2 Gjennomføring av omsetninga av fisk osv. i første hand – aktuelle saker

2.1 Salslagsstrukturen

Salslagsstrukturen er ikkje endra i perioden sidan førre melding til Stortinget. Det er framleis fem salslag i kvitfisksektoren; Skagerrakfisk, Rogaland Fiskesalgslag, Vest-Norges Fiskesalslag, Sunnmøre og Romsdal Fiskesalslag og Norges Råfisklag, forutan eitt i pelagisk sektor; Norges Sildesalgslag.

2.2 Salslaga si rolle som offentleg forvaltar

Dei seks fiskesalslaga er private rettssubjekt, organiserte som samvirke der berre fiskarar kan vere medlemer. Formålet var opphavleg å vere ein salsorganisasjon for fiskarane som på deira vegner skulle stå for omsetninga i første hand av fangsten. I si rolle som salsorganisasjon for fiskarane opptrer salslaget som privat forretningsaktør.

Gjennom råfisklova med tilhøyrande råfiskforskrift har salslaga einerett på all omsetning av råfisk mv. i første hand i Noreg, fordelt mellom laga etter fiskeslag, og etter kva for ein stad fisken er bringa i land. Råfisklova gir i tillegg laga høve til å fastsetje forretningsreglar som er bindande for alle som kjøper fisk i første hand. Sjølv om denne typen aktivitet ber preg av å vere privat forretningsverksemd, har han i nokre tilfelle også preg av å vere offentleg forvaltningsverksemd, til dømes dersom salslaga fastset forretningsvilkår som er bindande for ein ikkje avgrensa krins av fiskekjøparar. Departementet har ingen kompetanse til å instruere laga i slike saker.

Fiskesalslaga har ut over dette ei rolle som offentleg forvaltar. Gjennom klare føresegner i råfisklova har dei kompetanse til å utøve offentleg forvaltning, mellom anna gjere vedtak. Det gjeld til dømes regulering og dirigering av fangstar for å sikre avtak av fisk i første hand, jf. råfisklova §§ 5 og 6. Vidare har laga kompetanse til å inndra oppgjer for produkt levert i strid med slike reguleringar eller dirigeringar, og til å kontrollere at fiskarane overheld føresegnene i lova og tilhøyrande regelverk. I inndragingssaker er Fiskeridirektoratet klageinstans.

Over tid har salslaga fått ei rekkje andre oppgåver med klart preg av offentleg forvaltning som ikkje går fram av råfisklova. Dei har ei rolle som forvaltar av statlege tilskot der føringstilskot til mottakarar av fisk er det mest sentrale. Føringstilskotet er finansiert av statlege midlar, og salslaga står for handsaming av søknader innafor ramma av retningslinjer godkjende av departementet etter forslag frå dei enkelte laga. I slike saker har departementet direkte instruksjonsmyndigheit overfor laga.

Salslaga speler ei særs viktig rolle i den nasjonale ressurskontrollen saman med offentlege organ som Fiskeridirektoratet og Kystvakta. Dette arbeidet omfattar både kvotekontroll og inndraging av fangst ut over kvote. Omsetningsmonopolet sikrar tilgang til informasjon om uttak av alle ressursar i sjøen, noko som er avgjerande for kartlegging av ressursane meir generelt. Systemet med landings- og sluttsetel som salslaga administrerer er sentralt her. Systemet har mellom anna vist seg godt eigna for ei rask og effektiv implementering av den nye fangstsertifikatordninga som er ei følgje av EU-forordninga av 29. september 2008 om tiltak mot UUU-fiske (ulovleg, urapportert og uregulert fiske), jf. nærare omtale i kapittel 2.5.

Den stendige styrkinga av rolla til salslaga som offentleg forvaltar inneber at både styremaktene og salslaga må vere medvetne om problemstellingar som dette reiser. Ein kan reise spørsmål om det bør gå ei grense for kor stor forvaltningsmyndigheit ein organisasjon som er reservert for fiskarar bør kunne ha, slik eit fiskesalslag må vere så lenge det er organisert som eit samvirkeføretak. Departementet finn ikkje at ei slik grense er overskriden i dag, men problemstellinga bør likevel ha merksemd.

Tilsvarande er det viktig å vere medveten om at det går ei grense mellom den offentlege og den private verksemda til salslaga. Grensa vil vere avgjerande for når reglane som gir rettar til private rettssubjekt i høve til offentleg forvaltning, mellom anna offentleglova og forvaltningslova, kjem til bruk. Kvar denne grensa går vil såleis ha stor rettsleg verknad for næringsaktørane.

2.3 Meklingsinstans

2.3.1 Omsetningsmonopolet og minste­prisen

Dei seks fiskesalslaga har i dag einerett på omsetning av fisk i første hand i Noreg (omsetningsmonopolet) ved at råfisklova krev at omsetninga må skje gjennom eller med godkjenning av laga. Eineretten er fordelt mellom laga etter kvar fisken vert landa og kva for fiskeslag det dreier seg om.

Omsetningsmonopolet vart innført gradvis på 1920- og 30-talet. Formålet var å sikre fiskarane gode og stabile prisar på fisken. Omsetningsmonopolet inneber ein einerett til å avgjere korleis omsetninga skal skje gjennom fastsetjing av forretningsreglar, jf. råfisklova § 4. Dette inneber at fiskesalslaga fastset minsteprisar, oppgjersreglar og salsvilkår som er bindande både for kjøpar og seljar av fisk i første hand.

Som for ein del andre sentrale element ved omsetningsmonopolet, som retten til å fastsetje oppgjersreglar og omsetningsform, går ikkje retten til å fastsetje minstepris direkte fram av lova, men utgjer ein del av salslaga sin rett til å fastsetje forretningsreglar etter råfisklova § 4. Salslaga har vidare ei plikt til å føre prisforhandlingar med fiskekjøparane før minstepris vert fastsett. Minsteprisen skal liggje til grunn for all omsetning i første hand mellom fiskar og kjøpar.

2.3.2 Prøveordninga med meklingsinstans

Salslaga og organisasjonane til fiskekjøparane vart i 2005 samde om å opprette ei toårig prøveordning med meklingsinstans ved usemje om minsteprisfastsettinga. Dette hadde støtte frå Fiskeri- og kystdepartementet. Bakgrunnen var mellom anna eit ønske frå fiskekjøparane om å jamne ut noko av det ulike styrkeforholdet mellom forhandlingspartane som følgje av at salslaga einsidig kan fastsetje minsteprisar når dei ikkje vert samde med industrien gjennom forhandlingar.

Avtale om prøveordning vart inngått 16. juni 2005 mellom Fiskesalgslagenes Samarbeidsråd, Norges Fiskarlag, Fiskeri- og havbruksnæringens landsforening (FHL) og Norske Sjømatbedrifters Landsforening (NSL).

Prøveordninga tredde i kraft 1. januar 2007 og varde i to år, til og med 31. desember 2008.

Prøveordninga innebar ingen endringar i det rettslege rammeverket rundt minsteprisfastsettinga, dvs. at eineretten til fiskesalslaga til å fastsetje minstepris skulle halde fram. Det var ein føresetnad at meklingsinstansen skulle vere privat.

Meklingsinstansen var delt i to meklingsnemnder, ei for kvitfisk og ei for pelagisk fisk, som kvar hadde tre medlemer, eitt oppnemnd av salslaga, eitt av fiskekjøparane og ein nemndleiar frå riksmeklingsmannsembetet.

Meklingsnemndene skulle tre i funksjon når prisforhandlingar mellom salslaget og organisasjonane til fiskekjøparane ikkje førde fram. Det var tilstrekkeleg at ein av partane erklærte brot i forhandlingane. Meklingsnemnda skulle etter dette leggje fram forslag til løysing etter å ha høyrt partane, men forslaget var altså ikkje bindande for salslaga som framleis hadde det avgjerande ordet.

Totalt vart det gjennomført åtte meklingar i perioden, seks i pelagisk sektor og to i kvitfisksektoren.

2.3.3 Evalueringa av prøveordninga med meklingsinstans

Det har heile tida vore ein føresetnad at departementet skal evaluere den toårige prøveordninga. Stortinget har dessutan hatt som føresetnad at dei vert orienterte i denne meldinga, jf. Innst. S. nr. 197 (2007-2008).

På denne bakgrunn fekk Kontali Analyse etter offentleg konkurranse i oppdrag frå departementet å evaluere prøveordninga. Metoden har hovudsakleg vore å intervjue eit utval av fiskarar og fiskekjøparar og deira organisasjonar, og gjennom dette kartleggje legitimiteten til ordninga og hennar innverknad på forhandlingssituasjonen til partane. Kjøparsida har utgjort ein mykje større del av intervjuobjekta enn fiskarsida. Dette har samanheng med at det først og fremst er mellom kjøparane at vi finn aktørar som hevdar at minsteprisordninga manglar den naudsynte legitimiteten.

Rapporten frå Kontali Analyse inneheld ein gjennomgang og evaluering av den toårige prøveordninga med meklingsinstans, men det var ikkje ein del av mandatet å vurdere korleis ei permanent ordning bør sjå ut.

Rapporten viser klare skilnader mellom pelagisk sektor og kvitfisksektoren når det gjeld bruken av meklingsinstansen. Mens han har vorte mykje nytta i pelagisk sektor der kjøparsida har ei relativt positiv haldning til ordninga, tok det lang tid før partane i kvitfisksektoren nytta meklingsinstansen, og totalt vart han berre nytta to gonger. Det synest som om kjøparsida ikkje såg same behov for prøveordninga i kvitfisksektoren. Ein bør òg merke seg at finanskrisa var eit viktig bakteppe den eine av gongene meklingsinstansen vart nytta i kvitfisksektoren, då det vart forhandla om pris på torsk og hyse i desember 2008.

Om situasjonen i pelagisk sektor heiter det i rapporten mellom anna:

«Det er relativt entydig fra industrien sine representanter at ordningen har tilført selve prisforhandlingene en positiv endring i holdning fra salgslagets side. Dette er i stor grad knyttet til dokumentasjonsfremleggelse som i prøveperioden hevdes å være vesentlig forbedret.

I negativ retning kan det trekkes frem som et argument at partene velger å benytte seg av retten til å bruke meklingsinstansen i stedet for å forsøke å forhandle seg frem til omforente løsninger. I utgangspunktet skulle det være aktørene i næringen selv som skulle ha de største forutsetningene for å komme frem til løsninger som skal være til det beste for hele næringen. Det kan derfor bety at meklingsinstansen, under uheldige omstendigheter, kan komme til mindre gunstige løsninger enn hva aktørene selv kunne kommet frem til.

Tilbakemeldingene fra aktørene i pelagisk sektor levner liten tvil om at prøveordningen har hatt innvirkning på prisforhandlingene, og da ikke bare de forhandlinger som faktisk er endt opp i mekling men også de øvrige forhandlingene, dette som et resultat av industrien på sin side oppfatter meklingsinstansen som et nøytralt organ der krav og tilbud må presenteres med reelt underlag. At salgslag og fisker/flåteledd også oppfatter at motparten har redusert forhandlingsvilje ved inngang til forhandlinger, kan være en indikasjon på at øvrige forhandlinger bevisst eller ubevisst er påvirket av prøveordningen.»

Om tilhøva i kvitfisksektoren heiter det mellom anna:

«I denne delen av næringen kan man med rimelig sikkerhet hevde at prøveordningen har hatt liten innflytelse på prisforhandlingssituasjonen. Dette kan illustreres med at ordningen i liten grad er benyttet, men også med at deltakerne i intervjurunden er av den oppfattelse at partene har stor interesse av å komme til reelle forhandlingsresultater. Fra deltakere i forhandlingene kommer det frem at forhandlingssituasjonen i prøveperioden har vært mer eller mindre uforandret.

Meklingsordningen har i hvitfisknæringen lav status, både på industrisiden og fisker/flåtesiden. Dette skyldes helt klart den utvikling som har forekommet for næringen etter prisforhandlingene og meklingen i desember 2008. I denne minsteprisforhandlingen ble meklingsnemnden sitt forslag benyttet av salgslaget til prisfastsettelse, og industrien tok prisene til etterretning.

Det at industrien i denne perioden ikke greide å samle seg om en samstemt oppfatning av markedssituasjonen og eventuelle fremstøt mot salgslaget, gjorde at prisforslaget fra nemnden ble stående.

Det kan være lett å hevde at man ville ha kommet til en løsning i prisforhandlingen i desember uansett mekling eller ei. Dette fordi den vintersesongen er avgjørende for både industri og fisker/flåteledd i hvitfisknæringen. Det er imidlertid vanskelig å hevde at man ville ha fått en markert annen utgang av utvidede forhandlinger mellom salgslag og industrien siden salgslaget ensidig kunne ha fastsatt prisene. Som nevnt under kapittel 5.4.3 ville administrasjon og arbeidsutvalg i salgslaget komme under sterkt press dersom priser ned mot industriorganisasjonens innspill ble fastsatt.

At det ble gjennomført prisforhandlinger flere ganger utover vinteren 2009 viser i tillegg at man hadde en ekstraordinær situasjon, som partene i desember 2008 ikke hadde den hele og fulle oversikt over.»

Som ei oppsummering av funna i rapporten, vil ­Fiskeri- og kystdepartementet trekkje fram følgjande:

• Meklingsinstansen har ei betre forankring på kjøparsida (fiskeindustrien) enn på fiskarsida. Han har vidare ei betre forankring i pelagisk sektor enn i kvitfisksektoren.

• 80 % av industriaktørane som vart intervjua i pelagisk sektor ønskjer å gjere prøveordninga permanent, mens under halvparten av industriaktørane i kvitfisksektoren ønskjer ei vidareføring.

• Ingen av aktørane på fiskarsida, verken i pelagisk sektor eller i kvitfisksektoren, ønskjer ei vidareføring av prøveordninga.

• I pelagisk sektor synest det for industriaktørane å spele ei rolle for den relativt positive haldninga til meklingsinstansen, at dei meiner han bidreg til at salslaget framskaffar betre dokumentasjon og har ei betre grunngjeving for sine forslag i minsteprisforhandlingane.

• Eit fleirtal av industriaktørane både i pelagisk sektor og i kvitfisksektoren synest ikkje at prøveordninga har gitt dei ein forbetra forhandlingssituasjon.

Departementet vurderer for tida korleis evalueringa bør følgjast opp.

2.4 Fiskesalslaga og finanskrisa

2.4.1 Rolla til salslaga i finanskrisa

Den globale finanskrisa som oppstod hausten 2008 fekk store ringverknader for delar av norsk fiskerinæring. Dette har samanheng med at om lag 90 prosent av norskfanga fisk blir eksportert, og at endringar i kjøpekraft og kredittmangel i eksportmarknadene har stor verknad for fiskerinæringa. Vinteren 2009 var særs krevjande for omsetninga av kvitfisk, mens den relativt gode etterspørselen etter laks og pelagisk fisk heldt seg ved like. Fiskeindustrien fekk kredittmessige utfordringar fordi han hadde bygd opp lager som følgje av dårlegare etterspørsel. Dette medførte ein forverra avtakssituasjon og inntektsreduksjon for fiskarane, og delar av fiskeindustrien har måtta selje med tap.

Regjeringa har i si handtering av finanskrisa lagt vekt på at omsetninga av fisk skal skje mest mogleg normalt. I dette arbeidet har salslaga spelt ei viktig rolle gjennom forvaltning av ordningar med føringstilskot og tilskot til drift av mottaksstasjonar. Dette har medverka til ei meir effektiv gjennomføring av fisket ved mottaksproblem. Regjeringa har mellom anna styrka garantiordninga for førstehandsomsetninga som fiskesalslaga og Innovasjon Noreg administrerer. Dette har medført at fleire fiskarar har levert torsk under vinterfisket enn det som elles ville ha vore tilfelle. I samarbeid med dei andre næringsorganisasjonane har salslaga vore viktige samtalepartnarar for regjeringa og har medverka til gode og konstruktive forslag til tiltak for å betre situasjonen for fiskerinæringa.

På oppdrag frå Fiskeri- og kystdepartementet gav Nofima ut ein rapport i juni 2008 med kartlegging og evaluering av ordninga med føringstilskot i fiskerinæringa. Som ei følgje av at regjeringa frå hausten 2008 har prioritert handteringa av finanskrisa, er oppfølginga av rapporten frå departementet si side utsett inntil vidare.

2.4.2 Fastsetting av minstepris

Eit viktig punkt i debatten kring finanskrisa har vore fastsettinga av minsteprisane. Det er fiskesalslaga som fastset minsteprisane etter prisdrøftingar med organisasjonane til kjøparane. I drøftingane søkjer partane gjerne å ta omsyn til mark­nadsutsiktene framover. Styremaktene har inga rolle når minsteprisane vert fastsett, jf. kapittel 2.3.

Prisdrøftingane i kvitfisksektoren vinteren 2008-09 var prega av meir uro og usemje enn tidlegare. Det vart brot i dei ordinære prisdrøftingane i desember 2008, som følgje av at det ikkje vart oppnådd semje om torske- og hyseprisar. Saka gjekk til mekling to dagar seinare, og det enda med at Råfisklaget fastsette minsteprisen for torsk i samsvar med meklingsnemnda sitt forslag. Fiskeri- og havbruksnæringens landsforening (FHL) bad i januar om nye prisdrøftingar, men Råfisklaget valde å ikkje setje ned minsteprisen. I februar gjennomførte partane uformelle samtalar etter initiativ frå Råfisklaget. FHL kom ikkje til intern semje om nedsetting av minsteprisen, mens Norske Sjømatbedrifters Landsforening (NSL) ønskte redusert minstepris. Minsteprisen vart derfor framleis ståande ved lag. Nye ekstraordinære prisdrøftingar fann så stad i mars etter initiativ frå FHL, NSL og Fiskekjøpernes Forening, og denne gongen vart han satt ned. I juni oppnådde partane semje om ytterlegare nedsetjing av minsteprisen for torsk.

Figur 2.1 viser oppnådde eksportprisar, oppnådde prisar i førstehandsomsetninga og minsteprisar for torsk i perioden frå august 2008 til april 2009. Figuren er utarbeidd av Fiskeri- og kyst­departementet på grunnlag av opplysningar frå Eksportutvalget for fisk og Norges Råfisklag.

Kjelde: Fiskeri- og kystdepartementet

Som det går fram av figuren var dei faktiske prisane høgre enn minsteprisen fram til januar 2009, sjølv om eksportprisane byrja å gå ned allereie i løpet av hausten og minsteprisane vart sette ned i desember 2008.

Figur 2.2 viser minstepris for torsk over 2,5 kg og oppnådde prisar i førstehandsomsetninga frå 2001 til 2009. Som figuren viser har det blitt betalt ein meirpris gjennom heile denne perioden, med unntak for dei siste månadene sidan årsskiftet 2008/09.

Kjelde: Norges Råfisklag

Figur 2.2 viser at minsteprisen i torskesektoren gjennom fleire år, fram til finanskrisa, har lege klart under marknadsprisen.

2.5 Ordninga med fangstsertifikat

Den europeiske unionen (EU) har etablert ei ordning med fangstsertifikat for eksport av fisk mv. Ordninga har verknad frå 1. januar 2010.

Bakgrunnen for ordninga med fangstsertifikat er at EU 29. september 2008 vedtok ei forordning om tiltak mot UUU-fiske (ulovleg, urapportert og uregulert fiske). Forordninga inneber mellom anna eit krav om fangstsertifikat ved innføring av fiskeprodukt til EU. Forordninga i seg sjølv har ikkje direkte verknad i Noreg, men får store praktiske konsekvensar for alle som vil eksportere fisk til EU. På denne bakgrunn inngjekk Noreg og EU 3. september 2009 ei avtale om norsk tilslutning til EUs fangstsertifikatsystem.

Det er sentralt i avtala at Noreg skal skrive ut fangstsertifikat som er baserte på det eksisterande norske sluttsetelsystemet. Det er salslaga som administrerer dette systemet som inneber at det vert skriven ein sluttsetel for all fangst som vert omsett i første hand. Dette systemet har gjort det mogleg for Noreg å implementere fangstsertifikatordninga på ein rask og formålstenleg måte.

Fangstsertifikata vil tene som instrument til å identifisere opphavet til råvara. Eksportørar vil kunne rekvirere sertifikata hos salslaga, og sertifikata vil måtte følgje vara ved eksport til EU. Dei seks fiskesalslaga har i fellesskap oppretta ein nettstad på www.catchcertificate.no som skal handtere utferding og signering av fangstsertifikata. Eit eige samvirkeføretak, som er ått av dei seks salslaga, skal administrere nettstaden og tenestene som kan utførast der.

Fiskeri- og kystdepartementet har med verknad frå 1. januar 2010 vedteke ny forskrift om fangstsertifikat mv. som skal tene som eit rettsleg rammeverk for ordninga som salslaga administrerer.

2.6 Ny forskrift om omsetning i første hand av viltlevande marine ­ressursar

Fiskeri- og kystdepartementet sende 15. oktober 2009 på høyring forslag til ny forskrift om omsetning i første hand av viltlevande marine ressursar. Forskrifta skal erstatte forskrift 29. juni 1990 nr. 485 om førstehåndsomsetningen av råfisk.

Forslaget er ei oppfølging av endringa som skjedde i råfisklova 6. juni 2008 i samband med vedtakinga av den nye havressurslova. Endringa gav Kongen heimel til å utvide lova sitt saklege verkeområde til å gjelde alle viltlevande marine ressursar, jf. råfisklova § 1 tredje ledd, slik at det kan verte samsvar mellom verkeområda til alle dei sentrale lovene på villfiskforvaltninga sitt område (havressurslova, deltakarlova og råfisklova). Tidlegare gjaldt råfisklova direkte berre for fisk og skaldyr, mens Kongen hadde fullmakt til å gjere henne gjeldande for småkval og blekksprut. Forslaget er nærare omtala i Ot.prp. nr. 20 (2007-2008) kapittel 11.

Forslaget til ny forskrift inneber at reglane om omsetning av fisk osv. i første hand vert utvida til å gjelde alle viltlevande marine ressursar. Forslaget omfattar ikkje oppdrettsartar eller artar som hovudsakleg lever i ferskvatn. I dag gjeld desse reglane omsetning i første hand av alle kommersielt viktige fiskeslag, alle krepsdyr og blautdyr, og småkval. Forslaget inneber såleis at salslaga får einerett til omsetning i første hand av fleire nye artar, men der berre nokre få synest å ha kommersiell interesse i dag. Dette gjeld særleg sel, kråkebolle, sjøpølser, maneter og stortare.

Forslaget vil bidra til ei meir heilskapleg forvaltning av dei viltlevande marine ressursane og vil kunne få verdi for kartlegginga av meir ukjende artar som inntil vidare ikkje har større kommersiell verdi. Forslaget er vidare naudsynt fordi den nye fangstsertifikatordninga som salslaga skal administrere, har eit sakleg verkeområde som dels er vidare enn omsetningsmonopolet til salslaga.

2.7 Forvaltninga av kapitalen til fiskesalslaga – oppfølging av fråsegn frå Sivilombodsmannen

Høgsterett slo fast i den såkalla faglagsdommen, Rt. 1997 side 1210, at Norges Råfisklag ikkje har heimel i råfisklova til å krevje inn ei avgift på omsetninga av fisk i først hand for deretter å overføre midlane til Norges Fiskarlag. Dommen er omtala i St.meld. nr. 15 (1997-98) Om gjennomføring av råfisklova m.v. i 1995 og 1996.

Dommen medførte at vesentlege delar av grunnlaget for finansieringa av Norges Fiskarlag fall bort. Råfisklaget gav derfor Fiskarlaget eit driftslån i påvente av at ny finansiering ville kome på plass. På grunn av den negative økonomiske utviklinga til Norges Fiskarlag, fann Norges Råfisklag i 2004 å kunne avskrive lånet til ein verdi av 11.3 millionar kroner.

Norges Kystfiskarlag tok denne ettergivinga opp med departementet. Departementet fann at ettergivinga var ein del av forretningsverksemda til Råfisklaget som departementet ikkje kunne vurdere nærare. Kystfiskarlaget klaga derfor saka inn for Sivilombodsmannen som i si omfattande fråsegn 18. april 2007 om saka mellom anna ga uttrykk for følgjande:

«Saken gjelder spørsmål om Norges Råfisklags innvilgelse og ettergivelse av lån til Norges Fiskarlag er beslutninger og disposisjoner av rent privatrettslig karakter som Norges Råfisklag står fritt til å beslutte og å gjennomføre, eller om beslutningene og disposisjonene var i strid med offentligrettslige og privatrettslige skranker. På grunn av de klare tredjemannsinteresser som foreligger i saken og da ombudsmannen bare kan vurdere forholdet mellom forvaltningen og klageren, har jeg i denne saken begrenset meg til å gjennomføre en undersøkelse, men jeg vil avstå fra å vurdere nærmere om ettergivelsen av lånet har vært ugyldig.»

Når det gjeld ansvaret til departementet, meinte ombodsmannen at ettersom departementet skal godkjenne vedtektene og avgifta som salslaga fastset, burde departementet «i større grad enn det departementet selv synes å mene, ha anledning til å kontrollere og rådgi Norges Råfisklag i forhold til de skranker som formålet med råfiskloven og faglagsdommen setter for avkastningen av avgiftsmidler». Fråsegna frå ombodsmannen er omtala i St.meld. nr. 13 (2007-2008) Om gjennomføring av råfiskloven og fiskeeksportloven i 2005 og 2006.

Departementet har i brev 26. mars 2008 informert ombodsmannen og fiskesalslaga om si vurdering av saka. I brevet heiter det mellom anna:

«Departementet mener at det viktigste tiltaket for å sikre at alle medlemmenes interesse blir ivaretatt og at forvaltning av kapital og disposisjoner skjer i henhold til gjeldende regelverk, er offentlighet om denne type disposisjoner. I dette ligger også en forutsetning om at salgslagene i sin kapitalforvaltning forholder seg til de skranker råfiskloven, faglagsdommen, samvirkeloven mv., oppstiller.

Råfisklaget har anbefalt at transaksjoner mellom eierorganisasjonene/faglag og salgslaget kan fremkomme av salgslagets årsberetning. Departementet mener dette er en tilfredsstillende løsning. Det vil sikre offentlighet rundt disposisjonene, og det vil gi både statens kontrollør og departementet en oversikt over disse disposisjonene på en hensiktsmessig måte. Det forutsettes dog at en slik oversikt kommer klart fram i salgslagets årsmelding, mht hvem slike transaksjoner har involvert og størrelsen på beløpene.»

Departementet føreset at alle fiskesalslag etter dette gir ei tilfredsstellande oversikt over relevante transaksjonar i årsmeldingane sine.

2.8 Utanlandske kjøpefartøy

Omsetninga av notfanga sei i første hand har i fleire år vore ei utfordring for salslaga fordi norsk landindustri ikkje har hatt kapasitet til å ta i mot alle leveransane frå fiskeflåten. Bakgrunnen for dette er mellom anna høge kvotar, stor deltaking i fisket og ein effektiv fiskeflåte.

For å avhjelpe situasjonen har det i fleire år vore naudsynt å nytte russiske kjøpefartøy. Etter lov 17. juni 1966 nr. 19 om forbud mot at utlendinger driver fiske m.v. i Norges territorialfarvann (fiskeriforbodslova) § 5 første ledd er det i utgangspunktet forbode å laste om norskfanga fisk til utanlandske fartøy i territorialfarvatnet. Forbodet er dessutan gjort gjeldande i Noregs økonomiske sone og i fiskerisona ved Jan Mayen, jf. lov 17. desember 1976 nr. 91 om Norges økonomiske sone § 3 og forskrift 23. mai 1980 nr. 4 om opprettelse av fiskerisone ved Jan Mayen. Fiskeri- og kystdepartementet har likevel rett til å dispensere frå forbodet dersom omsynet til avsetningstilhøva tilseier det, og omsynet til produksjonen ved foredlingsanlegga i land ikkje talar i mot det, jf. fiskeriforbodslova § 5 tredje ledd.

Departementet har sidan 2002 årleg gitt Norges Råfisklag generell dispensasjon til å nytte russiske kjøpefartøy opp til eit visst kvantum, mellom anna på vilkår av at Råfisklaget først tilbyr seien til norske kjøparar, at det vert nytta norske minsteprisar og forretningsreglar, og at seien skal fraktast til den russiske marknaden for sal der.

Råfisklaget har i dei seinaste åra nytta dispensasjonen i liten grad, og kvantumsgrensa har vorte redusert tilsvarande. I 2007 sette departementet kvantumsgrensa til 4000 tonn, mens ho i 2008 og 2009 var høvesvis 3000 tonn og 2500 tonn. I 2006 vart det omsett 9000 tonn til russiske kjøpefartøy i medhald av dispensasjonen, mens tilsvarande tal i 2007 var 700 tonn. Dispensasjonane har ikkje vore nytta i 2008 og 2009.

Det er eit absolutt vilkår for dispensasjon at omsynet til avsetningstilhøva tilseier det, og at omsynet til produksjonen ved landanlegga ikkje talar i mot. Når den generelle dispensasjonen til Norges Råfisklag no over ei tid ikkje har vore nytta, meiner departementet at det er god grunn til å stille spørsmål om ein bør halde fram med å gi slik dispensasjon for framtidige sesongar dersom det ikkje kan sannsynleggjerast eit heilt konkret behov.

2.9 Transitt

Råfisklova inneber at fangst som er landa i Noreg ikkje kan førast ut av landet, dersom fangsten ikkje er omsett i første hand gjennom eller med godkjenning av eit fiskesalslag. Det gjeld med andre ord eit transittforbod. Det speler inga rolle om fisken er tilverka. Dersom fisken ikkje er landa i Noreg, men importert frå eit anna land, gjeld ikkje transittforbodet.

Den europeiske unionen (EU) har sidan EØS-forhandlingane arbeidd for at EU-fartøy kan få høve til å lande fisk i Noreg for transitt utan at fangsten først må omsetjast gjennom salslag.

Etter drøftingar mellom Noreg og EU innførte Fiskeri- og kystdepartementet 15. mai 2006 ei slik transittordning for EU-fartøy gjeldande fram til 30. april 2009. Europakommisjonen opna samtidig for ein ny tollfri kvote på 2 500 tonn frosne pilla reker frå Noreg. Drøftingane mellom Noreg og EU er omtala i St.meld. nr. 17 (2003-2004) om gjennomføring av råfiskloven og fiskeeksportloven.

Transittordninga vart avslutta 30. april 2009. Det er ikkje aktuelt med eventuell gjeninnføring av ordninga før EU har implementert ny fiskeriprotokoll som følgje av avtalen med EU frå desember 2009 om vidareføring av EØS-finansieringsordninga og dei tilknytte fiskeriprotokollane.

2.10 Representasjon for Norges Kystfiskarlag i styrande organ

Norges Kystfiskarlag er i dag representert i styrande organ i Norges Råfisklag, men ikkje i dei andre fiskesalslaga. Dei har ved fleire høve teke kontakt med departementet fordi dei òg ynskjer å vere representert i dei styrande organa i Sunnmøre og Romsdal Fiskesalslag og Fiskernes Agnforsyning (Agnforsyninga).

Agnforsyninga har i medhald av lov 8. juli 1949 om produksjon, transport og omsetning av agn (agnforsyningslova) einerett på all omsetning i Nordland, Troms og Finnmark av fersk og frosen agnsild, agnmakrell, akkar og lodde som skal nyttast som agn.

Departementet si haldning er at laga må vurdere om dei styrande organa i salslaga i tilstrekkeleg grad speglar medlemsmassen, og om rettar og pliktar for medlemene i laga er likeleg fordelte, uavhengig av om den enkelte er medlem i Norges Fiskarlag, Norges Kystfiskarlag eller andre organisasjonar.

Departementet har tidlegare oppmoda både Sunnmøre og Romsdal Fiskesalslag og Agnforsyninga om å vurdere å opne for at medlemer av Norges Kystfiskarlag vert representerte i deira styrande organ.

Etter ein intern prosess la styret i Sunnmøre og Romsdal Fiskesalslag fram eit forslag for representantskapet på årsmøtet i 2007 om endring av vedtektene slik at Kystfiskarlaget ville verte representert i dei styrande organa til laget, men forslaget fekk ikkje det naudsynte fleirtalet i representantskapet. Dette var eit lite heldig vedtak, men departementet har førebels ikkje følgt opp saka.

Representantskapet i Agnforsyninga vedtok 16. mai 2008 å tilby Kystfiskarlaget medlemskap og to representantar i representantskapet og ein medlem i styret. Tilbodet vart gitt på vilkår av at Kystfiskarlaget skulle innbetale eit andelsinnskot tilsvarande det andelsinnskotet som Norges Fiskarlag betalte ved etableringa av Agnforsyninga, men indeksregulert til verdien i dag. Dette beløpet ville utgjere om lag 200 000 kroner.

Styret i Norges Kystfiskarlag valde ikkje å nytte tilbodet då dei fann storleiken på andelsinnskotet urimeleg. Dei tok etter dette på ny kontakt med departementet for ei vurdering av vilkåret.

Departementet svarte Kystfiskarlaget i brev 26. mai 2009. Etter ei nærare vurdering fann departementet at det aktuelle vilkåret om indeksregulert andelsinnskot ikkje var i strid med alminnelege samvirkerettslege prinsipp i denne konkrete saka, men påpeikte samtidig at konklusjonen ikkje utan vidare ville vere gyldig ut over denne saka. Departementet meinte såleis at Agnforsyninga gjennom å tilby Kystfiskarlaget medlemskap på dei aktuelle vilkåra, hadde handsama saka i tråd med dei føringane departementet i si tid hadde gitt. Departementet gjekk ut frå at Agnforsyninga på nytt ville tilby Kystfiskarlaget medlemskap dersom dei ein gong i framtida skulle be om det.