frå Enova si side. I 2009 erfarte Enova at avgjerdsprosessane i industrien vart tregare. Det vart likevel høge kontraktsfesta energiresultat i industrien fordi tiltakspakka gjorde det mogleg å redusere krava til energiutbytte pr. støttekrone.

8.6.1 Utvikling av verkemiddelbruken

Industriprogrammet starta som nettverksaktivitetar og ei tilskotsordning til mindre prosjekt for energieffektivisering, men er blitt utvikla over tid.

Industriprogrammet gir i dag investeringsstøtte til gjennomføring av energieffektivisering av industriprosessar, konvertering til bruk av fornybare energikjelder og energigjenvinning. Demonstrasjon av ny teknologi innan industri (kjerneteknologi) vil normalt kunne søkje støtte under Enovas teknologiprogram, jf. omtale under kapittel 8.9.

I 2009 gjennomførte Enova i samarbeid med McKinsey ein potensialstudie for industriområdet. Etter dette har Enova sett i gang eit arbeide med å revidere programmet for industrien.

8.6.2 Utvikling av resultat og kostnader over tid for industriprogrammet

Korrigert for kanselleringar er det i perioden 2002 til og med første halvår 2010, gitt støtte til industriprosjekt med eit venta energiresultat på 4,4 TWh/år. Av dette er 860 GWh/år sluttrapportert. I tabell 8.7 er vist energiresultat og disponerte midlar fordelte på år.

Det vart disponert lite midlar til industriprogrammet i dei fem første åra, og midlane som vart disponerte gjekk først og fremst til små prosjekt. Frå 2006 auka budsjettet og dermed òg energiresultata. Enova ventar at dei store prosjekta vil bli ferdigstilte framover. Rekruttering av prosjekt er ei utfordring, og mange av prosjekta dei seinare åra er svært store, så det vil naturleg vere svingingar i resultata. Dei høge resultata for 2009 er vesentlege på grunn av den ekstraordinære løyvinga som vart gitt som ein del av Regjeringas tiltakspakke.

Figur 8.11 viser gjennomsnittleg støttenivå for industrisatsinga frå 2002 til første halvår 2010 i løpande mill. kroner. Det gjennomsnittlege støttenivået per GWh/år var låg dei første åra, men den har stige jamt frå 2006. Tilskota som vart gitt som ei følgje av tiltakspakka i 2009 var betydeleg høgare enn i tidlegare år, og førebelse tal for første halvår 2010 viser at støtta framleis er høgare enn for tidligare år.

Det er grunn til å tru at dei enklaste og billegaste prosjekta allereie er gjennomførte, eller at de er blitt så lønnsame at Enova ikkje kan gi tilskot. Auka kraftprisar har skapt lønnsemd i mange tiltak som tidlegare var ulønnsame. Dei første åra gjekk mykje av industristøtta til energianalysar og energileiing, der ein hadde svært låge kostnader. Investeringsprosjekta var små, lite kompliserte og rimelege. I dag stiller Enova krav om at verksemda skal gjennomføre energileiing for å få tilskot til større prosjekt. Nettverks- og kompetansehevingstiltak er òg lagt vekt på.

Dei seinare åra er det òg blitt fleire spillvarme- og konverteringsprosjekt. Desse er ofte store prosjekt, og inneber at det må etablerast skreddarsydde anlegg, som har behov for høgare andel støtte enn dei tradisjonelle effektiviseringsprosjekta. Likevel har desse prosjekta høgare kostnadseffektivitet (kWh/krone i støtte) enn reindyrka varmeprosjekt og vindkraft. Prosjekt for utnytting av spillvarme har i stor grad vore kraftgjenvinning frå smelteverk. Konvertering til bioenergi skjer i hovudsak innan trelastnæring og treforedlingsindustri. Dette er næringar som har ein naturleg nærleik til biobrensel.

Fordelinga av prosjekt

Det er gitt tilsegn om 1,198 mill. kroner i støtte og venta energiresultat er 3,922 TWh/år over dei siste fem åra. Av dette står energieffektivisering for om lag 40 pst. av prosjekta, mens spillvarme og konvertering står for om lag 30 pst. kvar. Figur 8.12 viser energiresultata på industriområdet fordelt på type tiltak.

I hovudsak vart det berre gitt støtte til prosjekt for energieffektivisering fram til 2005. Prosjekta består av enkelttiltak i bedrifter eller fleire enkelttiltak samla til eit prosjekt. I nokre tilfelle inngår Enova òg samla avtaler, der bedrifter med mange anlegg fordelt rundt i landet samlar desse til eitt prosjekt.

Det er blitt kansellert relativt få industriprosjekt (15 pst.). For den modne delen av porteføljen (2002-2006), er andelen 22 pst. Delar av industrisektoren er sårbar på grunn av uvisse knytt til framtidige kraftprisar og uvisse i marknaden. Industrien har derfor ofte eit svært kort tidsperspektiv for investeringane sine. Dette kan påverke gjennomføringsevna til store prosjekt innan konvertering og spillvarme.

8.7 Status og utvikling av marknadsområdet bustad, bygningar og anlegg

Enova har sida starten hatt satsing på energieffektivisering i bygningar og anlegg. Dette er eit samansett satsingsområde. Det er ulike utfordringar i eksisterande bygningar og nybygg. Tilnærminga til næringsbygningar og fleirbustadhus må vere annleis enn til einebustader og enkelthushald. Energieffektivisering av anlegg, som for eksempel gatebelysning, er omfatta av programmet.

Området er prega av at det er svært mange aktørar med ulike kvalifikasjonar i byggjebransjen. Det er òg prega av at det er mange ulike profesjonar som arkitektar, entreprenørar, leverandørar av materialar og eigarar. Byggherre vil òg ha ein sentral posisjon i prosessen og kan påverke kva val som skal gjerast. Det er ei utfordring å komme tidleg inn i avgjerdsprosessen når bygningar skal setjast opp eller rehabiliterast. Konvertering til miljøvennlege oppvarmingsløysingar er aktuelt i alle typar bygningar og er handtert under varmeprogramma, jf. kapittel 8.5.

8.7.1 Utvikling av verkemiddelbruken

Då NVE forvalta tilskotsordningane vart det etablert eit nettverk for byggeigarar, bygningsnettverket. Delar av dette har Enova ført vidare. Det er utvikla ein relativt omfattande statistikk for energibruk i bygningar. Basert på erfaringane frå bygningsnettverket vart det innført program for energileiing i små og større bygningar. Programma vart utvikla vidare og i 2004 vart det innført ordningar for investeringsstøtte til nybygg og rehabiliteringar av bygningar.

Frå 2006 vart det opna for støtte til førebileteprosjekt, det vil seie til bygningar med energimål som ligg høgt over gjeldande krav i forskrifter. Målet var å profilere og demonstrere nye løysingar, og å medverke til å byggje opp kompetanse hos aktørar som er involverte i byggjeprosjekt.

Enova har heile tida vore avhengig av å rekruttere nye prosjekt aktivt. I 2005 lanserte Enova eit tilbod om støtte til utarbeiding av energi- og klimaplanar i norske kommunar. Det vart etablert avtaler med store aktørar i bransjen, som konsulentar og rådgivarar.

I juni 2010 vart det etablert eit nytt programtilbod for dei tre marknadsområda bustad, offentlege bygningar og næringsbygningar. Enova opnar òg for å støtte tiltak i mindre bygningar. Det er i tillegg utvikla ei meir sjablongprega støtteordning kor søkarane kan søke om tilskot til definerte tiltak.

Etter departementet si vurdering er bustad, bygningar og anlegg det mest kompliserte satsingsområdet ved sida av industriområdet. Programma har vore endra fleire gonger, og departementet har merkt seg at Enova har gått bort frå å kanalisere satsinga gjennom store marknadsaktørar.

Det er mogeleg å få mange prosjekter som kan gi gode energiresultat innanfor marknadsområdet bustad, bygningar og anlegg. Det er ei erkjenning at kompetanse og kjennskap til nye byggjemåtar er ei avgrensing for utviklinga. I det nye programmet er det derfor i større grad satsa på lågenergibygg og passivbygg. Det er venta at dette vil medverke til læring og utvikling av kompetanse i alle ledd i byggjeprosessen. På sikt er målet å utvikle marknader med økt tilbod og lågare prisar på produkt og tenester som blir nytta i bygging av meir energieffektive bygningar.

8.7.2 Utvikling av resultat og kostnader over tid for programma for bygningar og anlegg

Det er kontraktfesta eit energiresultat på 2,6 TWh/år innan programmet bustad, bygningar og anlegg frå 2002 til første halvår 2010. Tabell 8.8 viser tildelt støtte og kontraktfesta energiresultat korrigert for kanselleringar i perioden 2002-2010 (per første halvår).

Det har heile tida vore høge energiresultat på bygningsområdet. Energiresultatet i 2005 er prega av at investeringsstøtteordninga fekk full effekt. Ei anna forklaring kan vere at private aktørar vart meir aktive og utgjorde ein større del av Enovas kundegrunnlag på bygningsområdet. Samtidig vart det opna for nye fagområde som jernbanedrift og vegbelysning.

I 2006 og 2007 fall aktivitetsnivået på området. Årsaka kan vere at den store aktiviteten i 2005 kravde oppfølging og at Enova hadde avgrensa ressursar til innsal av nye prosjekt. Marknaden var òg prega av høgkonjunktur og auka byggjeaktivitet slik at det var mindre interesse for prosjekt utover det ordinære byggjebehovet.

I 2008 vart det etterspurt meir støtte gjennom bygningsprogrammet igjen, men samla energiresultat er lågare enn det ein oppnådde i tidlegare år. I 2009 var budsjettet ekstra høgt på grunn av den ekstraordinære løyvinga som vart gitt som ein del av Regjeringas tiltakspakke, jf. St.prp. nr. 37 (2008-2009).

Støttenivået har stige jamnt på bygningsområdet. Figur 8.13 viser gjennomsnittleg støttenivå for byggsatsinga frå 2002 til og med første halvår 2010 i løpande mill. kroner.

Den svært høge støttedelen i 2009 speglar at kravet til energiresultat vart sett vesentleg lågare for tiltakspakkemidlane, særleg på byggområdet. Det medverka til at ein del av prosjekta som fekk tilsegn om støtte var langt dyrare for Enova enn det som har vore vanleg tidlegare. Det er grunn til å tru at kravet til rask igangsetjing har medverka til at rimelegare prosjekt ikkje vart prioriterte, fordi dei ikkje var konkurransedyktige på igangsetjingstidspunkt. Departementet er òg kjent med at det var krevjande å finne riktig nivå på støttedelen fordi det var stor uvisse om kva som ville vere tilstrekkeleg for å utløyse aktivitet raskt. Det vises til eigen omtale av tiltakspakka under programkategori 18.25.

Det er blitt kansellert relativt få bygningsprosjekt, berre 12 pst. For den modne delen av porteføljen (perioden 2002-2006), er andelen 8 pst. Den relativt låge delen kan truleg forklarast med at byggjeprosjekt normalt blir gjennomførde når dei først er prosjekterte.

8.8 Satsinga retta mot bustad og forbrukar

Enova har sidan starten hatt ei satsing mot hushald, barn og unge. I stor grad er dette informasjonsarbeid der Enova søkjer å få merksemd om lønnsame tiltak for å spare energi. Det har òg vorte gjennomført haldningskampanjar.

Sidan 2007 har satsinga bestått av følgjande verkemiddel:

• Enova Heime – Enovas nettstad for hushald/forbrukar

• Enova Svarar – Enovas landsdekkjande svarteneste der ein kan få gratis energiråd og bestille brosjyrar, publikasjonar og anna materiell frå spesialistar innan energirådgiving. Bruken av tenesta aukar og i 2009 hadde den om lag 38 000 oppringingar.

• Enova Tilrår – Ei uavhengig merkeordning for produkt med god energikvalitet. Enovas tilråding føreset at produktet er blant det mest energieffektive i sin kategori, og at det er tilgjengeleg i marknaden. Omfattar i dag lågenergivindauge og etterisolering.

• Enova Støttar – Tilskotsordning for elektrisitetssparing i hushald. Sjå omtale under kapittel 8.8.2.

Enova har ei særleg satsing mot barn gjennom Regnmakarkonseptet. Regnmakarane vart lansert hausten 2003 og er eit opplegg for barn mellom ni og tolv år. Regnmakarkonseptet består av internettside, aktivitetar på skulen, arrangementet Vennergidagen og TV-program for barn.

I 2007 inngjekk Enova eit samarbeid med Ungt Entreprenørskap for å dra i gang ei målretta satsing mot ungdom i vidaregåande skule. Samarbeidet er knytt til regional og nasjonal gründercamp med oppmerksomhet retta mot energi. Erfaringa med dette arbeidet er positiv, og satsinga er godt motteken i skuleverket.

8.8.1 Resultat og kostnader for satsinga retta mot bustad og forbrukar

Tabell 8.9 viser oversikt over disponerte midlar for informasjons- og kommunikasjonsarbeidet retta mot bustad og forbrukar i Enova i perioden 2002-2009.

I 2002 var det spesielt høg aktivitet innan kommunikasjons- og informasjonsarbeidet, særlig knytt til ei overgangspakke for dei regionale enøksentra. Den store variasjonen i tala skyldast ulik nivå på aktivitetane, men også varierande praksis med omsyn til korleis støtte til fleirårige informasjonsaktivitetar er blitt rekneskapsført.

Det er vanskeleg å måle konkrete energiresultat frå informasjonsarbeidet. For å sikre at Enova står for eit breitt tilbod av program som òg omfattar hushald, er dette teke inn som eit særleg vilkår i avtala. Det er òg presisert at Enova skal ha eit landsdekkjande tilbod av informasjons- og rådgivingstenester. Dette skal byggje opp under at måla for fondet blir nådde.

Informasjonsverksemda rettar seg òg mot andre grupper enn hushald. Gjennom blant anna deltaking på messer, distribusjon av brosjyrar, Enova Tilrår, seminar og kurs, treffer Enova eit breitt publikum med informasjon.

Enova har sjølv etablert aktivitetsmål på desse områda og rapporterer resultat ut frå dette. Det går blant anna fram at dei hadde 150 000 besøk på messestand, nær tre tusen treff på den delen av heimesida som er retta mot hushalda og fire informasjonskampanjar i 2009. Aktiviteten har på nokre av områda vore noko høgare tidlegare år. Departementet meiner dette kjem av høg arbeidsbelastning i samband med forvaltninga av tiltakspakken.

8.8.2 Tilskotsordning for elektrisitetssparing i hushald

I St.prp. nr. 82 (2005-2006) lanserte Olje- og energidepartementet ei støtteordning retta mot energieffektivisering og fornybar oppvarming i hushald. Bakgrunnen var ein vanskeleg kraftsituasjon som medførte prisauke på kraft, og fleire hushald ønskte alternative former for oppvarming. Ordninga har vore forvalta av Enova.

Målet med ordninga var å gi eit løft for miljøvennleg oppvarmingsteknologi med avgrensa utbreiing i marknaden, og dermed medverke til at modne teknologiar med avgrensa marknadsutbreiing blir lettare tilgjengeleg for hushalda.

Ordninga har i perioden 2006-2010 hatt eit budsjett på 182 mill. kroner. Enova har teke imot 37 835 søknader frå lansering 13. oktober 2006 til utgangen av 2009, og utbetalt 11 871 tilskot på totalt 94 mill. kroner.

Delen som gjennomfører tiltak av dei som får tilbod om støtte er på 40,9 pst. Gjennomføringsdelen for dei respektive tiltaka som er inkluderte i tilskotsordninga, er vist i tabell 8.10.

Prosjekta som har fått tilskot ved utgangen av 2009 representerer ei samla investering på 1 mrd. kroner og omfattar husstandar med 39 700 personar. Det er berekna eit energiresultat frå dette på om lag 90 GWh/år.

I følgje Enova baserer 64 pst. av søkjarane seg på oppvarming med elektrisitet og 16 pst. på olje og gass. Det er mest pågang av søknader frå september til desember, i dei kaldaste vintermånadene og i periodar med ekstrem kulde.

Oslo har den lågaste delen av hushald som har fått utbetalt tilskot. Dette kan forklarast med at Oslo har ei eiga lokal tilskotsordning. Nord-Trøndelag, Hedmark, Sogn og Fjordane og Oppland har flest utbetalte tilskot. Midt-Noreg ligg generelt over landsgjennomsnittet og det kan tyde på at nivået på elektrisitetsprisen og merksemda rundt prisar påverkar interessa. Det er relativt få utbetalte tilskot i dei tre nordlegaste fylka. Fritaket for avgifter i dei nordligaste fylka kan ha bidratt til at det er få utbatalingar her.

Rambøll Management Consulting har utført ei ekstern evaluering av Enovas tilskotsordning til elektrisitetssparing i hushald, jf. boks 8.2. Deira vurdering tek i stor grad utgangspunkt i ei spørjeundersøking. Generelt er forvaltninga av ordninga vurdert som god. Departementet merker seg at Rambøll tilrår å differensiere støttesatsane i større grad.

Den innretninga som er i dag har likevel skapt enkelte utfordringar med omsyn til kor føreseieleg og langsiktig ordninga er. Det har vore ein tendens til at midlane blir brukt opp i løpet av hausten, før dei store voluma med søknader kjem frå oktober og utover. Det har medverka til flaskehalsar og ineffektiv søknadsbehandling i venting på friske midlar over statsbudsjettet.

8.9 Status og utvikling av marknadsområdet

Ny teknologi er naudsynt for å nå nye siktemål innan energieffektivisering og ny fornybar produksjon. Enova har gjennom verksemda utvikla eiga erfaring og kompetanse for å gi rettledning og støtte teknologiutvikling inn mot energimarknadene.

Enova har så langt vore spesielt merksam på utvikling av marknaden innan kjente teknologiar. I følgje Enova forventar dei å ha eit sterkare innslag av umoden teknologi framover.

8.9.1 Enovas rolle i innovasjonskjeda

Enova har eit tilbod om investeringsstøtte til storskala demonstrasjon av umoden teknologi. Dette representerer den siste fasen av innovasjonsprosessen, jf. figur 8.14.

Frå ein idé oppstår til eit produkt kan introduserast i marknaden vil det typisk gå om lag ti år. I dei tidlege fasane, der teknologi blir etablert, vil det vere avgjerande å drive forsking og utvikling. Fleire ulike støtteordningar under Forskingsrådet og Innovasjon Noreg blir tilbodne i denne fasen. I utviklingsfasane av innovasjonsprosessen er fagleg kvalitet og relevans for prioriterte forskingsfelt sentralt i vurderinga av offentleg støtte.

Enova har ei viktig rolle når teknologien skal modnast, med storskala demonstrasjon og marknadsintroduksjon. Gjennomføringsevne og marknadsrelevans er sentrale element i vurderinga på dette stadiet. Dette utgjer eit strategisk viktig element i innovasjonsprosessar. Satsinga på programmet Ny teknologi er difor sentral for å oppnå ein langsiktig marknadsomlegging.

8.9.2 Enovas bruk av verkemiddel

Enova overtok ein prosjektportefølje frå NVE på området ny teknologi, og hadde i perioden fram til 2004 eit generelt tilbod om teknologistøtte. I denne perioden var ikkje teknologistøtte eit høgt prioritert område i Enova.

Avtala mellom departementet og Enova i 2004 opna for større satsing på teknologiintroduksjon. To delprogram for Ny teknologi vart derfor introduserte i 2005. Utgangspunktet for eitt av delprogramma, Innovative energiløysingar, var å møte etterspørselen frå marknaden om støtte til verifikasjon av teknologien, blant anna av verknadsgrad og funksjonalitet. Det andre delprogrammet Introduksjon av ny teknologi vart etablert for å kunne støtte kvalifisering av teknologi i full skala. Kvalifisering føreset at teknologien verkar, mens det framleis er behov for avklaring av regularitet, tryggleik og kostnader og det er behov for å få tidleg driftserfaring. I eit demonstrasjonsprosjekt, der kvalifisering av teknologi er hovudsaka, er det viktig med høg grad av kunde- og brukarmedverknad for å sikre ein reell marknadstest av produktet.

Enova gjennomførte i 2007 ei evaluering av aktiviteten på området og det førte fram til ein revisjon av programma i 2008. Det reviderte programtilbodet innebar blant anna auka vekt på høva til kostnadsreduksjon og auka effektivitet/verknadsgrad. Det vart vidare gjennomført ei innstramming og tydeleggjering av programkriterium med auka vekt på gjennomføringsevne.

I avtala med Enova frå 2008 vart det spesifisert ei ønskt prioritering av fornybar havenergi. I februar 2009 vart programstrukturen for ny teknologi revidert, og ei ny tematisk satsing på havenergi vart introdusert.

8.9.3 Erfaringar frå Ny teknologi-programmet

Talet på støtta prosjekt innan ny teknologi fordeler seg mellom fornybar kraft (35 pst.), industri (27 pst.), bygningar (24 pst.) og varme (14 pst.). Sidan 2002 har 45 prosjekt fått tilsegn om støtte frå Enova. Korrigert for kanselleringar er det per første halvår 2010 kontraktfesta 76 GWh/år. Samla støttebeløp er om lag 388 mill. kroner. 20 pst. av talet på prosjekt er kansellert.

Leietida på demonstrasjonsprosjekt er lang og talet på prosjekt er avgrensa. I forkant av alle større tilsegn til demonstrasjonsprosjekt har det vore ein dialog mellom Enova og prosjekteigar over lengre tid. Aktørar som planlegg demonstrasjonsprosjekt må leggje ned ein betydeleg innsats i prosjektplanlegging, utvikling av forretningsmodell og finansieringsløysing. Enova medverkar med betydelege rettleiingsressursar i fasen før søknad blir sendt.

Marknaden vurderer sjølv kva slag teknologiar som vil ha størst sjanse for å lykkast. Det er eit betydelig element av tredjepartsfinansiering av demonstrasjonsprosjekt. Det er avgjerande at prosjekteigarane kan vise at marknaden er interessert i å ta i bruk teknologien. Enova har ei teknologinøytral innretning med omsyn til kva slag prosjekt som kan få støtte, men prosjekt innan havenergi har særeigenskapar som tilseier at dei blir behandla gjennom eit eige program.

Finansiering er gjennomgåande ei utfordring for demonstrasjonsprosjekt, og fleire prosjekt er blitt kansellerte fordi det har vist seg at finansieringsplanane ikkje har vore realistiske. Dette tilseier at Enova i endå større grad bør leggje vekt på gjennomføringsevne i søknadsbehandlinga.

Dersom Enova skal ha moglegheit til å gi støtte til store prosjekt eit år og ingen prosjekter eit anna år, vil det òg være naudsynt at Enova fortsatt har ein stor grad av budsjettfleksibilitet framover. Det vil bidra til å sikra ei kostnadseffektiv forvaltning av midlane.

Resultatmåla som er sette for Enova er ikkje føremålstenlege for teknologisatsinga. I samarbeid med Enova vil derfor departementet vurdere å utvikle ein annan målstruktur for dette området som betre tek vare på særeigenskapane knytte til at dette er risikoprosjekt som ikkje nødvendigvis vil føre til produksjon av energi på kort til mellomlang sikt.

8.10 Internasjonale aktivitetar

Energisektoren, og utviklinga av energimarknadene, er på fleire område prega av internasjonale forhold. For Noreg som eit lite land, er det avgjørande å følgje med i internasjonale fora. Som ein stor energinasjon kan Noreg òg bidra med kunnskap om energi overfor andre land.

Enovas rolle innanfor internasjonale aktivitetar er knytt til representasjon eller deltaking i ulike fora, og finansiering av prosjekt og aktivitetar.

• Enova representerer Noreg i blant anna fleire fora innan International Energy Agency (IEA), blant anna Energy Efficiency Working Party og fleire komitear innanfor IEAs Implementing agreements.

• Enova deltek i ulike internasjonale prosjekt og samarbeidsfora der Enova har eigennytte av å delta. Dette gjeld blant anna nettverk som European Energy Network og European Council for Energy Efficient Economy, og arbeidsgrupper innan ISO.

• Enova medverkar med finansiering av norsk deltaking i internasjonale prosjekt både gjennom rammene for EU-programmet Intelligent Energy Europe og gjennom støtte til deltaking i IEA-prosjekt og andre internasjonale forskingsprosjekt.

Hovudformålet med Enovas internasjonale engasjement er å forvalte nasjonale interesser der Enova representerer Noreg, og å medverke med norsk kompetanse inn i prosjekt og prosessar slik at resultatet blir best mogleg ut frå eit norsk perspektiv. Deltakinga i internasjonale fora er òg viktig for å auke Enovas kompetanse og erfaringar, for heve kvaliteten på dei oppgåvene som Enova utfører.

Trenden framover er at det internasjonale samarbeidet/samordninga av verkemiddelapparatet blir styrkt. Enova vil òg forsterke innsatsen for å følgje opp dei prosessane som er i gang innanfor sitt område i EU og andre relevante internasjonale arenaer.

8.11 Vurderingar og konklusjonar

Måla for omlegging av energiforbruk og -produksjon vart opprinneleg sette i St.meld. nr. 29 (1998-1999) Om energipolitikken, jf. Innst. S. nr. 122 (1999-2000). Samtidig vart det signalisert at arbeidet med energiomlegginga skulle ha ei ramme på 5 mrd. kroner over ein tiårsperiode.

Måla er seinere fulgt opp og konkretisert i avtalen mellom Olje- og energidepartementet og Enova SF. I den gjeldande avtala er det sett mål for 2011 som er langt høgare enn dei opprinnelige måla for vindkraft og vassboren varme.

Energifondet har blitt tilført nesten dobbelt så mykje midlar som det som vart signalisert. Særleg etter 2007 har opptrappinga av Energifondet vore betydeleg. Energifondet har vore finansiert av påslaget på nettariffen, avkastninga frå Grunnfondet, renteinntektar og ordinære overføringar over statsbudsjettet. Dette har gitt høve til å planlegge langsiktig, og det har gitt fleksibilitet mellom dei ulike satsingsområda. Departementet vil understreke viktigheten av langsiktighet i arbeidet. Det tek tid å få god innsikt i marknadene, slik at det kan etablerast gode verkemiddel og det tek tid å realisere energiprosjekt. Modellen har gjort at Enova har kunna handtere utfordringane ved at det tek lang tid frå eit prosjekt får tilsegn om støtte til det står ferdig, og at søknadsmengda varier mellom år og mellom dei ulike satsingsområda.

Enova har hatt ein fagleg fridom til å utvikle verkemiddel. I St.meld. nr. 29 (1998-1999) vart det skissert tre fasar i satsinga på energiomlegging. Det synest klart at dei første åra var prega av ein oppbyggingsfase med innhenting av erfaring og vidareutvikling av verkemiddel. Denne fasen var òg prega av oppbygging av eigenkompetanse og kunnskap om marknadene. Seinare har det vore ein pådrivarfase med meir slagkraftig programutforming både innan bygningar, industri, varme og vind. Denne fasen har falle saman med ei kraftig oppbygging av budsjettet.

I ein siste fase var det lagt til grunn at marknaden ville modnast, at prosjekta ville bli lønnsame, og at støtta kunne trappast ned. Satsinga er ikkje kome hit enno. Det er likevel tendensar til at enkelte tiltak for energieffektivisering er blitt lønnsame, og desse har gått ut av programporteføljen. Samtidig har Enova etablert satsing for å få fram andre teknologiar.

Det er sluttrapportert prosjekt som representerer eit venta energiresultat på 5,1 TWh/år per 1. januar 2010. Samla er det gitt tilsegn om støtte til prosjekt som er venta å gi eit resultat på 13,8 TWh/år. Dei første åra rapporterte Enova berre kontraktfesta resultat. Få prosjekt var ferdigstilte fordi det er lange leietider for prosjekt i energisektoren. Tida det tek frå ein søker om støtte til eit prosjekt til det står ferdig og kan begynne å levere energiresultat, kan vere opp mot fem år. Rapportane om kontraktfesta resultat har gitt departementet ein tidleg indikasjon på resultat. Dei seinare åra har det òg vore lagt vekt på å rapportere resultat for ferdigstilte prosjekt. Departementet ser behov for å styrkje denne delen av resultatrapporten framover.

Programma retta mot vindkraft og varmeprosjekt har ei innretning som er godt eigna for å utløyse prosjekt utan å overkompensere. På energibruksområdet er det vanskelegare å vurdere utløysande effekt, fordi ein ikkje har like sikker informasjon om utviklinga i energibruken utan støtteordning. Både industriprogrammet og deler av programmet for bygg er komplekse, og den studien som vart gjort i samband med evalueringa vil ikkje kunne avdekkje i kva grad støtta er utløysande for tiltaka. Det er avdekka at det er behov for å sjå nærare på industriprogrammet og hvilke barrierer det er retta mot. Departementet er nøgd med at Enova er i gang med dette arbeidet. Generelt legg departementet til grunn at det vil vere aktørar som ville ha gjennomført tiltaket også om det ikkje var etablert støtteordningar. Dette er ein tilleggskostnad ved støtteordningar som ein ikkje kan fjerne fullt ut.

Ein del prosjekt som får tilsegn om støtte blir kansellerte. Det er ikkje unaturleg, og det kan vere fleire grunnar til kanselleringane. Enova kan til ein viss grad påverke dette gjennom innretninga av støtteordningane. Departementet er oppteke av at prosjekta skal gjennomførast som planlagt. Etter departementet si vurdering har det vore ei positiv utvikling i utforminga på dei ulike programområda for å sikre gjennomføring.

Organiseringa av verksemda fungerer etter departementet sitt syn godt. Modellen med mål og resultatstyring har gitt departementet tilstrekkeleg styring og kontroll, og Enova har fått den faglege fridomen som har vore naudsynt for å utvikle bruken av verkemiddel.

Dei seinare åra er det blitt meir tydeleg at resultatmåla ikkje fangar opp heile breidda i Enovas formål. Modellen for resultatrapportering er basert på at resultata frå kvart enkelt prosjekt blir summerte, men det gir ikkje informasjon om prosjekta sin samla effekt på energisystemet (energibalansen). I tillegg tek det lang tid før resultata vert registrert i energistatistikken på grunn av dei lange leietidene.

Ei langsiktig utvikling av marknaden krev ei brei tilnærming med økt bruk av moderne teknologiar, men òg at det blir sett i verk program som har små energiresultat på kort sikt, og som kanskje er vanskeleg målbare på lang sikt. Det har særleg betydning for satsinga på nye teknologiar i ein demonstrasjons- og marknadsintroduksjonsfase, men det er òg innslag av innovasjon i dei andre programma.

Ved etableringa av Enova sette Stortinget ein premiss om at føretaket skulle vere ein liten organisasjon og at det ikkje skulle byggjast opp eit stort byråkrati. Sidan den gongen har departementet erfart at organisasjonen må ha ein viss storleik for å fungere tilfredsstillande, både for å sikre kontroll med bruken av midlar og for å kunne utvikle føremålstenlege verkemiddel. Også Enovas funksjon som rådgivar for departementet er viktig. Enova har derfor gått frå å ha om lag 20 til i overkant av 50 tilsette. Ei viss oppbygging av organisasjonen er framleis nødvendig, men det blir understreka at Enova skal vere ein liten organisasjon også i framtida.

Opp gjennom åra har det vore ønskjeleg å gi Enova særskilte oppdrag over statsbudsjettet. Desse har fått eigne kriterium og blir forvalta som eigne oppdrag utanfor Energifondet. Dette gjeld naturgassordninga, tilskotsordninga for hushald og støtte til energi- og klimaplanlegging i kommunane. Det har delvis vore føremålstenleg å organisere nokre oppdrag på sida av Energifondet, men ein har ikkje den same budsjettfleksibiliteten som i Energifondet. Det kan òg gi nokre utfordringar knytte til grenseflatene til Enovas ordinære program. Departementet er nøgd med at Enova har vist seg å kunne handtere denne typen tilleggsoppdrag. Tilskotsordninga for hushald har vore ei populær ordning med stor pågang, men det er enkelte utfordringar med omsyn til å vere føreseieleg og langsiktig. Departementet vil derfor vurdere andre moglege innretningar av ordninga framover.

2009 var eit spesielt år då Enova vart tilført betydelege ekstra midlar gjennom tiltakspakka, jf. St.prp. nr. 37 (2008-2009). Erfaringa herfrå viste at Enova har god oversikt over marknaden og at verksemda kan dimensjonerast opp relativt raskt. Arbeidet med tiltakspakka har gitt Enova mye verdifull erfaring, som truleg er nyttig i utviklinga av verkemiddelbruk framover. Det vises elles til eigen omtale av tiltakspakka under programkategori 18.25.

Særskilt om erfaringane med vindkraftsatsinga

I Prop. 1 S (2009-2010) går det fram at vindkraftmålet innan 2010 ikkje blir nådd. Det er fleire årsaker til det. Den viktige tidlege opptrappingsfasen var prega av avgrensa midlar og få selskap med erfaring frå vindkraft i Noreg. Kostnadane sank ikkje som ein hadde venta. Bransjen har brukt tid på å hauste erfaringar.

I perioden 2002-2005 vart det tildelt støtte til fleire store vindkraftprosjekt som ikkje vart gjennomførte. Dette var anten fordi støtta var for låg eller fordi aktørane ikkje hadde tilstrekkeleg gjennomføringsevne. I perioden 2006-2007 var det uvisse rundt framtidige verkemiddel for vindkraft og gradvis aukande kostnader. Frå 2008 har det vore høge kostnader kombinert med eit fall i kraftprisen. I 2010 var det ein svak auke i kraftpris og fall i investeringskostnader. Dette bidro til at støttenivået fall noko, men vindkraft krev framleis mykje støtte.

Etter departementet si vurdering var det eit godt trekk av Enova å stramme inn vindkraftkriteria frå 2008. Vindkraftmålet har fungert som ein effektiv skranke for Enovas prioriteringar av midlar i Energifondet. Departementet si erfaring er at det vil krevje betydelege budsjett og ein tydeleg og langsiktig strategi for å løfte fram større volum vindkraft.

Særskilt om erfaringane med varmesatsinga

Erfaringane med varmesatsinga er jamt over gode, sjølv om nivået på kanselleringar nok var for høgt dei første åra. Det er eit generelt inntrykk at satsinga først tok av i 2008 etter at Enova endra innretninga av programma. Enova har med god margin nådd målet om 4 TWh/år vassboren varme basert på nye fornybare energikjelder, varmepumper og spillvarme. Varmeprosjekta har relativt lange leietider. Det betyr at vi først vil sjå den store auken i realiserte energiresultat dei neste 5-6 åra.

Varmeprogrammet gir i dag eit heilskapleg tilbod ved at det dekkjer både infrastrukturinvesteringar og investeringar i små og store produksjonsanlegg. Til no har 52 av dei 96 tettstadene med bystatus fått støtte til å byggje ut fjernvarmetilbod og 296 lokale energisentralar har fått støtte.

Nyare studiar viser at det største potensialet for fornybar varme er relatert til lokale energisentralar, mens fjernvarmepotensialet er avgrensa framover.

Departementet meiner at investeringsstøtteregimet, slik det nå er organisert, er eit eigna verkemiddel for å utløyse betydelege mengder ny fornybar varmeproduksjon.

8.12 Referansar

• Enova (2009), Potensial for energieffektivisering i norsk landbasert industri.

• Enova (2010a), Resultatrapport 2009.

• Enova (2010b), Enovas varmerapport 2001-2009.

• IEA (2008); Energy Technology Perspectives, Scenarios & Strategies to 2050.

• OECD/IEA (2009), Technology Roadmap, Wind energy.

• Osmundsen (1999), Kostnadsoverskridelser sett ut i fra økonomisk kontrakts- og insentivteori, publisert i NOU 1999:11 – En Analyse av investeringsutviklingen på kontinentalsokkelen.

• Senter for statlig økonomistyring (2006), Mål- og resultatstyring i staten. En veileder i resultatmåling.

• Statskonsult (2006), Evaluering av Enova SF og Energifondet. Statkonsult rapport 2006:15.

• Rambøll (2010), Evaluering av tilskuddsordning for elektrisitetssparing i husholdninger.

• Riksrevisjonen (2010), Riksrevisjonens undersøkelse av Enova SFs drift og forvaltning, Dokument 3:6 (2009 -2010).

• Vista Analyse (2010), Vurdering av Enovas utløsende effekt, Rapport 2010/14

9 Evaluering av tilskotsordninga for utbygging av infrastruktur for naturgass

Ordninga for tilskot til innanlands infrastruktur for naturgass

Departementet viser til Prop. 125 S (2009-2010) om tilleggsløyvingar og omprioriteringar i statsbudsjettet 2010, der løyvinga under kap. 1825, post 74 Naturgass på 26 mill. kroner i 2010 er foreslått redusert til null. Det vart her signalisert at Olje- og energidepartementet legg opp til ei omtale av evalueringa av utbreiinga av naturgass i Noreg og Enovas naturgassordning i statsbudsjettet for 2011.

NVE forvalta fram til og med 2001 støttemidlane som hadde til formål å medverke til auka bruk av naturgass i Noreg. I samband med Stortingets behandling av statsbudsjettet for 2001 vart det oppretta ein eigen post for naturgass under kap. 1825 Omlegging av energibruk og energiproduksjon. Fram til og med 2010 har denne posten blitt ført vidare med årlege løyvingar. I tillegg er det gitt årlege fullmakter til å gi tilsegn utover dei ordinære løyvingane over posten.

Departementet tildelte Enova forvaltningsansvar for kap. 1825, post 74 i brev 3. juni 2003. Midlane har blitt forvalta som eit særskilt oppdrag utanfor forvaltninga av midlane frå Energifondet.

Målet med ordninga er å leggje til rette for auka bruk av naturgass innanlands, særleg for bruk av naturgass i industri, skipsfart og transport der dette gir betydelege miljøgevinstar. Infrastruktur som gjer det mogleg å konvertere frå tyngre brensler i desse sektorane er prioritert. Både transmisjonsrøyr og anlegg knytte til distribusjon av LNG og CNG kan tildelast støtte over ordninga.

I perioden 2004-2009 vart det disponert 173 mill. kroner over ordninga. Av dette er 12 mill. kroner blitt tildelte til etablering og utvikling av Kompetansesenter for bruk av gass (Norsk Gassenter) i tråd med St.meld. nr. 9 (2002-2003) om innanlands bruk av gass mv. Om lag 148 mill. kroner er disponerte til tilskot til naturgassanlegg. Om lag 12 mill. kroner har blitt brukt til utgreiingar mv. og til Enovas administrasjon. Det vart inngått avtale om tilskot til ti anlegg gjennom tilskotsordninga. I løpet av 2009 og 2010 har to prosjekt blitt kansellerte, og eitt prosjekt har blitt redusert i omfang. Dette har medverka til å frigjere 43 mill. kroner som vil bli disponerte til nye prosjekt.

Det er inngått avtale om støtte til sju mottaks- og lageranlegg for LNG og eitt anlegg for lokalt uttak frå LNG-fabrikk. Enova har ikkje inngått avtale knytt til CNG-anlegg. Det vart inngått avtale om eitt transmisjonsrøyrprosjekt. Dette prosjektet vart kansellert grunna marknadsforhold. Av dei åtte kontraktfesta anlegga er sju ferdigstilte og sette i normal drift. Enova opplyser at dei ventar at det siste anlegget blir ferdigstilt innan utgangen av 2010. Anlegga er lokaliserte i typiske industriområde: Fredrikstad, Herøya, Lista, Høyanger, Florø, Ålesund, Mosjøen og Melkøya.

Anlegga har lagervolum frå om lag 250 til 3 000 m³. I 2009 omsette dei fem anlegga som då var i drift gass med ei energimengd tilsvarande om lag 370 GWh, langt under anlegga sin samla kapasitet. Samanlikna med forbrenning av olje, gir forbrenning av denne energimengda gass reduserte utslepp tilsvarande om lag 24 000 tonn CO₂, 750 tonn NOx, 350 tonn SO₂ og 40 tonn partiklar. Leveransane er venta å auke etter kvart som anlegga blir ferdigstilte og nye forbrukarar knytte til.

Marknadsgrunnlaget for infrastrukturprosjekt for gass har minska ifølgje Enova. I 2009 fekk Enova fire tilbod ved utlysing av tilskotsordninga. Desse anlegga hadde lågare venta gassleveranse enn det som har vore normalt i tidlegare prosjekt. Enova innleia forhandlingar med ein av tilbydarane, men tilbydaren trekte tilbodet grunna marknadsforhold. I 2009 vart det derfor ikkje inngått nye kontraktar under ordninga, og midlar frå 2009 vart overførte til 2010. I statsbudsjettet for 2010 vart 26 mill. kroner løyvde til tilskotsordninga. I revidert budsjett for 2010 vart denne løyvinga redusert til null. Med overførte og tilbakeførte midlar disponerer Enova etter dette om lag 56 mill. kroner i 2010 over kap. 1825, post 74.

Utviklinga i marknaden for innanlands gass sidan 2003

Tilskotsordninga vart styrkt som eit ledd i ei særleg satsing på innanlands bruk av naturgass. I St.meld. nr. 9 (2002-2003) vart det gjort greie for høva til å etablere infrastruktur for gass i Noreg. LNG vart framheva som særleg eigna på grunn av at marknaden er spreidd og høva til å bruke naturgass er avgrensa på kvar stad, men gassrøyr kunne òg vere aktuelt nokre stader.

NVE har på oppdrag frå departementet evaluert utviklinga i marknaden for innanlands bruk av gass. Sidan 2003 har det innanlandske sluttforbruket av naturgass auka med 34 pst. til eit årleg forbruk på om lag 3,1 TWh. Volum omdanna til andre energiberarar i gasskraftverk og fjernvarme, og volum nytta som råstoff i industriprosessar, er ikkje tekne med.

Røyrgass er den dominerande leveranseforma for naturgass til brukarar, i 2009 vart 57 pst. av naturgassen levert som røyrgass. Til samanlikning vart 41 pst. levert som LNG og 2 pst. levert som CNG. Utbreiinga av LNG har auka betydeleg dei siste åra, og forbruket auka frå 224 GWh i 2003 til 1 389GWh i 2009. I tillegg til dei LNG-anlegga som har fått støtte frå Enova, har det komme mange mindre anlegg som tek imot LNG.

Distribusjonsnett for naturgass er bygde i enkelte avgrensa område. På Karmøy og i Haugesund er det eit relativt omfattande røyrgassnett. I 2004 vart gassrøyret mellom Kårstø og Risavika sett i drift, og det er bygd ut om lag 450 km distribusjonsrøyr på Nord-Jæren og Ryfylke-øyane. I tillegg er det bygd ut mindre distribusjonsnett i andre byar, ofte i tilknyting til LNG-anlegg.

Industri står for over halvparten av sluttforbruket av naturgass, der kjemisk industri, metallindustri og nærings- og nytingsmiddelindustri er dei største brukargruppene. Røyrgass står for om lag to tredelar av sluttbruken i industrien, mens LNG står for om lag ein tredjedel.

Forbruket av naturgass innan transportsektoren har auka betydeleg sidan 2003, grunna ein sterk auke i bruk av LNG i sjøtransport. Sjøtransport forbrukte LNG tilsvarande 553 GWh i 2009, til samanlikning var forbruket i 2003 om lag 56 GWh. Det direkte forbruket av naturgass i hushald har dei siste åra tilsvara om lag 40 GWh i året. Dette utgjer om lag 0,1 pst. av sluttforbruk av alle energiberarar i hushald. I 2009 utgjorde CNG 23 GWh, røyrgass 15 GWh, og LNG 2 GWh i hushalda.

NVE har òg henta inn informasjon om distribusjonsselskapa sine utbyggingsplanar. Ifølgje NVE meiner selskapa at det er høve til vekst i marknaden for LNG, både stasjonært og i skipsfart, og fleire vurderer distribusjonskjeder i Norden som interessante. Vidare er vekst av CNG i transportsektoren vurdert som interessant av fleire selskap.

Departementet si vurdering

Tilskotsordninga for infrastruktur for naturgass har medverka til auka bruk av naturgass innanlands, men størstedelen av marknaden er basert på kommersielle distribusjonssystem. Tilskotsordninga har medverka til etablering av kapasitet i anlegga utover det som elles ville blitt valt. Det er betydeleg ledig kapasitet, og anlegga vil vere tilpassa auka etterspørsel etter naturgass i framtida. Interessa for støtteordninga frå marknadsaktørar ser ut til å minske. Produksjonskapasiteten for LNG, tilpassa for lokal småskala distribusjon, har lenge vore ein avgrensande faktor for auka levering av naturgass. Dette har òg påverka utbyggingstakten for distribusjonsanlegg, ifølgje Enova. Produksjonskapasiteten vil likevel auke når eit nytt produksjonsanlegg for LNG blir sett i drift i Risavika, og vil meir enn dekkje det venta behovet i dei nærast åra.

I 2005 utarbeidde Marintek og Econ Analyse rapporten Framtidsbilde for norsk naturgassdistribusjon, 2015-2025. Rapporten beskriv og kvantifiserer potensial og kva slag anlegg og distribusjonskjeder som må etablerast for å utvikle ein kommersiell og sjølvgåande marknad for naturgass. Rapporten antyder eit behov for om lag 20 mottaksanlegg for LNG lokaliserte til industristader langs heile kysten. Enova har tildelt støtte til åtte anlegg, og det er i tillegg bygd ut nokre mindre anlegg utan støtte frå Enova.

Distribusjonskjeda for LNG er i så fall ikkje bygd ut i tilstrekkeleg omfang til at den kan beskrivast som ein kommersiell infrastruktur med tilfredsstillande lønnsemd og leveringstryggleik. Fleire delar av landet har ikkje infrastruktur sjølv om det finst store industrianlegg, blant annet Oslo-området, Trøndelag og delar av Nord-Noreg. Ei vidareføring av tilskotsordninga vil kunne mogleggjere at naturgass blir tilgjengeleg for fleire område.

Etter departementet si vurdering er det føremålstenleg med ei vidareføring av ordninga i 2011 basert på tilbakeførte og overførte midlar. Departementet legg opp til at inntil 30 mill. kroner kan overførast over kap. 1825, post 74 frå 2010 til 2011.