2 Evttohusa duogáš ja čielggadeamit
2.1 Bargojoavku ja mandáhtta
Earret Olgoriikkadepartemeantta gaskaboddasaš njuolggadusaid sámi leavgga árvodássemii eará leavggaid ektui, eai leat makkárge njuolggadusat sámi leavgga geavaheapmái. Dáinna duogážiin nammaduvvui čakčat 1999 bargojoavku, mas ledje njeallje ovddasteaddji Sámedikkis, Olgoriikkadepartemeanttas ja Gielda- ja guovlodepartemeanttas. Bargojoavkku mandáhttan lei ráhkadit njuolggadusevttohusa sámi leavgga geavaheapmái, ja evttohit dieđihandoaibmabijuid leavgga geavaheami birra.
Raporta «Sámi leavgga geavaheapmi» addojuvvui Gielda- ja guovlodepartementii suoidnemánus 2001.
2.2 Bargojoavkku neavva
Dasgo sámi leavga lea juo váldojuvvon atnui ja dohkkehuvvon Sámiid konfereanssas, de oaivvilda bargojoavku ahte ii leat dárbbašlaš dohkkehit leavgga Norggas. Almmatge lea dárbbašlaš heivehit oktii dálá geavada norgalaš lágain. Láhka geassemánu 29. 1933 nr. 2 levgema birra gielddaid almmolaš visttiin ferte danne šaddat oktiivástideaddjin sámi leavgga geavaheami gustojeaddji geavadiin. Maiddái lea dárbbašlaš formaliseret sámi leavgga geavaheami njuolggadusačállosiid bokte. Bargojoavku lea konkrehtalaččat evttohan čuovvovaš njuolggadusaid:
«1. Dohkkeheapmi: Sámi leavga dohkkehuvvui Sámiid 13. konfereanssas Åres 15.8.1986. Leavga lea das rájes leamaš anus. Sámi leavga lea dohkkehuvvon geavahuvvot gielddaid almmolaš visttiin ja giddodagain, dahje visttiin ja giddodagain maid eanaš geavahit gielddalaš institušuvnnat.
2. Árvodássen: Sámi leavga lea oktasaš sámiide Norggas, Ruoŧas, Suomas ja Ruoššas ja lea danne sámi álbmoga oktasaš dovdomearkan. Sámi leavga árvodássejuvvo maŋábeallái norgalaš leavgga, muhto ovddabeallái norgalaš gieldda- ja fylkkaleavggaid ja vejolaš guvllolaš leavggaid.
Sámi leavga árvodássejuvvo norgalaš leavgga maŋábeallái virggálaš norgalaš leavgabeivviid ja virggálaš norgalaš dilálašvuođain, main levgejuvvo. Sámi leavga árvodássejuvvo maiddái našuvnnalašstáhtaid leavggaid maŋábeallái. Dakkár dilálašvuođain main sámit leat bovdejeaddjin stuorát riikkaidgaskasaš konferensii, lea lunddolaš ahte sámi leavga biddjojuvvo isit- ja eamitleavgan bálddalagaid norgala š leavggain ja árvodássejuvvo guosseeatnamiid našuvnnalaš leavggaid ovddabeallái.
3. Levgen: Gielddat ja fylkkagielddat mearridit ieža, áigotgo ja olugo áigot geavahit sámi leavgga. Sáhttá geavahuvvot oktanaga norgalaš leavggain dahje okto nai. Sámi leavggain sáhttá maiddái levgejuvvot gaskustággui.
4. Buorre leavgavierru: Sámi leavga lea sámi álbmoga dovdomearka, masa čatnašuvvá allaáiggálašvuohta ja mii galgá gieđahallojuvvot gudnejahttojumiin. Sámi leavgga geavaheapmi (geassin/ luoitin) ja sámi leavgga gieđahallan čuovvuba norgalaš leavgga leavganjuolggadusaid.
Buorre leavgavierru mearkkaša maiddái, ahte čuvvojuvvo čavges geavat ja láhtten, dalle go leavga lea anus gávppálaš dilálašvuođain.
5. Gažaldagat sámi leavgga geavaheamis divvojuvvojit Sámediggái.»
Gielddat ja fylkkagielddat mearridit ieža, háliiditgo geavahit sámi leavgga, ja man olu háliidit dan geavahit. Bargojoavku neavvu gielddaid ráhkadit njuolggadusaid levgemii, mat maiddái siskkildit sámi leavgga ja levgema sámi leavgabeivviid. Buot sámegiela hálddahanguovllu guđa gielddas leat mearrádusat (njuolggadusat) ja dagaldusat sámi leavgga geavaheapmái. Maiddái gielddat olggobealde hálddahanguvllu leat ráhkadan geavada sámi leavggain levgemii guovvamánu 6., sámeálbmoga beaivvi.
Bargojoavku váldá maiddái ovdan gažaldaga, galgágo guovvamánu 6. dahkkojuvvot virggálaš leavgabeaivin. Dákkár nuppástus fertešii mearriduvvot láhkaásahusas láhkii Norgga Leavgga birra (leavgaláhka). Dán čuolbmabidjama áigot ráđđehus gieđahallat ovddosguvlui.
2.3 Gulaskuddan
Raporta lea sáddejuvvon 165 gulaskuddaninstánsii. Gulaskuddaninstánsan leat leamaš Sámediggi, gielddat, fylkkagielddat ja sámi organisa šuvnnat. Oktiibuot 27 vástádusa leat vuostáváldojuvvon. Sámediggi lea vuostáváldán buot gulaskuddanvástádusaid ja lea dasto addán gulaskuddanvástádusa departementii.
Buot gulaskuddaninstánssat dorjot bargojoavkku evttohusa láhkavuođustit sámi leavgga geavaheami láhkamearrádusaide, seammá gusto evttohussii dahkat leavgga geavaheami hámola žžan sierra njuolggadusčállosa bokte.
Sámediggi lea gulaskuddanvástádusastis bivdán departemeantta farggamusat álggahit dárbbala š láhkateknihkalaš árvvoštallamiid formaliseren dihtii sámi leavgga geavaheami Norggas. Sámediggi guorrasa váldoáššálaččat bargojoavkku čuokkisevttohusaide, oktan čuoggá 3 nuppástusain. Sámediggi lea mearridan dáid njuolggadusaid (Sámedikki mearrádus 43/01):
1. Dohkkeheapmi: Sámi leavga dohkkehuvvui Sámiid 13. konfereanssas Åres 15.8.1986. Leavga lea das rájes leamaš anus. Sámi leavga lea dohkkehuvvon geavahuvvot gielddaid almmolaš visttiin ja giddodagain, dahje visttiin ja giddodagain maid eanaš geavahit gielddalaš institušuvnnat.
2. Árvodássen: Sámi leavga lea oktasaš sámiide Norggas, Ruoŧas, Suomas ja Ruoššas ja lea danne sámi álbmoga oktasaš dovdomearkan. Sámi leavga árvodássejuvvo maŋábeallái norgalaš leavgga, muhto ovddabeallái norgalaš gieldda- ja fylkkaleavggaid ja vejolaš guvllolaš leavggaid.
Sámi leavga árvodássejuvvo norgalaš leavgga maŧábeallái virggálaš norgalaš leavgabeivviid ja virggálaš norgalaš dilálašvuođain, main levgejuvvo. Sámi leavga árvodássejuvvo maiddái našuvnnalašstáhtaid leavggaid maŋábeallái. Dakkár dilálašvuođain main sámit leat bovdejeaddjin stuorát riikkaidgaskasaš konferensii, lea lunddolaš ahte sámi leavga biddjojuvvo isit- ja eamitleavgan bálddalagaid norgala š leavggain ja árvodássejuvvo guosseeatnamiid našuvnnalaš leavggaid ovddabeallái.
3. Levgen: Gielddat ja fylkkagielddat berrejit geavahit sámi leavgga, ja ávžžuhuvvojit ráhkadit njuolggadusaid levgemii, mat maiddái siskkildit sámi leavggain levgema ja levgema sámi leavgabeivviin. Sámi leavga sáhttá geavahuvvot oktanaga norgalaš leavggain dahje okto nai. Sámi leavggain sáhttá maiddái levgejuvvot gaskustággui.
4. Buorre leavgavierru: Sámi leavga lea sámi álbmoga dovdomearka, masa čatnašuvvá allaáiggálašvuohta ja mii galgá gieđahallojuvvot gudnejahttojumiin. Sámi leavgga geavaheapmi (geassin/ luoitin) ja sámi leavgga gieđahallan čuovvuba norgalaš leavgga leavganjuolggadusaid.
Buorre leavgavierru mearkkaša maiddái, ahte čuvvojuvvo čavges geavat ja láhtten, dalle go leavga lea anus gávppálaš dilálašvuođain.
5. Gažaldagat sámi leavgga geavaheamis divvojuvvojit Sámediggái.»
Departemeanta atná Sámedikki árvvoštallama mearrideaddji dettolažžan.
2.4 Departemeantta árvvoštallan
Erenoamážit guovvamánu 6. olis, mii lea sámeálbmoga beaivi, leat dárkilet njuolggadusat sámi leavgga geavaheapmái jearahuvvon, ja sihke Sámediggi ja Olgoriikkdepartemeanta leat ožžon eatnat gažaldagaid dáid birra. Gielda- ja guovlodepartemeanta oaidná danne dárbbu nuppástuhttit sámelága ja lága levgema birra gielddalaš visttiin.
Láhkaásahusaid stáhtaleavgga ja gávpeleavgga (leavganjuolggadusat) golggotmánu 27. 1927 mielde leat dušše stáhta almmolaš giddodagat, mat leat váguhuvvon levget virggálaš leavgabeivviin. Leavganjuolggadusat eai vágut gielddaid ja fylkkagielddaid levget virggálaš leavgabeivviin. Liikká lea dábálaš, ahte gielddat ja fylkkagielddat čuvvot leavganjuolggadusaid ja levgejit gielddalaš ja fylkkagielddalaš visttiin ja institušuvnnain almmola š leavgabeivviin. Departemeanta lea danne ovttaoaivilis, go Sámediggi neavvu ja ávžžuha gielddaid ja fylkkagielddaid geavahit ja ráhkadit sierra njuolggadusaid sámi leavggain levgemii.
Departemeanta atná eanemus ulbmillažžan, ahte Sámediggi oažžu válddi mearridit láhkaásahusaid sámi leavggain levgemii ja ovddasvástádusa dieđihit leavgga birra. Sámediggi ii galgga sáhttit váguhit ovttage geavahit sámi leavgga. Sámediggi lea ovdal ožžon láhkaásahusválddi oahpahuslága § 6-4 bokte.
Departemeanta evttoha, ahte nuppástus dahkkojuvvo nu ahte sámi leavgga geavaheapmi láhkavuođustuvvo lasáhusain romálašlohkui I vuosttas lađđasii lágas geassemánu 29. 1933 nr. 2 levgema birra gielddaid almmolaš vistiin. Sámedikki váldi mearridit láhkaásahusa sámi leavgge geavaheami birra dáhpáhuvvá lasiheimiin ođđa § 1-6 Sámi leavga sámeláhkii, seammás go «sámi leavga » meroštallojuvvo.