1 Álgu

Gielda- ja guovlodepartemeanttas lea ovddasvástádus oktiiordnet stáhta politihka sápmelaččaid ektui Norggas, ja galgá oččodit ollislašvuođa ja oktavuođa politihkas, surggiid ja hálddašandásiid rastá. Juohke fágadepartemeanttas lea ovddasvástádus čuovvulit stáhta politihka sápmelaččaid ektui iežas suorggis. Stáhta ovddasvástádus lea sihkkarastit ahte sápmelaččaid vuhtiiváldin fuolahuvvo. Seammás bidjá stáhta vuođđun ahte gielddat ja fylkkagielddat iežaset álgagiin, ja oassin báikkálaš demokratiijas, maiddái čuovvulit geatnegasvuođaideaset sámi ássiid ektui. Sámediggi lea sámiid álbmotválljen orgána ja ráđđehusa deháleamos eaktudeaddji ja gulahalli sámepolitihkalaš áššiin.

Go ásahuvvui ođđa bušeahttaortnet Sámedikki várás jagi 2019, de ásahuvvui seammás dakkár ortnet ahte galge jahkásaš boahtteáigediđolaš dieđáhusat geigejuvvot Stuorradiggái sámi giela, kultuvrra ja servodateallima birra. Dan rájes go ortnet ásahuvvui, de leat geigejuvvon golbma dakkár jahkásaš stuorradiggedieđáhusa – geassemánu 2019, borgemánu 2020 ja geassemánu 2021. Dieđáhusaid fáttát rivdet jagis jahkái, muhto dain lea dattetge dat oktasaš ahte Sámedikki jahkedieđáhus lea bistevaš mielddus, ja ahte Sámedikki árvvoštallamat bohtet ovdan ieš dieđáhusteavsttas. Dán dieđáhusas leat ráđđehusa sámepolitihka áigumušat ja ulbmilat ovttastuvvon. Dieđáhusas leat maid Sámedikki politihkalaš ulbmilat čilgejuvvon oanehaččat.

Ráđđehus lea mearridan ahte boahttejagi dieđáhusas Stuorradiggái sámi giela, kultuvrra ja servodateallima birra galget gelbbolašvuohta ja rekrutteren leat fáddán, ráddjejuvvon mánáidgárdái, vuođđooahpahussii, joatkkaskuvlii ja alit ohppui, gč. máinnašumi kapihttalis 2.6.

1.1 Ráđđehusa bajimus rámmat sámepolitihkkii

Sámit leat dohkkehuvvon álgoálbmogin Norggas. Vuođđolága § 108 vuođul lea ráđđehusa ulbmil láhčit dilálašvuođaid nu ahte sámit sáhttet sihkkarastit ja ovddidit gielaset, kultuvrraset ja servodateallimeaset. Norggas leat maid álbmotrievttálaš geatnegasvuođat mat bidjet láidestusaid sámepolitihkkii, earret eará ILO-konvenšuvdna nr. 169 álgoálbmogiid ja čearddalaš álbmogiid birra iehčanas stáhtain ja ON-konvenšuvnna artihkal 27 siviila ja politihkalaš vuoigatvuođaid birra. Danne lea Norgga geatnegasvuohta fuolahit sámi kulturdoaimmaheami ávnnaslaš vuođu, ja sihkkarastit boazodoalu ja eará sámi ealáhusaid. ON álgoálbmotvuoigatvuođaid julggaštus (UNDRIP) ii leat álbmotrievttálaččat čatnevaš, muhto addá seammalágan politihkalaš geatnegasvuođaid sámiid ektui dannego sis lea álgoálbmotstáhtus. Sámediggái ja eará sámi beroštusaid ovddasteddjiide galgá sihkkarastot searvan ja mielváikkuhus daid áššiid meannudeapmái mat gusket dán kulturdoaimmaheapmái.

Álgoálbmogiid vuoigatvuohta beassat ráđđádallat dakkár áššiin main sáhttá leat njuolgga váikkuhus sidjiide, čuovvu ILO-konvenšuvnna nr. 169:s álgoálbmogiid ja čearddalaš álbmogiid birra iehčanas stáhtain, maid Norga ratifiserii jagi 1990. ON olmmošvuoigatvuođalávdegoddi lea maid dulkon dan konsultašuvdnageatnegasvuohtan ON konvenšuvnna siviila ja politihkalaš vuoigatvuođaid artihkkalis 27. Evttohusa lága bokte mearridit konsultašuvdnanjuolggadusaid sámelágas, geahča Prop. 86 L (2020–2021) Rievdadusat sámelágas jna. (konsultašuvnnat), mearridii Stuorradiggi geassemánu 7. b. 2021 ja dat bohte fápmui suoidnemánu 1. b. 2021. Ođđa láhkamearrádusat galget láhčit dilálašvuođaid beaktilat ja buoret konsultašuvnnaide gaskal almmolaš eiseválddiid ja Sámedikki dahje eará sámi beroštusaid. Láhka čatná konsultašuvdnageatnegasvuođa buot hálddašandásiide, maiddái gielddaide ja fylkkagielddaide.

Seammás go láhka bođii fápmui almmuhii Gielda- ja ođasmahttindepartemeanta bagadusa gielddaide ja fylkkagielddaide.1 Bagadus lea departemeantta ruovttusiiddus ja das leat ávkkálaš čielggadusat, ja rávvagat mo čađahit konsultašuvnnaid. Departemeanta lea hábmemin dárkilat njuolggadusaid ja bagadusa stáhta eiseválddiid várás.

Sámelága áigumuša vuođul lea Sámediggi jagi 1989 ásaheami rájes dađistaga ožžon eanet dadjamuša áššiin mat gusket sámi álbmogii. Eanaš oassi dain juolludemiin mat ovdal juolluduvvojedje Sámediggái iešguđet departemeanttaid bušeahtain, čohkkejuvvojedje jagi 2019 kapihttala 560 postii 50 Sámi giella, kultuvra ja servodateallin. Jagi 2022 hálddaša Sámediggi oktiibuot 576,7 miljon ruvnnu. Sámedikki ruhtajuogadeapmi boahtá ovdan Sámedikki bušeahttamearrádusas.2 Sámediggi váikkuha iešguđet báikkálaš servodagaid ahtanuššamii ja ovdáneapmái iežas váikkuhangaskaomiid bokte mat leat earret eará kultuvrra, gielaid, ealáhusaid ja oahpahusa várás.

Sámedikki mearkkašupmi

Sámediggi lea ovttaoaivilis dainna válddahusain ahte Sámedikki váikkuhangaskaoamit doibmet bures. Seammás go Sámedikki bargohivvodat stuorru, de ii leat dattege Sámedikki bušeahtta ovdánan seamma láhkai. Vai Sámediggi galgá sáhttit ollašuhttit iežas bargamušaid, de lea mearrideaddji dárbu nannet Sámedikki návccaid ja váikkuhangaskaoapmeapparáhta mearkkašahtti láhkai.

1.2 ON guoddevašvuođamihtut

ON guoddevašvuođamihtut lea máilmmi oktasaš bargoplána jávkadan dihtii geafivuođa, vuosttaldan dihtii erohusaid ja bissehan dihtii dálkkádatrievdamiid ovdal jagi 2030. Das leat oktiibuot 17 guoddevašvuođamihtu oktan vuollásaš oassemihtuiguin ollu surggiin. Guoddevašvuođamihtuid guovddáš prinsihppa lea ahte ii oktage galgga guđđojuvvot. Guoddevašvuođamihtuid 2030-agenda lea ráđđehusa nationála ja riikkaidgaskasaš barggu politihkalaš goavdi.

Stuorradiggedieđáhus Meld. St. 40 (2020–2021) Mål med mening – Norges handlingsplan for å nå bærekraftsmålene innen 2030 čájeha ahte measta buot servodahkii guoski hástalusat Norggas gusket máŋgga suorgái ja gáibidit surggiidrasttideaddji ovttasbarggu. Máŋga guoddevašvuođamihtu leat guoskevaččat sámepolitihkkii. Guoddevašvuođamihtuid čuovvuleapmi gáibida oktasaš áŋgiruššama stáhta, gieldda ja regionála eiseválddiid ja Sámedikki bealis.

Sámediggi lea hábmemin sámi guoddevašvuođaportála. Dán portála ulbmil lea háhkat ja gaskkustit máhtu ja dieđuid ON guoddevašvuođamihtuid birra sámi perspektiivva vuođul. Sámediggi oaivvilda ahte berre árvvoštallat ásahit rádjarasttideaddji jurddabáji dálkkádatrievdamiid ja rehálaš ovddideami birra Sámis.3 Sámedikki oainnu mielde lea ON álgoálbmotvuoigatvuođaid julggaštusas (álgoálbmotjulggaštusas) ja ON guoddevašvuođamihtuin ollu oktasaš ulbmilat, mat dorjot guhtet guimmiideaset.