3 Statens pensjonsfond

Lov om Statens pensjonsfond trådde i kraft 1. januar 2006. Frå same dato vart Statens pensjonsfond etablert som ein overbygning over det som tidlegare var Statens petroleumsfond og Folketrygdfondet. Fondet består av Statens pensjonsfond utland (SPU) og Statens pensjonsfond Noreg (SPN). Verksemda i dei to fonda er ført vidare innafor den nye overbygninga. Tabell 3.1 syner at samla verdi av dei to fonda var 2 759,1 mrd. kroner ved utgangen av 2009, ein auke på 391,7 mrd. kroner frå utgangen av 2008. Dei to fonda fører eigne rekneskap, og kapitalen i fonda vert tekne med i kapitalrekneskapen i kontogruppe 61 Spesielle fond og forsikringar.

3.1 Statens pensjonsfond utland

Inntektene og utgiftene til SPU er definerte i lov 21. desember 2005 nr. 123 om Statens pensjonsfond § 3. Inntektene i 2009 er summen av staten sin netto kontantstraum frå petroleumsverksemda, netto finanspostar (medrekna kjøp og sal av aksjar i Statoil ASA), og avkastninga av formuen i fondet. Utgiftene til fondet er ei årleg overføring frå fondet til statskassa etter vedtak i Stortinget 1. Med utgangspunkt i innstillinga frå finanskomiteen ved handsaminga av tidlegare lov om Statens petroleumsfond, vart det etablert som praksis at overføringa svarer til det oljekorrigerte underskotet på statsbudsjettet. Ifølgje handlingsregelen for budsjettpolitikken skal det strukturelle oljekorrigerte underskotet over tid svare til forventa realavkastning av SPU, berekna til 4 prosent.

Rekneskapen for SPU vert ført etter dei same retningslinene som rekneskapen elles i Noregs Bank. Rekneskapen er ført etter prinsippet om marknadsverdi.

Tabell 3.2 nedafor syner resultatrekneskapen for SPU. Tabell 3.3 syner balansen til fondet og tabell 3.4 spesifiserer endringane i fondet sin balanse.

Resultatrekneskapen (tabell 3.2) for 2009 syner at SPU hadde inntekter på til saman 366,3 mrd. kroner. Netto kontantstraum frå petroleumsverksemda til staten utgjorde den største delen av desse inntektene med 279,8 mrd. kroner. Dei bokførte renteinntektene og utbyte frå selskapa i porteføljen utgjorde til saman 86,5 mrd. kroner i 2009 etter fråtrekk for forvaltningskostnader med 3,2 mrd. kroner. Etter vedtak i nysaldert budsjett 2009 vart det overført 107,2 mrd. kroner frå SPU til statsbudsjettet i 2009. Overskotet i fondet etter nasjonalrekneskapen sine definisjonar vart dermed 259,1 mrd. kroner.

Staten hadde vidare utgifter i 2009 i samband med kjøp av aksjar i Statoil ASA for 2,2 mrd. kroner, noko som auka staten ved Olje- og energidepartementet sin eigardel i selskapet frå 66,4 prosent til det målsette 67,0 prosent. Beløpet vart overført frå fondet i tråd med lov om Statens pensjonsfond § 3 sjette ledd.

Omvurderingane i rekneskapen for SPU i 2009 utgjorde i alt ein netto oppgang på 105,4 mrd. kroner (tabell 3.4). Av dette var 83,5 mrd. kroner realiserte verdipapirtap og 606,6 mrd. kroner var urealiserte vinstar på verdipapir. Valutakursreguleringar førte til ein nedgang i verdien av fondet målt i norske kroner svarande til 417,6 mrd. kroner som følgje av styrka kronekurs i 2009. Noregs Bank sin resultatrekneskap for forvaltninga av SPU syner eit resultat før valutakursregulering på 612 785 mill. kroner (jf. spesifikasjon i tabell 3.4, notane 1 og 2).

Kontantstraumen frå petroleumsverksemda medrekna utgifter i samband med at staten har kjøpt aksjar i Statoil ASA og med frådrag for overføringa til statsbudsjettet, utgjer netto avsetjing til fondet over statsbudsjettet. For 2009 utgjer dette 170,4 mrd. kroner 2. Kontantoverføringane frå statskassa til fondet gjennom året vert fastlagde ut frå ein prognose for netto avsetjing, der ein òg tek omsyn til om det året før vart overført for mykje eller for lite.

For 2009 vart det samla overført 171,6 mrd. kroner. Overføringane fordelte seg slik (tal i mill. kroner) 3:

I 2008 vart det overført 6 346 mill. kroner mindre frå statskassa til fondet enn netto avsetjing, jf. mellomrekninga med statskassa per 31.12.2008. Overføringane for 2009 utgjer 165 231 mill. kroner når ein tek omsyn til det for lite overførte beløpet i 2008. Dei kontante overføringane i 2009 er etter dette 5 180 mill. kroner mindre enn netto avsetjing til SPU etter statsrekneskapen. I kapitalrekneskapen per 31. desember 2009 er differansen ført opp som ei mellomrekning mellom fondet og statskassa (tabell 3.3). I tråd med tidlegare praksis legg ein opp til at det vert korrigert for denne mellomrekninga i overføringane til fondet i 2010.

Etter å ha korrigert for mellomrekninga med statskassa og trekt frå samla godtgjering til Noregs Bank, syner rekneskapen at den bokførte verdien av fondet ved utgangen av 2009 var på 2 642 mrd. kroner. Dette svarer òg til marknadsverdien, jf. at fondet vert ført til marknadsverdi i rekneskapen. Fondets balanse er nærare spesifisert i tabell 3.3, der òg brutto tal for fondet sin balanse kjem fram, sjå Meld. St. 10 (2009–2010).

Midla i SPU er plasserte i både renteberande verdipapir og eigenkapitalinstrument. Noregs Bank forvaltar SPU på oppdrag frå Finansdepartementet. Finansdepartementet har i forskrift og i utdjupande retningsliner definert nærare innretting for forvaltninga. I forskrifta om forvaltninga av fondet heiter det at Finansdepartementet skal definere ein referanseportefølje. Referanseporteføljen er sett saman slik at han skal representere ein nøytral investeringsstrategi innafor dei retningslinene Finansdepartementet har fastsett. Vidare har Finansdepartementet sett ei ramme for kor mykje dei faktiske investeringane kan avvike frå referanseporteføljen, målt ved risikomålet forventa relativ volatilitet. Relativ volatilitet er definert som standardavviket til avkastninga av den såkalla differanseporteføljen, som utgjer skilnaden mellom referanseporteføljen og den faktiske porteføljen, jf. nærare omtale i St.meld. nr. 1 (1997–1998) Nasjonalbudsjettet 1998. Ramma for relativ volatilitet har frå målet vart innført i 1998 vore 1,5 prosent. I Meld. St. 10 (2009 – 2010) legg Finansdepartementet opp til at denne ramma vert senka til 1 prosent. Den strategiske referanseporteføljen var frå 1998 sett saman av 60 prosent renteberande instrument og 40 prosent eigenkapitalinstrument. Den delen som utgjer eigenkapitalinstrument er vedteken auka til 60 prosent og nådde dette nivået i 2009. Ved utgangen av 2009 utgjorde eigenkapitalinstrument om lag 62 prosent av fondets faktiske referanseportefølje. Sjå Meld. St. 10 (2009 – 2010) for ytterligare omtale.

Den 5. mars 2010 offentleggjorde Noregs Bank årsmeldinga for si forvaltning av SPU.

Årsmeldinga til Noregs Bank gjer greie for korleis den særskilde porteføljen av utanlandske verdipapir i SPU, som svarer til verdien av innskotet i Noregs Bank, vart forvalta i 2009. Bokført verdi av den særskilde porteføljen var 2 636,8 mrd. kroner ved utgangen av 2009 etter fråtrekk av forvaltningskostnader. Avkastninga på dei utanlandske investeringane i fondet vart 25,6 prosent for heile 2009 når ein måler i utanlandsk valuta i samsvar med valutasamansetjinga til referanseporteføljen. Når ein fordeler avkastninga på aksje- og obligasjonsporteføljane, syner tala at aksjeinvesteringane gav ei avkastning på 34,3 prosent, medan avkastninga på obligasjonsinvesteringane utgjorde 12,5 prosent. Den vekta summen av avkastning i dei to aktivaklassane svarar ikkje nøyaktig til den samla avkastninga i fondet. Årsaka er at avkastningstala for året kjem fram ved å kjede månadlege avkastningstal for aktivaklassane og for totalen kvar for seg.

Verdien av den norske krona styrka seg mot valutakorga til SPU i 2009. Dette førte til at verdien av fondet målt i norske kroner vart tilsvarande lågare. For heile året var den samla avkastninga 7,8 prosent målt i norske kroner. Det er likevel avkastninga i utanlandsk valuta som er relevant når ein skal vurdere utviklinga i den internasjonale kjøpekrafta til fondet.

Tala for avkastning i omtala over er brutto, der forvaltningskostnadene ikkje er trekte frå. I resultatoppstillinga for fondet i tabell 3.2 er forvaltningskostnadene trekte frå. Dei samla kostnadene til forvaltninga vert dekka av avkastninga til fondet i samsvar med forvaltningsavtalen mellom Finansdepartementet og Noregs Bank. For 2009 utgjorde dei samla kostnadene for SPU 0,14 prosent av kapitalen. Avkastningsavhengige honorar til eksterne forvaltarar er rekna med. Samla utgjorde forvaltningsgodtgjeringa til Noregs Bank 3 228 mill. kroner i 2009. Sjå note 2 til Noreg Bank si årsmelding om SPU for 2009 for nærare spesifikasjon.

Det er òg gjeve ei nærare omtale i årsmeldinga for fondet. Noregs Bank sin årsmelding er utrykt vedlegg til Meld. St. 10 (2009–2010) Forvaltninga av Statens pensjonsfond i 2009.

Noregs Bank si forvaltning av SPU vert revidert av revisjonen til Noregs Bank. Noregs Bank sin revisjon er underlagt Representantskapen, som er oppnemnt av Stortinget. Revisjonen til Noregs Bank etablerte i 2007 eit samarbeid med Deloitte AS for å styrkje kompetansen og møte særlege utfordringar i den finansielle revisjonen av kapitalforvaltninga. Revisjonen til Noregs Bank og Deloitte har saman stadfesta rekneskapsrapporteringa for SPU for 2009. Den overordna revisjonen av Finansdepartementet si forvaltning av SPU er lagt til Riksrevisjonen, og Riksrevisjonen byggjer til dels sin revisjon på det arbeidet som vert utført av revisjonen til Noregs Bank, men utfører òg eigne kontrollhandlingar retta mot Noregs Bank 4.

3.2 Statens pensjonsfond Noreg

Folketrygdfondet forvaltar SPN på oppdrag frå Finansdepartementet.

Folketrygdfondet offentleggjorde 26. mars 2010 årsmeldinga for forvaltninga av SPN i 2009. Kapitalen i SPN var 117,1 mrd. kroner ved utgangen av 2009, jf. tabell 3.6 nedafor. Marknadsverdien av dei samla eigenkapitalplasseringane til fondet var 73,3 mrd. kroner. Fondet hadde ein urealisert kursvinst på slike verdipapir på 24,3 mrd. kroner. Marknadsverdien av dei samla renteplasseringane var 45,4 mrd. kroner per 31. desember 2009. Det er i balansen ført opp gjeld på i alt 2,2 mrd. kroner, der 1,8 mrd. er knytt til repohandlar.

I 2009 var inntektene i SPN (medrekna endring i urealiserte vinstar) på 29,3 mrd. kroner, jf. tabell 3.5 nedafor. Renteinntekter utgjorde 2,7 mrd. kroner, medan utbyte frå selskap i porteføljen utgjorde 2,0 mrd. kroner. Dei realiserte verdipapirvinstane var på til saman 1,0 mrd. kroner. Samla administrasjons- og forvaltningskostnader var 91 mill. kroner.

Årsmeldinga til Folketrygdfondet gjer greie for korleis porteføljen av verdipapir i SPN vart forvalta i 2009. Avkastninga i fondet i 2009 var 33,5 prosent. Avkastninga på plasseringane til fondet i norske renteinstrument var 10,4 prosent, medan avkastninga på norske aksjar var 59,0 prosent. Avkastning av rente- og aksjeplasseringar i resten av Norden var på respektive -6,3 og 17,6 prosent. Den lågare avkastninga på dei nordiske plasseringane speglar den stigande kronekursen relativt til dei andre nordiske valutaene i perioden.

Folketrygdfondets forvaltning av SPN vart i 2009 revidert av selskapet Ernst & Young, som vart peika ut av departementet. Riksrevisjonen vil følgja opp og kontrollere Finansdepartementet som forvaltar av Statens pensjonsfond og eigar av Folketrygdfondet, jf. St.meld. nr. 1 (2007–2008) Nasjonalbudsjettet 2008 og St.meld. nr. 16 (2007–2008) Om forvaltninga av Statens pensjonsfond i 2007.