Neste kapittel

Forrige kapittel

2 Det politiske samarbeidet

2.1 ALLIERTE KONSULTASJONAR

Alliansen har sidan han vart skipa i 1949, utvikla eit vidfemnande politisk samarbeid i tillegg til det reint militære. I dag omfattar dette samarbeidet nedrusting og rustingskontroll, sivil beredskap, vitskapleg samarbeid, informasjonsverksemd, miljøvern og ikkje minst tryggingspolitiske konsultasjonar over eit breitt saksfelt. Innhaldet i konsultasjonane har vorte gradvis tilpassa den nye tryggingspolitiske situasjonen. Eit særs viktig aspekt ved samarbeidet i alliansen er at NATO knyter USA og Europa tett saman.

Dei viktigaste elementa i det politiske samarbeidet er dei halvårlege ministermøta i Det nordatlantiske rådet (NAC), Forsvarsplanleggingskomiteen (DPC) og Den kjernefysiske planleggingsgruppa (NPG). Møte på stats- og regjeringsleiarnivå blir haldne når spørsmål av særleg politisk vekt skal drøftast. Det siste toppmøtet vart halde i Madrid i juli 1997. Mellom ministermøta går konsultasjonane føre seg i Det permanente rådet (NATO-rådet) og under dette i ei rekkje komitear. Praksisen med å utvide delar av konsultasjonane til òg å omfatte partnarlanda vart utvida i 1997.

Dei hyppige ministermøta og den nesten daglege konsultasjonsverksemda i NATO-hovudkvarteret har gjort det mogleg å samordne standpunkt og politikk og såleis sveise dei allierte landa tettare saman. Ikkje minst for små nasjonar som Noreg er desse konsultasjonane viktige. Dei gir god innsikt i haldningane hos våre allierte og samarbeidspartnarar i spørsmål som direkte vedkjem norske interesser. Noreg fremjar samstundes eigne synspunkt og prioriteringar og er på det viset med og utformar alliert politikk.

I 1997 var konsultasjonane i NATO-rådet og i fleirtalet av komiteane prega av arbeidet med å tilpasse alliansen til nye oppgåver og ei ny og utvida rolle, særleg av spørsmålet om utvidinga av NATO, vidare av utviklinga av dei nye samarbeidsorgana med partnarlanda, Russland og Ukraina, og av spørsmål knytte til arbeidet med å reformere NATO-organisasjonen og prosedyrane der. SFOR-operasjonen i det tidlegare Jugoslavia var òg eit viktig tema.

Formannskapet i VEU orienterer kvar veke NATO-rådet om drøftingane i VEU. Det blir òg halde felles rådsmøte mellom dei to organisasjonane. Når eit NATO-land har formannskapet i EU, OSSE eller Tryggingsrådet, blir NATO-rådet òg orientert om arbeidet i desse organisasjonane. I 1997 fokuserte orienteringane særleg på aktivitetane i det tidlegare Jugoslavia.

2.2 ALLIANSEN OG TILHØVET TIL PARTNARLANDA

2.2.1 Utvidinga av NATO

På utanriksministermøtet i desember 1996 vart det semje om at det skulle haldast eit toppmøte i NATO i 1997, og at ein på dette møtet skulle invitere "eitt eller fleire" interesserte partnarland til drøftingar om medlemskap. Det var tidleg klart at det var fem land som var mest aktuelle: Polen, Tsjekkia, Ungarn, Romania og Slovenia. Den interne debatten om kven av desse ein skulle invitere, eller om ein skulle invitere alle, vart i røynda avslutta først på sjølve toppmøtet. Dei allierte var kløyvde i saka. Eit fleirtal gjekk inn for alle fem, medan USA, støtta av mellom andre Storbritannia, Tyskland, Danmark, Nederland og Noreg, gjekk inn for å avgrense første runde til dei tre best kvalifiserte, nemleg Polen, Tsjekkia og Ungarn. Det amerikanske synet vart avgjerande.

Toppmøtet vart halde i Madrid 8. og 9. juli, og stats- og regjeringssjefane gjorde då vedtak om at Polen, Tsjekkia og Ungarn skulle inviterast til drøftingar om medlemskap. Drøftingane tok til i september og vart avslutta i november med utarbeiding av likelydande protokollar om tiltreding av desse landa til Traktaten for det nordatlantiske området. Drøftingane hadde til formål å gjere klart for dei tre landa kva for rettar og plikter dei ville få som medlemmer av NATO, og kva dei måtte leggje størst vekt på i dei praktiske førebuingane til medlemskap. I drøftingane var det òg viktig å gjere klart for dei den "acquis" nye medlemmer må slutte seg til. For NATO var drøftingane viktige som ledd i det vidare arbeidet med å analysere dei praktiske konsekvensane av utvidinga, ikkje minst kostnadene.

Det var først etter avklaringa på Madrid-møtet dei militære styresmaktene i NATO kunne ta til med meir konkrete analysar av kostnadssida ved utvidinga. Dei fann at kvaliteten på dei militære styrkane og installasjonane i dei tre landa var betre enn ein først hadde trudd, men dei konkluderte med at det måtte investerast mellom anna i forsterkingsinfrastruktur og integrert luftforsvar. Analysane konkluderte likevel med at investeringsbehovet var moderat, om lag 1,3 milliardar dollar til saman over 10 år. I tillegg måtte ein rekne med auka driftsutgifter ved det sivile og dei militære hovudkvartera med til samen 0,2 milliardar dollar. Utgiftene skal delast mellom 19 allierte etter dei prosentdelane landa har av dei fellesfinansierte budsjetta. Utvidinga gjorde det også naudsynt å forsere utgreiinga om eit nytt sivilt hovudkvarter i Brussel, der kapasiteten allereie er for liten.

Protokollane om medlemskap for Polen, Tsjekkia og Ungarn vart underskrivne av dei allierte utanriksministrane den 16. desember 1997. Før protokollane tek til å gjelde, må dei ratifiserast av alle allierte land. Dei fleste allierte kunne rekne med brei oppslutnad om saka i nasjonalforsamlinga, men det var tidleg klart at den amerikanske leiinga måtte arbeide hardt for å sikre to tredels fleirtal i Kongressen. Det går fram av erklæringa frå Madrid-møtet at målet er å kunne ønskje dei tre nye medlemmene velkomne i 1999, då alliansen skal markere sitt 50-årsjubileum. Som ledd i førebuingane til at Polen, Tsjekkia og Ungarn skal bli medlemmer, vart dei etter kvart trekte med i det regelbundne arbeidet i hovudkvarteret, mellom anna ved at dei fekk sete i ulike komitear.

Vedtaket om å invitere tre og ikkje fem var eit kompromiss, der formuleringane i toppmøtefråsegna om den vidare prosessen spela ei viktig rolle. Det vart slått fast at NATO vil halde fram med å ønskje nye medlemmer velkomne når dei er kvalifiserte, og når nye utvidingar vil styrkje tryggleiken og stabiliteten i Europa. Formuleringane om at ein hadde merka seg den positive utviklinga i ei rekkje sørausteuropeiske land, særleg i Romania og Slovenia, var særs viktige. Desse to landa var vonbrotne over at dei ikkje kom med i den første runden, men såg no denne fråsegna som eit teikn på at dei truleg ville kome med i neste runde. Frå norsk side bidrog ein aktivt til at tilsvarande formuleringar om dei baltiske landa kom med i erklæringa. Etter omtalen av Romania og Slovenia heiter det såleis at stats- og regjeringssjefane òg "erkjenner (...) at statane i den baltiske regionen, som òg ønskjer medlemskap, har gjort framsteg i retning av større stabilitet og samarbeid". Toppmøtefråsegna vart såleis også eit viktig signal til baltarane. Det vart ikkje gjort vedtak om når det blir ei ny utviding, men stats- og regjeringssjefane lova å vurdere prosessen på sitt neste møte, som blir i Washington i april 1999.

I tida etter toppmøtet har alliansen halde fram med den intensive dialogen med interesserte partnarland om spørsmål knytte til utvidinga. Samstundes har alliansen analysert ulike militære, økonomiske og praktiske spørsmål i samband med opptak av nye medlemmer. Ein har òg arbeidd med ei tilråding om korleis alliansen skal tilpasse sine strukturar for å kunne integrere nye medlemmer.

Eit vanskeleg aspekt ved utvidinga av NATO er tilhøvet til Russland. Frå russisk side har ein heile tida synt motvilje mot utvidinga. NATO har understreka at utvidinga ikkje er retta mot noko land, og at ho ikkje er eit trugsmål mot nokon. Utanriksministermøtet i desember 1996 vedtok at NATO-landa ikkje har nokon intensjon, plan eller grunn til å utplassere kjernevåpen på territoriet til nye medlemsland, og at ein heller ikkje ser nokon trong for å gjere dette i framtida. I mars 1997 gjorde NATO-rådet det klart at alliansen i dagens tryggingssituasjon ikkje permanent ville utplassere større kampstyrkar i nye medlemsland. Desse vedtaka var viktige for å syne Russland og andre at utvidinga ikkje skulle føre til militær opptrapping i Europa. Frå NATO si side har ein streka under at siktemålet med utvidinga er auka tryggleik og stabilitet i Europa. Tettare tryggingspolitisk integrasjon, der verkemidla er opptak av nye medlemmer og nært samarbeid i dei nye partnarorgana som er oppretta, skal hindre regional ustabilitet og ei potensielt farleg renasjonalisering av tryggingspolitikken i Mellom- og Aust-Europa. Frå alliert side har ein òg vist til at dei krav alliansen set til nye medlemmer, har hjelpt til å setje fart i reformprosessen i søkjarlanda. Det er brei semje blant dei allierte om at ein må ta omsyn til Russland i utviklinga av ein ny tryggingspolitisk arkitektur for Europa. Det må gjerast ved å spele med opne kort og ved å involvere Russland i konsultasjonar og praktisk samarbeid, ikkje ved å gi Russland veto i utvidingsspørsmålet.

I ordskiftet om utvidinga har ein frå norsk side lagt vekt på at NATO må ha ein brei strategi for auka tryggleik og stabilitet i heile det euroatlantiske området. Utvidinga er eitt av fleire element for å nå målet om eit tryggare Europa. Frå norsk side har ein streka under at nye invitasjonar vil kunne komme når interesserte land er kvalifiserte og tilhøva elles ligg til rette. Parallelt med utvidinga må ein utvikle samarbeidet med dei landa som ikkje har medlemskap som mål. Tilhøvet til Russland er særleg viktig. Frå norsk side har ein òg streka under at utvidinga ikkje må føre til at alliansen blir militært svekt.

2.2.2 Partnarskap for fred

Partnarskap for fred (PFP) vart oppretta på toppmøtet i Brussel i januar 1994. Det overordna målet for PFP er at ein gjennom eit utvida praktisk og militært samarbeid i Europa skal auke stabiliteten og fremje dei demokratiske ideala. Partnarskapen skal òg utvikle militære relasjonar med NATO med sikte på å styrkje evna til å operere saman i NATO-leidde fredsoperasjonar med mandat frå FN eller OSSE. Den fleirnasjonale styrken i Bosnia (SFOR) er det første dømet på ein slik operasjon. PFP gir ikkje tryggingsgarantiar, men rett til konsultasjonar med NATO dersom partnarlanda skulle kjenne tryggleiken sin truga. Det formelle grunnlaget for partnarskapen er likelydande rammeavtalar mellom NATO og dei einskilde partnarlanda. 27 partnarland har slutta seg til (alle EAPC-landa frårekna Tadsjikistan).

Arbeidsprogrammet for PFP inneheld ei lang rekkje samarbeidstema, særleg på det militære og forsvarspolitiske området. På grunnlag av dette programmet og det presentasjonsdokumentet kvart land skal leggje fram, blir det utarbeidd individuelle partnarskapsprogram (IPP). Det er til no utarbeidd individuelle program for 21 partnarland. Desse programma blir oppdaterte med jamne mellomrom.

For den daglege kontakten med NATO-sekretariatet og dei allierte delegasjonane har partnarlanda peika ut liaisonoffiserar tilknytte EAPC-representasjonane ved hovudkvarteret. For å ta hand om militær planlegging og for å koordinere militære fellesaktivitetar er det oppretta ei samordningsgruppe (Partnership Coordination Cell) ved SHAPE. 18 partnarland har faste liaisonoffiserar i denne gruppa, og i tillegg deltek fleire partnarland med representantar frå ambassadane sine i Brussel.

PFP har vore i kontinuerleg utvikling sidan starten i 1994. I 1996 vart det likevel semje om at det er naudsynt med ei meir grunnleggjande reform av PFP-samarbeidet. Dei allierte såg ei vidareutvikling av PFP som ein føresetnad for å nå målet om at alle partnarland - utan omsyn til om dei hadde medlemskap i NATO som mål eller ikkje - skulle kunne etablere eit nært praktisk og politisk samarbeid med dei allierte. Partnarlanda kjende på si side trong til å få meir å seie i utforming og gjennomføring av samarbeidsaktivitetane. Ein eigen komité vart i 1996 etablert for å arbeide med denne saka. Komiteen la fram rapporten sin i mai 1997, og den rådde til at partnarlanda fekk ei større rolle, og at sjølve samarbeidet vart utvida til å omfatte nye samarbeidsområde. Styrkinga av PFP gjekk inn i det store arbeidet med å leggje eit nytt grunnlag for samarbeidet med partnarlanda. Då EAPC vart etablert samstundes med at rapporten om styrking av PFP vart vedteken, låg det til rette for å sjå PFP og dette nye forumet i nærare samanheng med kvarandre enn det som hadde vore tilfellet med NACC. Det vart såleis vedteke at EAPC skulle fungere som eit samordnande styringsorgan for PFP-samarbeidet.

Partnarskap for fred er eit fleksibelt forum for samarbeid med NATO, og partnarlanda vel sjølve formål og omfang av eige engasjement. For nokre, som Sverige og Finland, gir deltakinga i PFP høve til å ta del i til dømes førebuingar til moglege fredsoperasjonar under leiing av NATO. For andre partnarland er deltakinga i PFP viktig i arbeidet med å kvalifisere seg til medlemskap i alliansen.

2.2.3 Det euroatlantiske partnarskapsrådet

Det nordatlantiske samarbeidsrådet, NACC, som vart oppretta i 1991, var eit tilbod til dei tidlegare Warszawapaktlanda om å bli med i eit konsultasjonsforum med NATO-landa. Skiljet mellom dei opphavlege medlemslanda og dei nye som kom til etter at PFP vart oppretta, hang sidan på mange måtar igjen i NACC.

Då det i 1996 vart gjort vedtak om at PFP skulle reformerast, var det også semje om å greie ut spørsmålet om eit nytt samarbeids- og konsultasjonsorgan som kunne erstatte NACC. Etter drøftingar utover våren 1997, der partnarlanda spela ei viktig rolle, vart det nye samarbeidorganet, Det euroatlantiske partnarskapsrådet (Euro-Atlantic Partnership Council, EAPC) formelt skipa på utanriksministermøtet i NATO i Portugal i mai. NACC vart samstundes nedlagt.

EAPC har som NACC 44 medlemmer. Dei som er med i rådet, er dei 16 NATO-landa og i tillegg Albania, Armenia, Aserbajdsjan, Austerrike, Bulgaria, Estland, Finland, Georgia, Kasakhstan, Kirgisistan, Kviterussland, Latvia, Litauen, Makedonia, Moldova, Polen, Romania, Russland, Slovakia, Slovenia, Sveits, Sverige, Tadsjikistan, Tsjekkia, Turkmenistan, Ungarn, Ukraina og Usbekistan. Med unntak av Tadsjikistan er alle EAPC-landa med i PFP.

EAPC har skapt ei ny plattform for konsultasjonane mellom NATO-landa og partnarane. Den viktigaste skilnaden frå NACC er at EAPC har fått rolla som ein politisk overbygnad for det praktiske samarbeidet i PFP. EAPC har såleis vorte eit slags styringsorgan for PFP. Dette gir partnarlanda ei større rolle i samarbeidet.

EAPC skil seg frå NACC også ved at konsultasjonsprosessen femner om fleire saksfelt. Det er dessutan opna for at konsultasjonane kan gå føre seg i andre format enn i plenum, til dømes i ad hoc-grupper. Frå norsk side har ein aktivt støtta oppretting av ad hoc arbeidsgrupper for spørsmål av regional karakter. Vi har streka under at dette kan bidra til å gjere konsultasjonsprosessen meir relevant for kvart av partnarlanda.

EAPC førar vidare to viktige prinsipp frå NACC. Det nye rådet er inkluderande, slik at alle som ønskjer, kan delta. Det er dessutan differensierande, slik at alle sjølve kan bestemme korleis og på kva for samarbeidsfelt dei vil engasjere seg.

Dei jamlege konsultasjonane om aktuelle politiske og tryggingspolitiske saker i EAPC har vore med på å skape tillit og opne haldningar mellom landa. I 1997 konsentrerte konsultasjonane seg mellom anna om det tidlegare Jugoslavia og fredstryggjande verksemd. Spørsmålet om ein oppfølgjarstyrke til SFOR, der mange av EAPC-landa er med, var eit sentralt tema gjennom heile året. I tillegg vart dei praktiske samarbeidsaktivitetane diskuterte. Desse aktivitetane er lagde fram i ein eigen arbeidsplan (EAPC Action Plan 1998-2000), som vart vedteken på utanriksministermøtet i desember.

2.2.4 Russland

Russland er framleis ei stormakt i Europa, ikkje minst militært. Utviklinga i Russland, og særleg i russisk utanrikspolitikk, har derfor mykje å seie for den tryggingspolitiske situasjonen i Europa. Russisk deltaking i europeisk samarbeid på det tryggingspolitiske området og på andre område er avgjerande for stabiliteten på vårt kontinent. Det har derfor vore eit overordna mål for dei allierte å trekkje Russland med i eit aktivt og konstruktivt samarbeid med NATO. Det er semje om at landet må få ta del i samarbeidet med NATO på ein måte som reflekterer den stillinga Russland har i Europa.

Gjennom 1995 og 1996 vart tanken om eit meir formalisert samarbeid mellom NATO og Russland, i tillegg til det ein allereie hadde i NACC og PFP, diskutert ved fleire høve. Ulike framlegg frå NATO si side stranda på russisk skepsis og motvilje mot å gå inn i eit nært samarbeid med eit NATO som hadde planar om å ta opp nye medlemmer.

Hausten 1996 kom det likevel fart i tenkinga kring ei meir vidtrekkande samarbeidsordning mellom NATO og Russland. Fleire allierte land, mellom dei Noreg, gjekk offentleg ut med ideen om å inngå eit samarbeidscharter, og i kommunikeet frå utanriksministermøtet i Brussel i desember 1996 vart ideen formelt lagd fram. På 16 + 1-møtet med utanriksminister Primakov, som vart halde i tilslutnad til NATO-ministermøtet, samtykte Russland i å ha ein brei dialog med NATO om denne saka.

Tingingar mellom NATOs generalsekretær Javier Solana og Russlands utanriksminister Jevgenij Primakov om eit samarbeidsdokument tok til i januar 1997. Tingingane vart sluttførte i Moskva 14. mai, og resultatet vart godkjent av NATO-rådet to dagar seinare. Allierte stats- og regjeringssjefar, NATOs generalsekretær og Russlands president Boris Jeltsin skreiv under dokumentet i Paris 27. mai. Statsminister Thorbjørn Jagland skreiv under på Noregs vegner.

Samarbeidsdokumentet fekk namnet Grunnakt om gjensidig samkvem, samarbeid og tryggleik mellom NATO og Den russiske føderasjonen (Founding Act on Mutual Relations, Cooperation and Security between NATO and the Russian Federation, sjå vedlegg 1.11). Dokumentet er ikkje ein folkerettsleg bindande avtale.

Grunnakta gir ei oversikt over dei prinsippa som skal liggje til grunn for eit nytt tilhøve mellom NATO og Russland, og set opp eit nytt samarbeidsorgan, Det permanente fellesrådet for NATO og Russland (Permanent Joint Council, PJC). Dette rådet skal møtast på ymse nivå, både på politisk og militær side. Kjernen i samarbeidet er ambassadørmøtet kvar månad. To gonger i året møtest utanriksminstrane, forsvarsministrane og forsvarssjefane. Grunnakta opnar òg for møte på stats- og regjeringsleiarnivå.

Fellesrådet er eit forum for konsultasjon, koordinering og i nokre tilfelle felles avgjerder og felles handling i spørsmål som rører ved tryggleiken til begge partar. Dei viktigaste områda for konsultasjon og samarbeid er lista opp i grunnakta. Dei femner over eit vidt spektrum, frå førebygging av konfliktar og krisehandtering, fredsoperasjonar, nedrusting og rustingskontroll til forsvarsrelatert miljøvern og sivil beredskap. Fellesrådet vil vere heilt sentralt i oppbygginga av eit nytt tilhøve mellom NATO og Russland. Som eit tiltak for å styrkje dialogen mellom dei militære nemner dokumentet at begge sider vil opprette militære liaison-representasjonar på ulike nivå.

Forhandlingane om kapitlet i grunnakta om politisk-militære spørsmål i tilhøvet mellom NATO og Russland vart vanskelege. Russland kravde at dei allierte måtte avgi juridisk bindande erklæringar om ikkje å byggje militær infrastruktur på territoriet til nye medlemmer, og at militær aktivitet i nye medlemsland vart avgrensa til trening for fredsoperasjonar. Det måtte heller ikkje utplasserast kjernevåpen, konvensjonelle styrkar, førehandslagrast materiell eller etablerast hovudkvarter i desse landa.

Frå NATO si side hadde ein erkjent at Russland hadde legitime tryggingssinteresser i denne saka. NATO hadde derfor freista å komme Russland i møte gjennom einsidige allierte erklæringar om kjernevåpen (desember 1996) og om stasjonering av troppar (mars 1997). Men NATO kunne ikkje akseptere restriksjonar som innebar at tryggingsgarantien i Washingtontraktaten vart undergraven, eller at nye medlemmer vart andrerangs medlemmer.

I forhandlingane aksepterte Russland at deira interesser var tekne hand om dersom dokumentet gjentok dei einsidige NATO-erklæringane. Grunnakta inneheld derfor fråsegna frå utanriksministermøtet i NATO i desember 1996 om at alliansen ikkje har nokon intensjon, plan eller grunn til å utplassere kjernevåpen på territoriet til nye medlemmer. Vedtaket i NATO-rådet 14. mars 1997 om at ein ikkje ser for seg permanente utplasseringar av større kampstyrkar i nye medlemsland, er også med. Det vart dessutan funne tilfredsstillande formuleringar om arbeidet med tilpassinga av CFE-avtalen, som kan få mykje å seie for omfanget av stasjonert, konvensjonelt utstyr i nye medlemsland.

På grunnlag av grunnakta vart det sett opp eit arbeidsprogram for fellesrådet, som lista opp samarbeidstiltak og konsultasjonstema for dei månadlege ambassadørmøta. Dette programmet vart vedteke då allierte utanriksministrar og Russlands utanriksminister Primakov i september møttest i fellesrådet for første gong. Møtet vart halde i samband med generalforsamlinga i FN.

Arbeidsprogrammet for 1998 byggjer vidare på programmet for 1997 og vart vedteke på utanriksministermøtet i fellesrådet i desember.

På fleire område er det oppretta særskilde grupper for ekspertkonsultasjonar eller for å førebu og setje i verk samarbeidstiltak. Døme på dette er ekspertgruppa for drøfting av fredsoperasjonar og arbeidsgruppa for prosjektsamarbeid i sivil beredskap. Andre emne, som rustingskontrollspørsmål, skal drøftast i ad hoc-grupper.

Utover hausten vart det halde regelbundne møte på ambassadørnivå. Etter utnemninga av ein russisk militær representant til NATO i november har månadlege møte mellom dei militære òg kunna ta til. I desember hadde utanriksministrane, forsvarsministrane og forsvarssjefane sine respektive fellesrådsmøte i NATO-hovudkvarteret i Brussel.

1997 har vore eit særs viktig år for utviklinga av eit nytt tilhøve mellom NATO og Russland. Sidan grunnakta vart underskriven, er det gjort eit stort arbeid med å få på plass nye samarbeidsfora og -mekanismar. Samarbeidet mellom NATO og Russland i 1997 har vist at det ikkje treng vere nokon motsetnad mellom utviding av alliansen og utvikling av ein tillitsfull partnarskap med Russland.

Frå norsk side har ein lagt særs stor vekt på tilhøvet til Russland. Ein har peika på at Russland er overlag viktig for den tryggingspolitiske situasjonen i Europa, og at Russland er den viktigaste partnaren for NATO. Tryggleiken og stabiliteten i Europa kan berre aukast ved å integrere Russland i ulike euroatlantiske samarbeidsstrukturar.

Noreg har derfor støtta aktivt opp om utviklinga av det tosidige samarbeidet mellom NATO og Russland. Frå norsk side har ein hatt som mål å bidra aktivt på alle samarbeidsområde. Samstundes er forsvarsrelatert miljøvern, sivil beredskap og fredsbevaring blinka ut som prioriterte saker. Dei to førstnemnde er samarbeidsfelt som er viktige for Noreg som granneland til Russland, og område der vi frå vårt tosidige samarbeid veit at det let seg gjere å nå konkrete resultat.

Ved årsskiftet 1995-96 lukkast ein i å finne ordningar som gjorde det politisk mogleg for russiske styresmakter å delta med militære styrkar i IFOR-operasjonen i Bosnia. Frå NATO si side la ein stor vekt på å få dette til, ikkje minst fordi russisk deltaking i IFOR opna lovande perspektiv for tilhøvet mellom NATO og Russland utover innsatsen i Bosnia. Det praktiske samarbeidet i IFOR vart vellukka, og ved overgangen frå IFOR til SFOR i desember 1996 valde Russland å halde fram med deltakinga si i operasjonen. Samarbeidet mellom NATO og Russland i IFOR og SFOR har vore viktig mellom anna for å dempe russisk mistru til NATO. Samarbeidet i Bosnia har òg gitt høve til talrike politiske samrådingsmøte. Då ordskiftet om ein etterfølgjarstyrke til SFOR tok til seint i 1997, vart det tidleg klart at russarane framleis ønskte å ta del.

2.2.5 Ukraina

Ukraina har lagt særs stor vekt på å utvikle eit nært samarbeid med alliansen. NATO har ønskt dette velkommen, fordi Ukraina er ein viktig faktor i arbeidet med å tryggje stabiliteten i Europa.

Då Ukraina gjorde framlegg om å inngå eit særskilt samarbeid med NATO i tillegg til samarbeidet i EAPC og PFP, svara dei allierte positivt. Frå NATO si side såg ein det likevel ikkje som naturleg at Ukraina skulle få same typen særstilling som Russland.

Det samarbeidscharteret som vart underskrive av NATO-landa og Ukraina på toppmøtet i Madrid (Charter on a Distinctive Partnership between the North Atlantic Treaty Organisation and Ukraine), er derfor mindre ambisiøst enn grunnakta med Russland. Charteret opprettar ein kommisjon (NATO-Ukraine Commission) for periodiske konsultasjonar (minimum to gonger i året), og det definerer dei områda for praktisk samarbeid og konsultasjonar som skal prioriterast. Charteret set også opp dei prinsippa som skal gjelde for samarbeidstilhøvet og dei målsetjingane ein skal arbeide mot. Hovudtyngda av det praktiske samarbeidet skal gjennomførast innanfor ramma av PFP.

På grunnlag av charterteksten blir det utarbeidd ein årleg arbeidsplan for kommisjonen. Her finn ein samarbeidsaktivitetar når det gjeld økonomisk tryggleik, omstilling av forsvaret, omskolering for offiserar, vitskapleg samarbeid, miljøsaker osb. På toppmøtet i Madrid vart det dessutan skrive under ein samarbeidsavtale ( Memorandum of Understanding) om sivil beredskap.

Som fleirtalet av de andre partnarlanda har Ukraina sitt individuelle program for praktisk samarbeid i PFP. Allierte ekspertar har vore spesielt aktive i arbeidet med å tilpasse eit høveleg program for Ukraina. I tillegg la ein i desember grunnlaget for å opprette ei arbeidsgruppe som skal samordne ulike allierte bilaterale tiltak for reformer i det ukrainske forsvaret.

NATO oppretta i mai 1997 eit dokumentasjons- og informasjonssenter i Kiev. Ukraina var mellom dei første partnarlanda som oppretta eigen delegasjon til NATO sommaren 1997.

Frå norsk side har ein sett det som viktig å støtte arbeidet med å skipe ei særskild ramme for samarbeidet med Ukraina.

2.2.6 Middelhavsdialogen

På toppmøtet i Madrid vart det vedteke at NATO skulle opprette ei eiga samarbeidsgruppe for Middelhavsområdet, for å utvide den politiske dialogen og det praktiske samarbeidet med NATO sine seks samarbeidsland i regionen. Desse seks er Israel, Egypt, Jordan, Marokko, Tunisia og Mauretania. Eit arbeidsprogram for 1998 vart vedteke på utanriksministermøtet i desember. Det skal haldast møte med landa i Middelhavsdialogen ein gong i året i 16 + 1-format. Den første møterunden vart halden i november.

2.3 DEN INDRE TILPASSINGA AV NATO

2.3.1 Ny kommandostruktur

Arbeidet med å utforme ein ny kommandostruktur som er betre tilpassa nye krav og føresetnader, fekk eit gjennombrot i 1997. Målet om semje om saka innan toppmøtet i Madrid vart ikkje nådd, men på ministermøta i desember vart hovudtrekka i ein ny struktur vedtekne. Resultatet fører mellom anna til at Spania no går inn som full medlem i det integrerte militære samarbeidet i NATO, medan Frankrike førebels blir ståande utanfor. Dei militære styresmaktene i NATO skal no setje i verk den nye kommandostrukturen. Det er gjort nærare greie for denne saka i pkt 3.3.

2.3.2 Combined Joint Task Forces

Vedtaket om å utvikle eit konsept for såkalla Combined Joint Task Forces vart gjort på NATO-toppmøtet i 1994. Konseptet inneber at NATO på førehand peikar ut og klargjer mobile kommando- og kontrollelement ved eitt eller fleire av sine permanente og stasjonære hovudkvarter på strategisk og regionalt nivå. I tillegg identifiserer alliansen, både kollektivt og på nasjonalt nivå, ulike mobile militære einingar som ved behov kan inngå i fleirnasjonale skreddarsydde styrkepakkar frå fleire forsvarsgreiner.

Konseptet har fleire siktemål. Det skal setje NATO betre i stand til å gjennomføre fredsoperasjonar med mandat frå FN eller OSSE, og samstundes gjere det enklare å integrere partnarland i slike operasjonar. CJTF skal også leggje tilhøva til rette for at VEU skal kunne nytte NATO-ressursar i såkalla Petersberg-operasjonar (sjå pkt 2.4). CJTF er dermed òg eit viktig element i arbeidet med å utvikle ESDI innanfor NATO, og i å gi VEU ei militær evne utan å måtte etablere separate militære strukturar.

Utviklinga av CJTF-konseptet heng nøye saman med andre grunnleggjande reformer i NATO og med utviklinga av ESDI og samarbeidet mellom NATO og VEU. Arbeidet har derfor vore vanskeleg og tidkrevjande. Det kom fart i saka først etter utanriksministermøtet i Berlin i juni 1996. I 1997 hadde det kome så langt at den praktiske utprøvinga av konseptet kunne ta til. Utprøvinga vil halde fram i 1998.

2.3.3 ESDI og tilhøvet mellom NATO og VEU

Den europeiske tryggings- og forsvarsidentiteten (European Security and Defence Identity, ESDI) er eit vidt omgrep som reflekterer drøftingar over fleire år i NATO, EU og VEU om auka europeisk ansvar i tryggings- og forsvarspolitikken. Det ansvaret som EU-samarbeidet har for tryggleik, er nedfelt i traktatane frå både Maastricht og Amsterdam. Gradvis utforming av ein felles europeisk forsvarspolitikk som eventuelt kan peike fram mot eit felles forsvar, har vore drøfta på regjeringskonferansane i EU, seinast fram til Amsterdam-toppmøtet i juni 1997. Auka europeisk ansvar har òg lege til grunn for arbeidet dei siste åra med å styrkje VEU. Det var likevel først etter utanriksministermøtet i NATO i Berlin i juni 1996 at det vart særleg framgang i arbeidet. Då vart det vedteke at ESDI skulle utviklast innanfor alliansen, og det vart sett i gang førebuingar i NATO og VEU om tettare samordning mellom dei to organisasjonane. Tilhøva blir no lagde til rette for at VEU skal kunne trekkje på ressursar frå NATO for gjennomføring av europeiske operasjonar i situasjonar der det ikkje er naturleg å nytte NATO, eller når USA ikkje ønskjer å delta. Den operative oppbygginga av VEU skal derfor skje i tett samvirke med NATO. Det er her tale om fredstryggjande og andre såkalla ikkje-artikkel 5-operasjonar. Ingen tenkjer seg at VEU skal ha eit ansvar når det gjeld kollektivt forsvar.

Etter Berlin-vedtaka om ESDI er det innleidd eit breitt militært samarbeid mellom NATO og VEU om framtidig europeisk krisehandtering. Det er utforma retningsliner for det vidare arbeidet i alliansen på ei rekkje område innanfor ESDI og for samarbeidet mellom NATO og VEU. Det gjeld særskilt

utvikling av europeiske kommandoordningar innanfor kommandostrukturen til NATO som gjer det mogleg å førebu og leie operasjonar under politisk kontroll og strategisk leiing av VEU
ordningar for frigiving, oppsyn med og tilbakekalling av NATO-ressursar
ordningar for samråd og informasjonsutveksling mellom NATO og VEU i krisesituasjonar og under ein VEU-leidd operasjon med NATO-ressursar
eit opplegg for planlegging og øving av VEU-leidde operasjonar
styrkt planlegging i NATO for VEU-leidde fredsoperasjonar på basis av innspel frå VEU

På ministermøta i desember 1997 noterte ministrane seg framdrifta på alle desse områda. Det er grunn til å tru at utviklinga av ESDI og samarbeidet NATO - VEU vil bli vidareført med sikte på vedtak på NATO-toppmøtet i april 1999.

Noreg har vore positiv til tanken om auka europeisk ansvar i tryggings- og forsvarspolitikken. Det er naturleg at dei europeiske allierte og partnarar no tek på seg ein større del av dette ansvaret, i første rekkje når det gjeld krisehandtering og nye utfordringar. Dette blir òg venta av USA. ESDI kan bli viktig i krisehandteringssamanheng i situasjonar der USA av ulike grunnar skulle velje å ikkje ta direkte del. Utviklinga av ESDI innanfor NATO kan motverke alternative europeiske modellar med ei lausare NATO-tilknyting. Samstundes er det særs viktig at ESDI ikkje fører til svekking av dei transatlantiske banda. Dei er avgjerande for effektiv krisehandtering også i åra som kjem. Noreg legg stor vekt på å ta vare på NATO som det sentrale forumet for tryggingspolitiske konsultasjonar og som ramme for ein einskapleg militær struktur.

2.3.4 Nye oppgåver for alliansen i krisehandtering og fredstrygging

Alliansen er ein sjølvstendig aktør for krisehandtering gjennom den NATO-leidde SFOR-operasjonen, som òg omfattar Russland og ei rekkje andre land i og utanfor Partnarskap for fred. SFOR-operasjonen i det tidlegare Jugoslavia er eit konkret døme på den nye typen krisehandteringsoppgåver NATO kan ta på seg etter den kalde krigen.

NATO si rolle i krisehandtering må sjåast i samanheng med det nye strategiske konseptet som vart vedteke på NATO-toppmøtet i Roma i november 1991. I denne strategien fekk krisehandtering og fredstryggjande verksemd ei sentral stilling. Utanriksministermøtet i NATO i Oslo i juni 1992 vedtok vidare at alliansen kunne støtte fredstryggjande verksemd i regi av OSSE. Utanriksministermøtet i Brussel i desember same året utvida vedtaket til òg å omfatte støtte til FN-operasjonar. Det har vore semje i alliansen om at det er ein føresetnad for NATO-deltaking i fredstryggjande operasjonar at dei har mandat frå FN eller OSSE.

Det nære tilhøvet alliansen har til FN og OSSE, skaper eit behov for god og effektiv kontakt og kommunikasjon mellom NATO og desse organisasjonane. Utvekslinga av dokument mellom dei to organisasjonane fungerer i samsvar med avtalte rutinar. Generalsekretæren i NATO har periodiske møte med formannskapet eller generalsekretæren i OSSE.

Samarbeid om fredstryggjande verksemd er òg eit viktig tema for EAPC og fellesrådet med Russland. Ein arbeider både med tekniske aspekt knytte til praktisk samarbeid og med meir konseptuelle problemstillingar. Innanfor PFP er mykje av øvingsverksemda og anna praktisk samarbeid retta inn mot fredstrygging, humanitære operasjonar og leite- og redningsoperasjonar. Også i krisehandteringsøvingane til NATO (CMX-øvingane) er partnarlanda no trekte inn.

2.3.5 Det strategiske konsept

Det gjeldande strategiske konsept for NATO vart vedteke i 1991. Det er eit kortfatta, offentleg tilgjengeleg dokument, som skisserer målsetjingane og retningslinene for det politiske og militære samarbeidet i alliansen.

Utviklinga i den tryggingspolitiske situasjonen i Europa etter 1991 har gjort at delar av konseptet må oppdaterast. NATO har i tillegg fått nye og utvida oppgåver. Toppmøtet i Madrid vedtok derfor at ein skulle gjennomgå konseptet og gjere nødvendige oppdateringar, slik at det blir i samsvar med den nye situasjonen og NATO si utvida rolle. Toppmøtet ba NATO-rådet om å utforme retningsliner for arbeidet med konseptet, men slo samstundes fast at eit oppdatert konsept skulle stadfeste at kollektivt forsvar og nære transatlantiske band er grunnleggjande element i NATO-samarbeidet. Retningslinene for arbeidet vart vedtekne på ministermøta i desember.

Arbeidet skal vere avslutta til toppmøtet i Washington i april 1999. Det er i utgangspunktet ikkje meininga at ein skal gjere omfattande endringar i det gjeldande konseptet. Arbeidet vil likevel røre ved sentrale problemstillingar når det gjeld utforminga av det nye NATO, og saka vil derfor vere blant dei viktigaste i førebuingane til Washington-toppmøtet.

2.4 SAMARBEIDET I DEN VESTEUROPEISKE UNIONEN

Toppmøtet i NATO i 1994 stadfesta den rolla Den vesteuropeiske unionen (VEU) har i utviklinga av den europeiske pilaren i NATO. Vedtaka på utanriksministermøtet i NATO i juni 1996 om å utvikle ESDI innanfor alliansen opna for eit omfattande militært samarbeid mellom NATO og VEU i utviklinga av auka europeisk ansvar for krisehandtering. Samstundes er VEU forsvarskomponenten i EU, slik det vart skrive inn i traktaten om Den europeiske unionen i Maastricht. VEU si rolle i det europeiske tryggingssamarbeidet vart nærare avklara i tilknyting til regjeringskonferansen i EU (IGC), som tok til i 1996 og vart avslutta med EU-toppmøtet i Amsterdam i juni 1997. Amsterdamtraktaten stadfesta at også EU-samarbeidet har eit ansvar for europeisk tryggleik, han styrkte den rolla EU har i forholdet til VEU, og skapte ny dynamikk i tilhøvet mellom dei to organisasjonane. Amsterdamtraktaten opna mellom anna for at EU kan vedta overordna retningsliner for framtidig europeisk krisehandteringsinnsats gjennom VEU. Med utgangspunkt i Amsterdamtraktaten blir no samarbeidstilhøvet mellom EU og VEU utforma i større detalj. Utviklinga av tilhøvet mellom NATO og VEU og EU og VEU er på dette viset del av ei breiare utvikling av det euroatlantiske tryggings- og forsvarssamarbeidet og av tilhøvet mellom dei europeiske og nordamerikanske allierte.

Petersbergfråsegna frå juni 1992 tok til orde for at VEU i særleg grad skulle ha ansvar for krisehandsaming, redningsoperasjonar, humanitære operasjonar og fredstrygging (såkalla Petersberg-oppgåver). Med denne fråsegna peika ein såleis på ei viss arbeidsdeling mellom NATO og VEU. Denne arbeidsdelinga er stadfesta av ei rekkje seinare fråsegner. I artikkel 5-situasjonar, altså ved eit åtak på ein av medlemmene i alliansen, vil NATO vere den einaste garantisten for alliert tryggleik. I ikkje-artikkel 5-situasjonar vil VEU kunne gjennomføre operasjonar med mandat frå FN eller OSSE og i samsvar med prinsippa i FN-pakta og OSSE. VEU kan òg handle på oppdrag frå EU, i samhøve med traktatane frå Maastricht og Amsterdam. I slike situasjonar skal VEU under visse føresetnader kunne nytte ressursar frå NATO. Med NATO-ressursar meiner ein mellom anna hovudkvarter, transportkapasitet, kommunikasjonsmiddel, etterretningskapasitet, militær planlegging o.a. Når slike operasjonar blir utførte, vil VEU-rådet ha politisk kontroll og strategisk leiing. Dei militære samarbeidsordningane som er etablerte mellom NATO og VEU, inneber såleis at VEU skal kunne gjennomføre operasjonar i europeisk regi utan direkte medverknad frå dei nordamerikanske allierte, dersom dette ved eit gitt høve skulle vere ønskjeleg. Slik kan sameinte ressursar nyttast på meir fleksibelt vis. Det er òg mogleg for VEU å engasjere seg på basis av nasjonale bidrag og utan direkte støtte frå NATO.

Noreg har vore med i arbeidet i VEU sidan 1992, sjølv om ein fekk formalisert den assosierte medlemskapen først i 1995. Island og Tyrkia er òg assosierte medlemmer. Grunnlaget for det assosierte medlemskapen er at ein er medlem i NATO, men ikkje i EU. Etter folkerøystinga om EU i november 1994 vart deltakinga i VEU viktigare for Noreg, sidan det er vår einaste formelle tilknyting til det spesifikt europeiske tryggings- og forsvarssamarbeidet. Deltakinga gir Noreg høve til aktiv deltaking i denne delen av arbeidet med å auke det europeiske tryggingspolitiske ansvaret. Ho gir likeins høve til å ta del i VEU-operasjonar innanfor fredstrygging, humanitære aksjonar og krisehandtering. Det er òg avgrensingar i assosieringsordninga. Dei assosierte medlemmane er ikkje partar til Brusseltraktaten, og deltakinga kviler på eit politisk dokument (assosieringsdokumentet frå 1992) og seinare vedtak som utfyller dette dokumentet. Dei assosierte medlemmene (og andre land som ikkje er fulle medlemmer) er såleis ikkje formelle partar til konsensus, og nokre få spørsmål er reserverte dei fulle medlemmene. Samstundes har ein dei siste åra sett ei klar utvikling i retning av forankring av planlegging og anna arbeid når det gjeld krisehandtering i den såkalla 18-landsramma (fulle medlemmer, assosierte medlemmer og observatørar, altså alle europeiske NATO- og EU-land). Planleggings- og vedtaksprosessen er lagd til rette slik at desse landa kan stå for ein eventuell VEU-leidd europeisk fredsoperasjon eller humanitær operasjon. Medverknaden frå dei assosierte medlemmene og observatørane vart endå meir styrkt ved vedtak på ministermøtet i Erfurt i november 1997.

I samband med at Austerrike, Finland og Sverige gjekk med i EU, slutta dei seg òg til VEU som observatørar. Dei to andre observatørane i VEU er Danmark og Irland. Grunnlaget for å bli observatør er at eit land er EU-medlem, men ikkje med i NATO. Danmark har sjølv valt observatørstatus ut frå dei danske unntaka frå Maastricht-traktaten. Også observatørordninga gir etter kvart høve til brei deltaking i VEU. Deira høve til å ta del i det politiske samarbeidet i VEU og i planleggings- og vedtaksprosessen for operasjonar er dei seinaste åra utvida steg for steg. Amsterdamtraktaten fastset òg utvida rettar for observatørane i VEU ved VEU-innsats på oppmoding frå EU, og dette vart følgt opp i VEU hausten 1997.

Utanom desse 18 har frå 1994 Polen, Tsjekkia, Slovakia, Ungarn, Romania, Bulgaria og dei tre baltiske landa vore knytte til VEU med status som assosierte partnarar. Slovenia vart assosiert partnar i 1996. Denne tilknytinga utfyller mellom anna Partnarskap for fred-ordninga i NATO. Desse landa har høve til å ta del i om lag halvparten av rådsmøta, vere med på stadig fleire arbeidsgruppemøte, ha ei kontaktordning med den militære plancella i VEU og - etter nærare definerte retningsliner - ta del i VEU-operasjonar. Dei delane av arbeidet dei enno ikkje får vere med i, er dei som gjeld VEU sine band til EU og NATO og interne institusjonelle spørsmål. Innhaldet i partnarskapsordninga er gradvis utvida, og partnarane er dregne inn i stadig nye saksfelt. Alle VEU-landa er samde i at denne utviklinga skal halde fram. Det blir i aukande grad lagt til rette for at dei assosierte partnarane skal kunne bidra til framtidig VEU-innsats. Både dei assosierte partnarane og VEU-medlemmene ser dette samarbeidet som eit ledd i ei gradvis integrering i EU og andre europeiske institusjonar. I alt er 28 land no knytte til VEU-samarbeidet. Polen, Tsjekkia og Ungarn vil etter alt å dømme bli assosierte medlemmer i VEU når dei våren 1999 sluttar seg til NATO.

Vidareutvikling av VEU si eiga evne til å leie og gjennomføre krisehandteringsoperasjonar har vore ei prioritert oppgåve dei seinare åra. Det er mellom anna oppretta eit situasjonssenter, og kapasiteten til å handsame etterretningsdata er betra. Våren 1998 skal det som ein del av denne prosessen gjennomførast ei omforming av den militære strukturen i VEU.

Det er likevel vedtaket på NATO-ministermøtet i Berlin i juni 1996 om å la VEU i visse høve nytte NATO-ressursar som har fått mest å seie når det gjeld å gi VEU operativ evne. Vedtaket slo fast at VEU kan "låne" NATO-ressursar til krisehandteringsoperasjonar som ein av ulike grunnar er samd om ikkje bør vere eit ansvar for NATO. Dermed vart det med ein gong langt meir realistisk å sjå for seg framtidige VEU-operasjonar av eit visst omfang.

Det militære samarbeidet mellom NATO og VEU har reist spørsmålet om stillinga til Noreg og dei andre assosierte medlemmene når VEU nyttar NATO-ressursar. Frå norsk hald vart det understreka at i slike tilfelle må alle europeiske NATO-allierte ha høve til fullt ut å ta del i verksemda i VEU på like fot med dei andre NATO-landa i organisasjonen, dvs. dei fulle medlemmene. Dette synet hadde brei oppslutnad mellom dei andre allierte. Saka vart løyst våren 1997. Det vart då slått fast at alle europeiske allierte har fulle rettar i VEU når VEU baserer verksemda si på NATO-ressursar.

Noreg er òg med i det romsamarbeidet som VEU står for ved romsenteret i Torrejon i Spania. Sidan juni 1996 har vi teke full del i det formaliserte VEU-samarbeidet om opne luftrom-spørsmål (sjå pkt 2.6.4). To nordmenn arbeider dessutan på åremål i den militære plancella i VEU. Ein av desse er sivil polititenestemann.

VEU sette i andre halvår 1997 i verk ein rådgjevande politi-innsats i Albania, der vel 60 polititenestemenn frå dei fleste VEU-landa tek del i opplæringa av albansk politi. Noreg har to mann med. MAPE (Multinational Advisory Police Element) har førebels mandat fram til 12. april 1998, men det er brei semje om å vidareføre innsatsen, i første omgang for eitt år. Det er på tale å utvide omfanget av MAPE til vel 100 mann.

Medlemslanda i VEU vedtok i Petersbergfråsegna i juni 1992 å melde inn styrkar til VEU, såkalla Forces Answerable to WEU , FAWEU. Det finst ingen "VEU-styrkar", berre styrkar innmelde for mogleg bruk i regi av VEU. Innmeldinga gjeld berre for planleggingsføremål. Utanom Frankrike har medlemslanda meldt inn dei same styrkane til VEU som til NATO. Også Noreg og Tyrkia har som assosierte medlemmer meldt styrkar til VEU. Etter kvart er observatørane og dei assosierte partnarane òg trekte inn i denne ordninga. I tillegg er fleire ståande fleirnasjonale militære einingar innmelde. Det er grunn til å tru at krisehandteringsinnsats av avgrensa omfang (fredsoperasjonar, militær sikring av humanitær bistand, evakuering ved krise eller liknande) blir den mest sannsynlege praktiske oppgåva for VEU dei næraste åra. Ein slik operasjon vil krevje mobile innsatsstyrkar av avgrensa storleik.

WEAG, TPA

WEAG (Western European Armaments Group) er eit europeisk forum for samarbeid om forsvarsmateriellspørsmål. WEAG vart skipa som ein integrert, men uavhengig del av VEU i 1993 til erstatning for IEPG (Independent European Programme Group). WEAG har 13 medlemsland, der alle har fulle rettar og plikter, uavhengig av status i VEU. Deltakarar er dei ti fulle medlemslanda og Noreg, Danmark og Tyrkia. WEAG har som langsiktig mål å danne ein europeisk innkjøpsorganisasjon for forsvarsmateriell (European Armaments Agency, EAA).

Fleire europeiske nasjonar har vist interesse for å delta i WEAG. Dette har mellom anna ført til at observatørane i VEU tek del i WEAG-samarbeidet med observatørstatus. Også Ukraina og Russland har vist interesse for samarbeidet, men det er førebels ikkje etablert kontaktar.

Western European Armaments Organization (WEAO) vart etablert i 1995 og er det utøvande organet i WEAG. Det er meininga at WEAO skal kunne utvikle seg til eit framtidig EAA. Ansvarsområda for WEAO er førebels avgrensa til forsking og utvikling. Den vidare utviklinga av WEAG/WEAO er mellom anna avhengig av om medlemslanda er budde på å overføre suverenitet frå dei nasjonale innkjøpsorganisasjonane. Medlemslanda har varierande kunnskap innanfor forsvarsteknologi, og det skaper uvisse. Tyskland, Frankrike, Italia og Storbritannia har etablert ein eigen organisasjon (OCCAR) som ein mogleg konkurrent til WEAG/WEAO. Det blir arbeidd med spørsmålet om samanslåing av WEAO og OCCAR.

Dei transatlantiske informasjonsaktivitetane i VEU (TPA) vart førte vidare i 1997. Som vanleg vart det mellom anna arrangert panelturar til USA og Canada, dessutan ein konferanse i Hellas.

2.5 KONFLIKTEN I DET TIDLEGARE JUGOSLAVIA

Den NATO-leidde IFOR-operasjonen Joint Endeavour i Bosnia, som var den største militære operasjonen i Europa sidan den andre verdskrigen, vart 20. desember 1996 avløyst av ein ny NATO-leidd operasjon. Operasjonen fekk namnet Joint Guard og blir gjennomført av ein styrke kalla SFOR (Stabilization Force). Joint Guard var i praksis ei rein vidareføring av Joint Endeavour, og ein la like mykje som tidlegare vekt på at partnarland og Russland tok del i operasjonen.

SFOR er politisk underlagd NATO-rådet, medan SACEUR har det overordna militære ansvaret. Alle dei 16 NATO-landa er med i SFOR. I tillegg deltek 20 land utanfrå alliansen (Albania, Austerrike, Bulgaria, Egypt, Estland, Finland, Irland, Jordan, Latvia, Litauen, Malaysia, Marokko, Polen, Romania, Russland, Slovenia, Sverige, Tsjekkia, Ukraina og Ungarn).

SFOR-styrken har medverka til gjennomføringa av fredsavtalen for Bosnia på fleire område. SFOR sytte for at krigshandlingane ikkje vart tekne opp att, og at avtaleregulerte våpenkategoriar vart haldne i godkjende lager. I byrjinga overvakte SFOR om lag 800 våpenlager som låg spreidde omkring i Bosnia. Talet på våpenlager vart redusert i 1997 og kom mot slutten av året ned i om lag 530. SFOR har auka støtta til det sivile gjenreisingsarbeidet i regi av høgrepresentanten, OSSE, den internasjonale politistyrken (IPTF), FNs høgkommissær for flyktningar (UNHCR), krigsforbrytartribunalet (ICTY) og andre sivile organisasjonar. Det er særleg grunn til å trekkje fram den støtta SFOR gav OSSE under gjennomføringa av lokalvala i Bosnia i september 1997 og under valet på ny nasjonalforsamling i Republika Srpska i november. Dei sistnemnde vala vart haldne på kort varsel og under vanskelege politiske tilhøve, og støtta frå SFOR var ein føresetnad for at dei vart vellukka.

Dei første krigsforbrytarane i Bosnia vart gripne i 1997. Spesialstyrkar frå SFOR arresterte i juli to serbarar tiltalte for krigsbrotsverk, og i desember vart to kroatar og endå ein serbar tekne.

SFOR-styrken hadde gjennom heile året om lag 35 000 soldatar, men talet vart auka med 2600 under vala om hausten.

Det norske tilskotet til SFOR er på om lag 800 mann. Dei fleste er med i ein infanteribataljon i den nordisk-polske brigaden ved Doboj, på grensa mellom Den jugoslaviske føderasjonen og Republika Srpska nord i Bosnia. Også dei baltiske troppane inngår i denne brigaden. Noreg har dessutan eit kompani som driv vaktteneste i SFOR-hovudkvarteret i Sarajevo.

Dei allierte har i hovudsak vore samstemde om den rolla NATO skal ha i iverksetjinga av fredsavtalen for Bosnia. I arbeidet med dei politiske retningslinene for SFOR-styrken var det likevel noko ulikt syn på kva slag oppgåver SFOR skulle støtte eller utføre i gråsona mellom militære og sivile oppgåver. Noreg var mellom dei som klarast la vekt på at SFOR, i den grad ein har kapasitet til det, må kunne støtte gjennomføringa av også dei sivile elementa i fredsavtalen. Frå norsk side streka ein på utanriksministermøtet i desember 1996 under at innsatsen i 1997 i høgare grad enn tidlegare måtte rette seg mot dei sivile elementa i avtalen, og at SFOR måtte gi sterkare støtte til høgrepresentanten, FN, OSSE og dei andre organisasjonane som er involverte i Bosnia.

Røynslene frå 1997 har vist at dette var ei rett vurdering. SFOR har, som IFOR, vore uunnverleg i arbeidet med å leggje tilhøva til rette for gjenoppbygging av det sivile samfunnet i Bosnia. I tillegg har SFOR støtta det sivile fredsarbeidet, mellom anna ved å bistå den internasjonale politistyrken (IPTF). Vidare har SFOR medverka til å tryggje retur av flyktningar til område der dei er i etnisk mindretal. Etter lokalvala var støtta frå SFOR naudsynt for å tryggje innsetjinga av folkevalde representantar som er i etnisk mindretal i den krinsen der dei er valde.

Mandatet til SFOR går ut i juni 1998, og det var i utgangspunktet meininga at operasjonen då skulle avsluttast og styrken trekkjast ut. Sjølv om det var semje om at forholda ikkje ville liggje til rette for ei uttrekking allereie sommaren 1998, gjekk det lang tid før det vart klart om ein ville få ein ny styrke. Alle dei europeiske allianselanda streka under at ein også etter juni 1998 måtte ha ein internasjonal militær styrke i Bosnia. Dette var også haldninga til høgrepresentanten og til FN sin spesialutsending i Bosnia.

USA sa lenge at den amerikanske kontingenten ville bli trekt ut sommaren 1998, men det kom fram at det gjekk føre seg ein intern prosess om dette spørsmålet i Washington. Avklaringa kom i november, då USA sa at dei la til grunn at alle NATO-landa ville bli verande på bakken i Bosnia etter juni 1998.

Etter dette vedtok NATO å greie ut ulike opsjonar for ein mogleg etterfølgjarstyrke i Bosnia. Retningsliner for utgreiinga av desse opsjonane vart vedtekne på utanriksministermøtet i desember.

Av dei viktigaste vilkåra som skal leggjast til grunn for ein etterfølgjarstyrke, er at styrken skal organiserast og leiast av NATO, og at han skal ha mandat frå Tryggingsrådet i FN. Operasjonen må vidare ha ei einskapleg kommando- og kontrollordning med SACEUR som øvste militære ansvarlege. Styrken skal ikkje vere større enn den styrken som er der i dag (om lag 35 000 soldatar), og ordningane som gjeld for dei ikkje-allierte landa i SFOR skal vidareførast. Dei reglane som gjeld for SFOR når det gjeld arrestasjon av krigsforbrytarar, skal òg vidareførast, og styrken skal samarbeide nært med høgrepresentanten.

Eitt av hovudspørsmåla i drøftingane om dei ulike opsjonane var om etterfølgjarstyrken skal ha mandat til å syte for ro og orden når det lokale politiet i Bosnia sjølv ikkje maktar eller ønskjer å løyse denne oppgåva. I dag dekkjer ikkje mandatet til korkje SFOR eller IPTF regulær aktivitet på desse områda. I drøftingane om dette spørsmålet er det derfor mellom anna lagt fram forslag om å opprette spesialstyrkar som skal ha til oppgåve å halde ro og orden, men som skal stå under kommando og kontroll av etterfølgjarstyrken.

2.6 NEDRUSTING OG RUSTINGSKONTROLL

2.6.1 Konvensjonell nedrusting

Avtalen om konvensjonell nedrusting i Europa, CFE-avtalen, står heilt sentralt i det allierte samarbeidet på rustingskontrollfeltet. CFE vart underskriven i Paris i 1990 og tok til å gjelde 17. juli 1992.

I NATO har arbeidet med CFE-avtalen gått føre seg i to komitear. Verifikasjonskomiteen (VCC) har koordinert dei allierte inspeksjonsaktivitetane, halde rekneskap over reduksjonsprosessen i dei austlege landa og elles drøfta dei mange praktiske problemstillingane som gjennomføringa av avtalen har reist. Dei meir politisk prega spørsmåla har vore drøfta i høgnivågruppa for konvensjonell nedrusting og rustingskontroll (HLTF). Noreg har teke aktivt del i begge desse komiteane. Dei grundige konsultasjonane i VCC og HLTF har vore ein føresetnad for at dei allierte har kunna opptre samla i Joint Consultative Group (JCG) i Wien, som er det overordna organet for avtalen.

I tillegg til samarbeid om inspeksjonsaktivitetar har verifikasjonskomiteen kvart år arrangert verifikasjonsseminar med deltaking også frå dei austlege partane i CFE. Desse seminara har gitt høve til inngåande diskusjonar om dei problem og utfordringar gjennomføringa av avtalen skaper. I 1997 vart det halde eitt slikt seminar i NATO-hovudkvarteret. Alle avtalepartar deltok.

Russiske styresmakter gjorde allereie hausten 1993 framlegg om at flankeregelen i avtalen skulle opphevast eller endrast. Sidan avvising av dei russiske krava kunne føre til at avtalen braut saman, valde dei allierte i 1995 å gå med på å justere grensene for den russiske flankesona.

På tilsynskonferansen for CFE i Wien i mai 1996 kom ein fram til semje om visse tilpassingar i flankeregimet. Mellom anna er perioden for reduksjon av russisk avtaleomfatta utstyr i flankeområdet forlengd til 31. mai 1999, etter at Russland ikkje hadde etterlevd den opphavlege fristen. Frå alliert side vil ein følgje nøye med i om Russland no etterlever dei skyldnadene dei har teke på seg.

Sidan 1996 har HLTF arbeidd med å førebu tingingane om ei tilpassing av CFE-avtalen til den nye tryggingspolitiske situasjonen i Europa. I 1997 har ein i dette arbeidet bygd vidare på det grunnlaget som vart lagt i dokumentet om omfang og parameter for ein oppdatert CFE-avtale, som vart vedteke på OSSE-toppmøtet i Lisboa i desember 1996.

Ut gjennom vinteren utarbeidde dei allierte framlegg til visse grunnleggjande element i ein oppdatert CFE-avtale. Gjennom tingingar i Wien mellom alle dei 30 avtalepartane kom ein sommaren 1997 fram til semje om grunnelementa i ein tilpassa avtale. Det fastlegg hovudtrekka i ein avtalestruktur der ei blokk-til-blokk-basert tilnærming er skifta ut med eit system som byggjer på nasjonale og territorielle styrketak. Dokumentet slår fast at substansen i flankeartikkelen i den noverande avtalen skal førast vidare i ein tilpassa avtale.

Drøftingane i HLTF om tilpassinga av CFE-avtalen kom utover hausten særleg til å dreie seg om detaljane i ein ny avtale, mellom anna mekanismar for justering av nasjonale og territorielle tak, fleksibilitetsmekanismar osb. Det er gjort nærare greie for arbeidet med å tilpasse CFE-avtalen i stortingsmeldinga om samarbeidet i OSSE i 1997.

HLTF og VCC har òg medverka til alliert koordinering i forhold til rustingskontrollregimet i fredsavtalen for det tidlegare Jugoslavia. Dei allierte har mellom anna gitt mykje hjelp til gjennomføringa av dette nedrustingsregimet, som er laga over same leisten som CFE. VCC sikrar òg koordinering av implementeringa av tillitskapande tiltak under Wien-dokumentet frå 1994. Wien-dokumentet omfattar alle OSSE-statane.

2.6.2 Konsultasjonar om strategiske våpen

Det har dei siste åra vore ein omfattande reduksjon av dei strategiske kjernevåpenarsenala. Denne positive utviklinga heldt fram også i 1997. Reduksjonane har dels vore eit resultat av START-avtalane, dels av einsidige tiltak frå amerikansk og russisk side.

Dei viktigaste sakene i 1997 har vore gjennomføringa av START I-avtalen og spørsmålet om russisk ratifisering av START II. Både USA og Russland ligg føre skjemaet når det gjeld å kome ned til avtalt nivå i samsvar med START I. Alle tidlegare sovjetiske kjernevåpen er no samla i Russland.

START II vil vere eit vesentleg bidrag til ytterlegare reduksjonar. USA ratifiserte avtalen i januar 1996. Den russiske Dumaen har enno ikkje gjort det same. Motviljen på russisk side mot å ratifisere har både politiske motiv og samanheng med dei store kostnadene knytte til gjennomføringa av avtalen.

Uavhengig av START-avtalane har USA og Russland dei siste åra også sett i verk tilpassingar og reduksjonar i dei kjernefysiske styrkane sine. USA har dei siste åra mellom anna gjennomført store reduksjonar i arsenalet av kortrekkjande kjernevåpen. Russland er framleis mindre open enn USA om status og framtidige planar for sine kortrekkjande kjernevåpen.

2.6.3 Tiltak mot spreiing av masseøydeleggingsvåpen

Dei allierte stats- og regjeringssjefane definerte på toppmøtet i Brussel i januar 1994 spreiing av masseøydeleggingsvåpen som eit trugsmål mot den internasjonale tryggleiken. Toppmøtet gjorde derfor vedtak om at det skulle utarbeidast ein omfattande handlingsplan for korleis spreiing av masseøydeleggingsvåpen kunne stoggast. Det var semje om at NATO si tilnærming til ikkjespreiingsproblematikken måtte ha både ein politisk dimensjon og ein forsvarsdimensjon. Det vart derfor oppretta to nye komitear. Ei politisk-militær gruppe (Senior Political-Military Group on Proliferation, SGP) skulle arbeide med dei politiske sidene ved spreiingsproblematikken, og ei forsvarsgruppe (Senior Defence Group on Proliferation, DGP) skulle ta føre seg dei forsvarsrelaterte.

Etter at SGP i 1995 la fram ei politisk ramme for arbeidet i NATO mot spreiing av masseøydeleggingsvåpen, har komiteen særleg arbeidd med å definere kva for faktorar som kan føre til spreiing, og kva for verkemiddel som kan nyttast til å stogge eller reversere spreiing.

DGP har i hovudsak arbeidd med å følgje opp tidlegare vedtekne tiltak mot masseøydeleggingsvåpen. Slike tiltak er no tekne inn i den allmenne forsvarsplanlegginga i alliansen som såkalla spreiingsrelaterte styrkemål. Førebels har hovudvekta vore lagd på passive tryggingstiltak, noko som er særleg aktuelt dersom allierte styrkar skal delta i fredsoperasjonar i område der kjemiske eller biologiske våpen kan bli brukte. DGP har òg fokusert på eit utvida samarbeid om ikkjespreiing med dei nye medlemslanda og partnarlanda.

Russland er ein viktig partnar i ikkjespreiingsarbeidet, og det har derfor ved fleire høve vore halde såkalla 16 + 1-møte med russarane om desse spørsmåla. Ei viktig målsetjing med slike konsultasjonar er å fostre felles forståing og samarbeid. Slike konsultasjonar er no som fast del av samarbeidet med Russland.

Sjølv om ein frå NATO si side har lagt særleg vekt på ikkjespreiingskonsultasjonar med Russland og Ukraina, blir desse spørsmåla òg drøfta med dei andre partnarlanda. Til dømes har politisk komité med nedrustingsekspertar møte med alle PFP-landa om aktuelle spørsmål knytte til rustingskontroll og ikkjespreiing. Desse konsultasjonane har vore særs nyttige for alle partar.

NATO fungerer òg som eit viktig forum for konsultasjonar om spørsmål som er til handsaming i nedrustingskonferansen (CD) i Genève, i 1. komité under generalforsamlinga i FN og i andre fora. Særleg sentralt står ikkjespreiingsavtalen (NPT), avtalen om totalforbod mot kjernefysiske prøvesprengingar (CTBT) og avtalen om forbod mot kjemiske våpen (CWC). I tillegg til at slike saker kan drøftast i dei NATO-organ som er nemnde ovanfor, eller til dømes òg i NATO-rådet, blir det to gonger i året halde allierte ekspertdrøftingar om desse såkalla globale nedrustingsspørsmåla, som i første rekkje er spørsmål knytte til masseøydeleggingsvåpen.

2.6.4 Opne luftrom

Avtalen om opne luftrom (Open Skies) vart underskriven i Helsingfors i mars 1992. Alle deltakande nasjonar med ein passiv overflygingskvote på åtte eller meir må ratifisere før avtalen kan tre i kraft. Dette har til følgje at avtalen først tek til å gjelde når også Russland og Ukraina har ratifisert. Desse to er no, saman med Kviterussland, dei einaste av dei 26 deltakande nasjonane som ikkje har gjort dette.

Avtalen opnar for at fleire statar ut frå føremålet i avtalen saman kan danne ei gruppe av partar. Medlemslanda i VEU har skipa ei slik samanslutning. Vestleg koordinering av Opne luftrom-aktivitetar går derfor føre seg i VEU, og naturleg nok utan amerikansk og kanadisk deltaking. Frå juli 1996 har Noreg teke del i dette VEU-samarbeidet med fulle rettar.

VEU-gruppa driv tekniske førebuingar til at avtalen skal ta til å gjelde. Desse førebuingane omfattar òg eit program for prøveflygingar. Den første prøveflyginga over Noreg skjedde i januar 1995. I 1997 skjedde det ei norsk-russisk prøveflyging, og ein tek sikte på å følgje opp denne verksemda i 1998.

2.7 ANDRE SPØRSMÅL

2.7.1 Samarbeid om vitskap

NATO har frå 1958 hatt eit vitskapsprogram som har vore omtala som ei tredje søyle ved sida av det politiske og militære samarbeidet under Atlanterhavspakta.

Av det totale sivile budsjettet på om lag ein milliard kroner går nærare 20 prosent til vitskapsprogrammet. Dermed er vitskapsprogammet utan samanlikning den største utgiftsposten på det sivile NATO-budsjettet. Fleire sentrale medlemsland har no streka under at ein i aukande grad bør prioritere andre program innanfor dette budsjettet, til dømes sivil beredskap og informasjonsverksemd i partnarlanda.

NATO sette våren 1997 i verk ei gjennomgåing av vitskapsprogrammet. Ei gruppe internasjonale ekspertar skulle mellom anna sjå på om virkemidla i programmet svarer til dei krava som no blir stilte til vitskap i alliansen. Hovudkonklusjonen i sluttrapporten frå gruppa var at partnartiltak må prioriterast høgare.

Mange av tiltaka går over fleire år, og omdirigering av vitskapsmidla vil derfor måtte skje innanfor ein toårsperiode. Det er samstundes heva over tvil at kjernen i vitskapsprogrammet i framtida vil vere partnarsamarbeid. Dei gamle prinsippa om samarbeid innanfor alliansen - og då særleg opplæring av portugisiske, greske og tyrkiske forskarar - er ikkje gyldige på lang sikt. Det nye NATO har behov for å dirigere meir ressursar til samarbeid med partnarane. Vitskapskomiteen er no i ferd med å følgje dette opp.

Alt tyder dermed på at vitskapsprogrammet i NATO fram mot år 2000 vil bli meir og meir partnarretta. Med opprettinga av EAPC er denne utviklinga styrkt. Vitskapskomiteen har for tida to årlege møte og møtest i EAPC-format med partnarlanda i ein av desse årlege sesjonane.

I samband med arbeidet med nye vedtekter for komiteen som vart innleidd hausten 1997, drøftar dei allierte no mellom anna korleis partnarane kan trekkjast meir med i vitskapleg verksemd. Samstundes vil ein sjå på metodar for å integrere vitskapsprogrammet meir i resten av dei sivile aktivitetane som alliansen organiserer.

2.7.2 Samarbeid om sivil beredskap

Det overordna samarbeidet mellom medlemslanda om sivil beredskap skjer i komiteen for sivil beredskapsplanlegging (Senior Civil Emergency Planning Committee, SCEPC). Dei nasjonale leiarane for den sivile beredskapen i allianselanda møtest to gonger årleg til plenumssesjon i SCEPC for å godkjenne strategidokument og førebu saker for endeleg vedtak i NATO-rådet. SCEPC møtest òg kvar månad i permanentsesjon. Det er ni fagkomitear som dekkjer samarbeid mellom anna innanfor transportplanlegging, kommunikasjonar, forsyningsberedskap og sivilforsvarssamarbeid. Noreg er representert i alle fagkomiteane.

I 1996 vart ein ny Ministerial Guidance for 1997-98 utarbeidd og godkjend. Dei overordna måla for det sivile beredskapssamarbeidet i NATO er å støtte dei ordningane alliansen har for kriseførebygging og krisehandtering, støtte og samarbeide med dei militære i fred, krise og krig, sikre styresmaktene, verne innbyggjarane og sikre eit akseptabelt nivå på det økonomiske og sosiale livet i krise og krig og gi råd til alliansen i saker som har innverknad på den sivile beredskapen.

Den nye Ministerial Guidance peikar ut tre prioriterte område i denne perioden: effektive ordningar for krisehandtering, sivilt-militært samarbeid og samarbeid med landa i Partnarskap for fred. Når det gjeld krisehandtering, planlegg ikkje alliansen lenger for eit massivt åtak, men for eit spekter av uoversiktlege kriser. På sivil side er konsekvensen av dei nye planleggingsføresetnadene ei nedprioritering av den sivile krigstidsorganisasjonen og ei utvikling av eit nytt krisehandteringsopplegg retta mot fredstidskriser. I dette opplegget er den sivile krisecella eit sentralt ledd. Krisecella er sett saman av ekspertar frå næringsliv, forskingsinstitusjonar og offentlege styresmakter, og kvar av dei ni fagkomiteane har sine ekspertar i cella.

Det sivil-militære samarbeidet er det andre prioriterte området. Støtte til militære operasjonar er ein av kjernefunksjonane i den sivile beredskapen. Dette er no utvida til ikkje berre å gjelde tradisjonelle militære operasjonar, men òg fredsoperasjonar. Ein ønskjer å utvide bruken av dei ressursane sivile ekspertar representerer, mellom anna ved å trekkje dei meir inn i planlegginga av militære operasjonar. Militær støtte til sivile operasjonar er òg eit område som blir diskutert, og då særleg militær støtte til sivile og humanitære sider ved fredsoperasjonar.

Det tredje prioriterte området er samarbeidet med partnarlanda. Dette har dei siste åra vorte ein stadig viktigare del av det sivile beredskapssamarbeidet i NATO. Sivil beredskap er det største ikkje-militære programmet innanfor Partnarskap for fred, og alle individuelle partnarskapsprogram som er inngått til no, har omfatta sivil beredskap. Talet på aktivitetar har auka frå 4 i 1994 til 43 i 1997. Det er planlagt 63 aktivitetar i 1998, og PFP-aktivitetar tek no meir enn halvparten av ressursane til avdelinga for sivil beredskap i NATO-sekretariatet. Saker som blir prioriterte, er katastrofeførebygging og katastrofehandtering, lovgiving og sivile aspekt ved krisehandtering, humanitær hjelp og sivilt-militært samarbeid.

Katastrofehjelp i fredstid er viktig i PFP-samarbeidet, og i 1995 vart det opna for at partnarlanda kunne be om katastrofehjelp gjennom allierte kanalar, på lik line med NATO-landa. Denne prosedyren vart nytta for første gong under ein flaumkatastrofe i Ukraina, der assistanse vart gitt av fleire NATO-land og partnarland. Dette arbeidet blir no vidareutvikla etter at EAPC på ministernivå i desember 1997 gav sin tilslutnad til å utvikle ein Euro-Atlantic Disaster Response Capability. Det er sett ned ei arbeidsgruppe under EAPC/SCEPC, der Direktoratet for sivil beredskap deltek. Gruppa skal utarbeide ein rapport til ministermøtet i EAPC i mai 1998.

I 1996 skreiv Russland og NATO under på eit Memorandum of Understanding om sivil beredskapsplanlegging og katastrofeberedskap innanfor rammene av Partnarskap for fred. Plenumssesjonen i SCEPC med partnarland og eit symposium om humanitære utfordringar i det 20. hundreåret arrangerte i Moskva i april som ei oppfølging av denne avtalen. SCEPC vart såleis den første NATO-komiteen nokon gong som har halde møte og symposium i Russland. I 1997 vart òg eit Memorandum of Understanding om sivilt beredskapssamarbeid mellom Ukraina og NATO underskrive.

Sivil beredskap er eit av samarbeidsområda i grunnakta med Russland. Som oppfølging av denne akta er det sett i gang eit pilotprosjekt om bruk av satellittar i arbeidet med katastrofeførebygging og katastroferespons. Det er òg sett ned ei generell ekspertgruppe som skal vurdere ymse samarbeidsprosjekt mellom NATO og Russland. Direktoratet for sivil beredskap har vore med i denne gruppa.

I samsvar med den vekt som blir lagd på praktisk samarbeid, er NATO-kursa om sivil beredskap og sivilt-militært samarbeid (CEP/CIMIC-kursa) opna for deltakarar frå partnarlanda. Det er gjort vedtak om at arbeidet også i fagkomiteane gradvis skal opnast for deltakarar frå partnarlanda. Vidare har ei arbeidsgruppe sett på interoperabilitet i det sivile PFP-samarbeidet. Denne gruppa har identifisert ei rekkje område som ville tene på større interoperabilitet, men i første omgang vil ein sjå nærare på interoperabilitet i samband med blodprodukt, aeromedisinsk evakuering og redningsoperasjonar.

Også når det gjeld lovgiving har PFP-samarbeidet gått framover. På ein PFP-konferanse i Stockholm i 1996 kom deltakarane fram til semje om dei såkalla Stockholm Proposals , som ikkje er bindande for partane, men som inneheld retningsliner og prinsipp for lovgiving i beredskapssektoren. EAPC slutta seg i 1997 til desse prinsippa. Det skal haldast ein oppfølgingskonferanse i Stockholm i 1998.

Sivil beredskap er òg eit av samarbeidsområda i samarbeidsgruppa for Middelhavsområdet (sjå pkt 2.2.6). I 1997 vart desse landa inviterte til å delta i det CEP/CIMIC-kursa som NATO heldt i Oberammergau, og i somme andre arrangement.

2.7.3 Samarbeid om miljøspørsmål

Miljøkomiteen i NATO (Committee on the Challenges of Modern Society, CCMS) vart oppretta i 1969 etter initiativ frå USA og var den første internasjonale miljøkomiteen Noreg vart medlem av. CCMS er sentral i det allierte samarbeidet på det ikkje-militære området, og er alliansen sitt forum for å ta opp miljø- og samfunnsutfordringar som er felles for medlemslanda. CCMS er òg ein viktig reiskap for samarbeidet med partnarlanda om desse problema, og komiteen er open for partnarlanda.

Noreg har ved fleire høve streka under at det er naudsynt med eit breitt internasjonalt samarbeid for å setje i verk miljøopprydding etter den kalde krigen. Det er viktig at NATO engasjerer seg i dette. Det er særleg viktig at NATO og EAPC fokuserer på militærrelaterte miljøspørsmål, sidan andre internasjonale organisasjonar til no i hovudsak har konsentrert seg om ureining frå sivil verksemd. Deltaking frå kjernevåpenmaktene er avgjerande for å få betre innsyn i problema med radioaktiv ureining frå militærrelatert verksemd. Samarbeid på dette feltet kan gjere sitt til å styrkje samkvemmet mellom tidlegare militære motstandarar, utvikle stabilitet og tillit, og ikkje minst førebyggje miljøskadar i framtida.

CCMS arbeider med konkrete prosjekt for å løyse problem som er knytte til sosiale og miljømessige utfordringar i det moderne samfunnet. Aktivitetar i CCMS blir normalt finansierte ved at medlemslanda dekkjer sine eigne kostnader, og arbeidet er i første rekkje konsentrert om pilotstudiar som varer frå to til fem år. Noreg har teke initiativ til å innføre nye samarbeidsformer i regi av CCMS, nemleg korte ad hoc-prosjekt og faglege temamøte, der ein ønskjer å oppnå ei målretta overføring av røynsler og kunnskap, spesielt frå NATO-land til partnarland.

Komiteen arbeider stort sett med miljøsaker og har stor spennvidd på dette området. Det blir lagt vekt på å utnytte den største føremonen CCMS har, nemleg den nære koplinga til forsvarsmiljøa i medlemslanda. Noreg tek aktiv del i fleire studiar med representantar frå både sivile og militære kompetansemiljø. I tilslutnad til arbeidet med pilotstudiane administrerer komiteen reise- og studiestipend, som i første rekkje set partnarlanda i stand til å delta, men som òg kjem deltakarar frå NATO-land til gode.

I 1997 er det arbeidd med å etablere ein samarbeidsavtale (Memorandum of Understanding) mellom NATO og Russland på miljøområdet. Det er òg teke initiativ til å betre koordineringa mellom CCMS og vitskapskomiteen.

Mellom dei tolv eksisterandre pilotstudiane i regi av CCMS får den norskleidde pilotstudien om kjemisk og radioaktiv ureining frå forsvarsrelatert verksemd og installasjonar i Barentshavet og Karahavet, Austersjøen og Svartehavet særleg mykje merksemd og omtale i NATO.

Studien vart vedteken CCMS i 1992 og samlar deltakarar frå dei fleste NATO-landa (mellom andre USA, Frankrike og Storbritannia), Russland og ei rekkje mellom- og austeuropeiske partnarland. Gjennom internasjonalt samarbeid er målet å identifisere, kartleggje og vurdere og gjennom dette hjelpe til å hindre grenseoverskridande, forsvarsrelatert ureining.

Våren 1995 vart den første fasen av denne pilotstudien avslutta med publisering av ein kort samlerapport og to omfattande delrapportar frå den radioaktive og den kjemiske delen av studien.

På plenarmøtet i CCMS i april 1995 vart fase II av pilotstudien lansert og formelt akseptert av medlemslanda. Målet med fase II er mellom anna å skaffe meir informasjon om miljøspørsmål knytte til dekommisjonering av atomubåtar og handsaming og lagring av radioaktivt avfall som følgjer av denne verksemda. Dessutan blir den vellukka nettverksbygginga frå fase I ført vidare. Arbeidet i fase II er organisert rundt fire tema:

Miljøfarlege komponentar i forsvarsrelatert verksemd
Transport av ureining gjennom elver til havet
Handsaming av forsvarsrelatert radioaktivt avfall
Vurdering av miljørisiko for to einskilde forsvarsrelaterte problem Forsvarets forskingsinstitutt spelar ei sentral rolle i studien og har det faglege ansvaret for Noregs arbeid med studien. Sidan det første møtet i fase II i Oslo i 1995 er det halde fleire samarbeidsmøte. I 1997 vart det halde møte i London, Warszawa og Oslo. Pilotstudien skal etter planen avsluttast i første halvår 1998.

Våren 1997 bad Russland om eit møte med NATO for å drøfte faren for ureining frå dei kjemiske våpna som rett etter den andre verdskrigen vart dumpa i Austersjøen og Skagerrak. NATO bad Noreg om å organisere eit møte innanfor ramma av pilotstudien. Møtet vart halde i Oslo i oktober. 15 land deltok, mellom dei alle som grensar til Austersjøen eller Skagerrak.

Utanriksdepartementet leier den nasjonale samordninga av aktivitetane i CCMS i nært samarbeid med Forsvarsdepartementet, Miljøverndepartementet, Noregs forskingsråd og ymse forskingsinstitusjonar.

2.8 INFORMASJONSVERKSEMD

Informasjonsverksemda om NATO har auka i omfang etter den kalde krigen. Presse- og informasjonstenesta i NATO-hovudkvarteret produserer eit omfattande informasjonsmateriale på ulike språk, og administrerer eit besøksprogram som kvart år fører tusentals gjester til Brussel. Informasjon til partnarlanda har høg prioritet.

Som ledd i dette informasjonsarbeidet opna NATO i 1997 eit informasjonskontor i Kiev. Eit tilsvarande kontor er på tale i Moskva. NATO har i tillegg såkalla kontaktambassadar i partnarland. Kontaktambassadane har til oppgåve å bistå i informasjonsarbeidet og hjelpe til med å leggje til rette besøk frå NATO. Dei norske ambassadane i Stockholm og Tallin er slike kontaktambassadar.

Også Utanriksdepartementet, Forsvarsdepartementet og NATO-delegasjonen gir informasjon om NATO til det norske samfunnet, mellom anna til gjestande skuleklassar. Hovudmengda av informasjonen om NATO i Noreg blir likevel kanalisert gjennom Den norske atlanterhavskomiteen og Folk og Forsvar. Begge organisasjonane arrangerer kvart år talrike seminar, konferansar og studieturar og gir ut blad og skrifter om tryggingspolitiske emne.