1 Sámedikki 2011 jahkedieđáhus

1.1 Álggahus

Sámediggi lea sámiid álbmotválljen orgána Norggas. Juohke njealját jagi válljejit sámit 39 áirasa sámiid gaskkas 7 válgabiires. Sámediggi galgá nannet sámiid politihkalaš dili ja ovddidit sámiid beroštumiid Norggas, váikkuhit dasa ahte sámi álbmot oažžu dásseárvosaš ja rievttalaš meannudeami ja láhčit dili vai sápmelaččat besset sihkkarastit ja ovddidit iežaset giela, kultuvrra ja servodateallima.

Sámediggi meannuda áššiid buot servodatsurggiin main erenoamážit lea dadjamuš sápmelaččaide, lassin dasa ahte buktit cealkámušaid ja leahkit gulahallin almmolaš eiseválddiiguin. Sámediggi hálddaša oasi ruđain mat juolluduvvojit sámi áššiide stáhtabušeahta bokte, ja Sámedikki bokte leat sámit Norggas ožžon muhtin muddui eiseválddi kultuvra-, giella-, oahpahus-, kulturmuitosuodjalus- ja ealáhusáššiid meannudit.

Sámedikki jahkedieđáhusas lea Sámedikki politihkalaš ja hálddahuslaš doaimmaid birra 2011:s. Jahkedieđáhus raportere váldomihttomeriid ja oassemihttomeriid čuovvoleami iešguđetge fágasuorggis ja 2011 bušeahta váikkuhangaskaomiid geavaheami birra.

Sámedikki 2011 rehketdoallu lea mielddusin jahkedieđáhusas.

1.1.1 Sámediggeválga

2011 rievdaduvvoje sámediggeválgga láhkaásahusat. Rievdadusat mielddisbuktet ahte Sámedikki jienastuslohku maiddái hábmejuvvo dalle go leat suohkan- ja fylkkaválggat. Dát válgajienastuslohku mearrida makkár suohkanat galget čađahit válgadikki boahtte sámediggeválggas, makkár suohkaniin lea dušše ovdagihtiijienasteapmi ja mandáhttajuohkin válgabiriin.

Láhkaásahusrievdadeamit leat 2007 dievasčoahkkinmearrádusa čuovvoleamit sámediggeválgga válgaortnega birra.

2011:s ledje 14 162 olbmo Sámedikki jienastuslogus. 9 ođđa suohkana galget čađahit válgadikki, ja 2013 sámediggeválggas galgá 56 suohkanis čađahuvvot válgadiggi.

Mandáhttajuohkin šaddá ná 2013 válggas:

• Válgabiire 1 Nuortaguovlu: 6 mandáhta, ii rievdda

• Válgabiire 2 Ávjovárri: 8 mandáhta, manaha ovtta

• Válgabiire 3 Davveguovlu: 5 mandáhta, manaha 1Válgabiire 4 Gáisi: 6 mandáhta, ii rievdda

• Válgabiire 5 Viesttarmearra: 4 mandáhta, manaha ovtta

• Válgabiire 6 Lullisámi: 4 mandáhta, oažžu ovtta

• Válgabiire 7 Lulli- Norga: 6 mandáhta, oažžu 2

1.1.2 Sámeálbmot foanda

Stuorradiggi lea Sámeálbmotfoanddas várren 75 miljon ru oktasaš buhtadussan daid vahágiid ja eahperievtti ovddas maid dáruiduhttinpolitihkka lea dagahan sámi álbmogii. Foandda reanttut váldojuvvoje geavahussii 2008:s ja daid hálddaša Sámediggi. Stuorradiggi lea bidjan eaktun ahte sámeálbmotfoanda ii galgga geavahuvvot individuála buhtadussan.

Jahkásaš reanttuid geavaheapmi mearriduvvo bušeahtas mearrádusa vuođul mas leat vuoruheamit ja áŋgiruššansuorggit válgaáigodahkii, gč. ášši 47/09.

Jahkái 2011 lei várrejuvvo 5 500 000 ru sámeálbmotfoanddas.

• 1 200 000 ru giellaovddidandoaibmabijuide

• 1 300 000 ru árbedihtui

• 2 000 000 ru girjjálašvuhtii

• 800 000 ru giellaprográmmii

• 200 000 ru systemáhtalaš kártemii árbedieđus

1.1.3 Dásseárvu

Dásseárvu ja dásseárvosašvuohta leat vuođđun Sámedikki doibmii. Sámediggi áigu dan dihte ovddidit dásseárvvu ja ovttadássásašvuođa beroškeahttá sohkabeali, etnisitehta ja seksualálaš sojuid. Dásseárvu guoská buot surggiide servodagas ja galgá leat integrerejuvvon oassi Sámedikki doaimmain. Vuođđun Sámedikki doaimmaide dásseárvvuin lea iežamet dásseárvodoaibmaplána 2009–2013 áigodahkii.

Sámediggái lea dehálaš doallat buori gulahallama sámi dásseárvoorganisašuvnnaiguin. Juohke jagi leat mis čoahkkimat singuin. Čoahkkimiin digaštallojuvvo Sámedikki doarjja organisašuvnnaide ja dábálaš dásseárvopolitihkalaš áššit. Sámedikki mielas lea buorre go organisašuvnnat hástalit Sámedikki dásseárvogažaldagain ja go sii ovddidit dásseárvopolitihkalaš áššiid sámi servodagas muđui.

Sámediggi čalmmustahtii riikkaidgaskasaš nissonbeaivvi njukčamánu 8. beaivvi seammás go lei dievasčoahkkin Kárášjogas. Dát lei vuosttaš geardi go dollojuvvui appellašuvdna nissonbeaivvi birra Sámedikki sárdnestuolus.

Eará čuovvoleapmi doaibmaplánas lea sohkabealiperspektiiva Finnmárkkukommišuvnna barggus. Sámediggi lea bivdán kommišuvnna leahkit dihtomielalaččat sohkabealiperspektiivva eatnamiid ja luondduresurssa vuoigatvuođaid kártenbarggus Finnmárkkus. Sámedikki mielas lea dan dihte buorre go nissoniid ja dievdduid meahccegeavaheapmi lei okta fáttáin maid guorahalle gulaskuddančoahkkimis Unjárgga gieldda luonddugeavaheami kártemis.

Sámedikkis lea leamaš buorre gulahallan ja buorre ovttasbargu Mánáid-, dásseárvo- ja searvadahttindepartemeanttain maŋimus jagi. Sámedikkis ja departemeanttas leat leamaš konsulteremat Ráđđehusa dásseárvodoaibmaplána birra sohkabeliid gaskkas. Doaibmaplánain háliida Ráđđehus buktit eanemus lági mielde čohkkejuvvon politihkalaš mihttomeriid, strategiijaid ja doaibmabijuid sohkabeliid gaskka dásseárvui. Min iežamet doaibmaplána lei vuođđun Sámedikki posišuvdnii konsultašuvnnain. Sámediggái lei dehálaš ahte sámi perspektiiva searvadahttojuvvo doaibmaplánii ja Ráđđehusa viidáset bargui dásseárvvuin. Konsultašuvnnaid konkrehta čuovvoleapmi lea ovttasbargoprošeakta Justiisadepartemeanttain veahkaválddi birra lagas oktavuođain ja regionálalaš konferánsa sámi dievdduide ja bártniide. Sámediggi doalai maid sáhkavuoru iežamet barggu birra dásseárvoovddasteami Sámedikkis fágasemináras mii lágiduvvui ráđđehusa doaibmaplána ovdanbuktimis.

Sámedikkis lea dasa lassin leamaš čoahkkin stáhtačálliin Kirsti Bergstø:in Mánáid-, dásseárvo- ja searvadahttindepartemeanttas. Čoahkkimis válddii Sámediggi áššin earret eará dan ahte leat unnán sámi geavaheaddjit geat váldet oktavuođa Dásseárvo- ja vealahanáittardeddjiin, ja ahte sámi dásseárvoorganisašuvnnat eai leat searvadahttojuvvon dásseárvodoaimmain davviriikkalaš dásis ja movt sámi perspektiiva sáhtášii searvadahttojuvvot dásseárvolávdegotti bargguide.

Eará čuovvolemiid birra min dásseárvodoaibmaplánas gávdná fágakapihttaliin.

1.1.4 Konsultašuvnnat

Álbmotrievtti bokte leat Norgga eiseválddit geatnegahttojuvvon konsulteret sápmelaččaiguin áššiin main lea dadjamuš sámi servodahkii. Dan sivas leat dahkkon šiehtadusat gaskal stáhta ja Sámedikki movt dát konsultašuvnnat galget čađahuvvot. Konsulterenbargovuogit gusket buot áššesurggiide, omd. láhkabargguiguin dahje hálddahuslaš doaimmain main sáhttá dadjamuš sámiid beroštumiide njuolga. Konsultašuvnnat eai galgga loahpahuvvot nu guhká go Sámediggi ja sáthta oaivvildeaba ahte lea vejolaš olahit soahpamuša.

2011:is leat čuovvovaš áššiin čađahuvvon konsultašuvnnat:

1.1.4.1 Dásseárvu

• Dásseárvu 2014. Ráđđehusa doaibmaplána dásseárvvu barggus sohkabeliid gaskkas. Mánáid -, dásseárvo – ja searvadahttindepartemeanta.

1.1.4.2 Oahpahus

• Ođđa doavttergrádaoahpuid álggaheami akkrediteren. Máhttodepartemeanta.

• Nuoraidskuvlla dási Stuoradiggedieđáhus. Máhttodepartemeanta.

• Našunála rekrutterenstrategijja sámi alit oahpahussii. Máhttodepartemeanta.

1.1.4.3 Kultuvra

• Sámi kulturviesuid viessoláigoruhtadeapmi. Kulturdepartemeanta.

1.1.4.4 Ealáhus

• Boraspiredilli lullisámi guovlluin. Birasgáhttendepartemeanta.

• Boazodoalloláhka: Geavahannjuolggadusaid rihkkuma divada láhkaásahus og láhkaásahus bággosáhkkoheamis. Eanandoallo – ja biebmodepartemeanta.

• Stuoradikki eanandoallo- ja biebmopolitihkalaš dieđáhus.

1.1.4.5 Areálat

• 132 kV el- fápmolinjá huksen Vevelstad ja Brønnøy suohkaniin. Oljo- ja energiijadepartemeanta.

• Statnett:a konsešuvdnaohcan hukset ođđa 420 kV el- fápmolinjá gaskal Báhccavuona ja Hámmárfeastta. Norgga čázádat- ja energiijadirektoráhta.

• Fálesnuori bieggamillo- elfápmorusttega dieđáhus Fálesnuori suohkanis, Finnmárkku fylkkas. Fred. Olsen Renewables AS. 280 MW. Norgga čázádat- ja energiijadirektoráhta

• Fálesrášša bieggamillo- elfápmorusttega dieđáhus Fálesnuori suohkanis, Finnmárkku fylkkas. Finnmark Kraft AS. 430 MW. Norgga čázádat- ja energiijadirektoráhta

• Gitni bieggamillo- elfápmorusttega dieđáhus Davvesiidda ja Gáŋgaviikka suohkaniin, Finnmárkku fylkkas. Statkraft Development DA. 750 MW. Norgga čázádat- ja energiijadirektoráhta.

• Kovfjellet bieggamillo- elfápmorusttega dieđáhus, Vefsn suohkanis, Nordlándda fylkkas. Nord-Norsk Vindkraft AS. 57 MW. Norgga čázádat- ja energiijadirektoráhta.

• Stortuva bieggamillo- elfápmorusttega dieđáhus Vefsn suohkanis, Nordlándda fylkkas. Nord-Norsk Vindkraft AS. 70 MW. Norgga čázádat- ja energiijadirektoráhta.

• Seiskallåfjellet bieggamillo- elfápmorusttega dieđáhus, Rødøy suohkanis, Nordlándda fylkkas. Nord-Norsk Vindkraft AS. 147 MW. Norgga čázádat- ja energiijadirektoráhta.

• Kvalhovudet bieggamillo- elfápmorusttega dieđáhus, Rødøy suohkanis, Nordlándda fylkkas. Nord-Norsk Vindkraft AS. 33 MW. Norgga čázádat- ja energiijadirektoráhta.

• Sjonfjellet dieđáhus Rana ja Nesna suohkaniin no I, Nordlándda fylkkas. Nord-Norsk Vindkraft AS. 436 MW. Norgga čázádat- ja energiijadirektoráhta.

• Sjonfjellet dieđáhus Rana ja Nesna suohkaniin, no II, Nordlándda fylkkas. Norsk Grønnkraft AS. 360 MW. Norgga čázádat- ja energiijadirektoráhta.

• Hamnefjell bieggamillo- elfápmorusttega ohcan Báhcavuona suohkanis, Finnmárkku fylkkas. Statoil ASA. 120 MW. Norgga čázádat- ja energiijadirektoráhta.

• Dønnesfjord bieggamillo- elfápmorusttega ohcan Ákŋoluovtta suohkanis, Finnmárkku fylkkas. Vindkraft Nord AS. 10 MW. Norgga čázádat- ja energiijadirektoráhta.

• Raudfjellet bieggamillo- elfápmorusttega ohcan Romssa suohkanis, Romssa fylkkas. Norsk Miljøkraft Raudfjell AS. 144 MW. Norgga čázádat- ja energiijadirektoráhta.

• Boraspiredilli Davvi- Trøndelágas. Birasgáhttendepartemeanta.

• Láhkaásahus giljona birra vuoruhuvvon nálli luonddusuodjalanlágas, ja dasa gullevaš doaibmasuorggis. Birasgáhttendepartemeanta.

• Álbmotmeahccestivra Ráissa álbmotmeahcis ja Ráisduottarháldi suodjemeahcis. Birasgáhttendepartemeanta.

• Suodjalanguovllu stivra Nordkvaløya-Rebbenesøy suodjemeahcis. Birasgáhttendepartemeanta.

• Álbmotmeahccestivra Ånderdalen álbmotmeahcis. Birasgáhttendepartemeanta.

• Álbmotmeahccestivra Lomsdal- Visten álbmotmeahcis/ Njaarken vaarjelimmiedajve ja Strauman suodjemeahcis. Birasgáhttendepartemeanta.

• Suodjalanguovllu stivra Ittugáissáid suodjemeahcis. – Ittugáissáid suodjemeahcci. Birasgáhttendepartemeanta.

• Álbmotmeahccestivra – Rohkunbori álbmotmeahcis. Birasgáhttendepartemeanta.

• Stuoradiggedieđáhus petroleumdoaimmaid birra. Oljo- ja energiijadepartemeanta.

• Sjunkhatten álbmotmeahci hálddašanplána. Luondduhálddašandirektoráhtta.

• Vuovdesuodjalus 26 luonddumeahcis Davvi- Trøndelágas. Birasgáhttendepartemeanta.

1.1.4.6 Dearvvašvuohta, sosiála ja fuolahus

• Láhkaásahusa rievdadusárvalus bearráigeahččat biebmoruovttuid ja mánáidsuodjalusinstitušuvnnaid. Mánáid-, dásseárvo- ja searvadahttindepartemeanta.

• Vára váldin sámi divššohasaid dárbbuin ja vuoigatvuođain guovlulaš dearvvašvuođaásahusaid bargodokumeanttain 2012 ovddas. Dearvvašvuođa- ja fuolahusdepartemeanta

• Árvalus ođđa dearvvašvuođaláhkii. Dearvvašvuođa- ja fuolahusdepartemeanta

• Árvalus gielddalaš dearvvašvuođa- ja fuolahusláhkii. Dearvvašvuođa- ja fuolahusdepartemeanta.

• Sámi divššohasain vára váldin Našunála dearvvašvuođa- ja fuolahusplánas 2012–2015. Dearvvašvuođa- ja fuolahusdepartemeanta.

• Stuoradikki gárrenmirkodieđáhusa birra konsultašuvnnat. Dearvvašvuođa- ja fuolahusdepartemeanta.

• Konsultašuvdna mánáid ovddasteaddji birra, áššin maid mánáidsuodjalus- ja sosiála fylkkalávdegoddi galget meannudit. Mánáid-, dásseárvo- ja searvadahttindepartemeanta.

1.1.4.7 Váilevaš prosedyrat bušeahttakonsultašuvnnaide.

Sámedikki 2010 jahkedieđáhusas deattuhii Sámediggi garrasit dárbbu oažžut konsultašuvdnaprosedyraid Ráđđehusain bušeahttaáššiid oktavuođas. Sámediggi oinnii dan Ráđđehusa ja Sámedikki gaskasaš konsultašuvdnašiehtadusa lunddolaš joatkkan.

Sámediggi oaivvilda ain ahte vuođđo eaktun dasa ahte juksat ovdáneami hástalusaid ektui bušeahttaáššiin, lea ahte ráđđehusa ja Sámedikki gaskasaš ovttasdoaibman nannejuvvo. Dan ii sáhte juksat konsultašuvdna- dahje šiehtadallanprosedyraid haga gaskal stáhta eiseválddiid ja Sámedikki bušeahttaáššiin. Dat ásahivččii formálalaš vuođu ja rámma daidda gáibideaddji hástalusaide maid ferte dustet iešmearridanvuoigatvuođa ekonomalaš beliid ektui.

1.1.5 Buoret bálvalus

Sámediggi bijai 2010 johtui webprošeavtta mas lei ulbmil almmuhit ođđa neahttasiiddu. Mii dagaimet rámmašiehtadusa Making Waves fitnodagain vai dát duohtandahkkojuvvo. 2011:s leat mii válbmen ovdaprošeavtta, mis leat leamaš olggobealde geahččaleaddjit, ja maiddái ovdánahttán siiddu. Siidu lea heivehuvvon otná gáibádusaide ođđaáigásaš almmolaš neahttasiidui ja siidu almmuhuvvo lulli-, julev-, davvisámegillii já dárogillii ođđajagemánus 2012.

1.2 Oahpahus

Sámedikki oahpahusbarggu váldomihttomearri lea ahte sámi álbmogis lea máhtolašvuohta, gelbbolašvuohta ja gálggat mat dárbbašuvvojit sámi servodaga ovddideamis. Dat mearkkaša ahte sámi álbmogis lea duohta vuoigatvuohta oahpahussii sámegielas ja sámegillii. Olahan dihte dán mihttomeari ferte sámi perspektiiva fuolahuvvot sihke mánáidgárddiin, vuođđooahpahusas ja alit oahpus.

Sámedikkis leat iešguđetlágán bargovuogit daid mihttomeriid ollašuhttimis. Mii ovttasbargat guovddáš eiseválddiiguin ja fállat dieđuid ja bagadallat sámi oahpahusa birra. Mii juolludit doarjagiid ja stipeanddaid, hálddašit oahpponeavvobuvttadeami, ráhkadit oahppoplánaid ja sihkkarastit mánáidgárddiid, vuođđooahpahusa, alit oahpu ja dutkama rámmaeavttuid.

1.2.1 Mánáidgárddit

1.2.1.1 Ovttasbargu

Ovttasbargu guovddáš, regiovnnalaš ja báikkálaš eiseválddiiguin ja eará guoskevaš aktevrraiguin sáhttá veahkkin sihkkarastit buriid rámmaeavttuid mánáidgárddiide gos leat sámi mánát.

Sámediggi lea ovttasbargan iešguđetlágan aktevrraiguin áššiid birra mat gusket sámi mánáidgárdesuorgái. Daid gaskkas lea ásahuvvon foruma guoskevaš fylkkamánniiguin. Fáttát dán forumis ledje earret eará ođđa ulbmilparagráfa johtuibidjan, pedagogalaš dásseárvobargu mánáidgárddis, ođđa stuoradiggedieđáhus boahtteáiggi mánáidgárddi birra ja Mánáidgárdelágalávdegoddi. Sámediggi lea maiddái oassálastán Máhttodepartemeantta «Mánáidgárdesuorggi njuolggadusčoakkáldagas» gos fáttát ledje pedagogalaš bargit, seammaárvosaš meannudeapmi, bearráigeahčču ja stáhtadoarjja mánáidgárdesuorggis.

Sámediggi lea gulahallan Sámi allaskuvllain ovdaskuvlaoahpaheaddjiohppui rekruterema birra allaskuvlii, ja gelbbolašvuođaloktema birra bargiide mánáidgárddiin gos leat sámi mánát. Sámi allaskuvla háliidii searvevuođašiehtadusa Sámedikkiin viidásit barggu várás.

Máhttodepartemeanta lea lunddolaš ovttasbargooasálaš, ja hálddahusdásis leat leamaš čoahkkimat earret eará Sámegielaid doaibmaplána čuovvoleami birra, ođđa stuoradiggedieđáhus boahtteáiggi mánáidgárddi birra, bearráigeahčču mánáidgárddiin, rekruterema, ja iešguđetlágan mánáidgárdeneavvuid jorgalahttima birra.

Sámediggái lea dehálaš gulahallat sámi álbmogiin. Mii leat doallan čoahkkima sámi váhnemiiguin Mátta-Várjjaga sámi váhnenfierpmádaga bokte. Čoahkkima fáttát ledje mánáidgárdefálaldat sámi mánáide, sámegielat bargiid rekruteret mánáidgárddiide, mánáidgárdesajiid juolludeapmi ja Sámedikki juolludaneavttut.

Mánáidgárddi nationála váhnenlávdegotti sámi áirras ja Sámediggi oidnet áhte dárbbašuvvo guovttebealat gulahallan ja diehtojuohkin. Dollui čoahkkin váhnenlávdegottiin, ja dat mielddisbuvttii fas ahte ásahuvvui ovttasbargu gaskal Sámedikki ja váhnenlávdegotti.

Sámediggi háliida maiddái doallat oktavuođa doarjjaoažžuiguin ja lea lágiidan jahkásaš gulahallančoahkkimiid doarjjaoažžuiguin sámi mánáid mánáidgárdefálaldaga birra. 2011:s leat doallan čoahkkimiid Raavrevijhke, Grong, Snåasa, Røros, Álttá ja Mátta-Várjjaga suohkaniiguin. Daid čoahkkimiid fáttát ledje earret eará sámegielat bargiid rekruteren, prošeaktaruhta ja oahpponeavvut. Suohkanat dieđihit eanemusat ahte lea váttis rekruteret giellabargiid mánáidgárddiide, ja ahte lea hástalus ruđalaččat gokčat giellabargguid goluid.

Finnmárkku fylkkamánni lea bovden Sámedikki čohkkát dásseárvočumppes Finnmárkkus. Dát čumpe galgá vásáhusaid ja báikkálaš dárbbuid vuođul, láhčit dili gelbbolašvuođadoaimmaide, báikkálaš ovdánahttinbargguide ja vásáhusjuohkimii ovddidan dihte dásseárvvu gaskal nieiddaid ja bártniid. Sii galget maiddái bidjat doaimmaid johtui maid bokte sáhttá oažžut eanet dievdduid mánáidgárddiide.

Kártenbarggus mii čađahuvvui Dásseárvodoaibmaplána mánáidgárddiin ja vuođđooahpahusas 2008–2010 oktavuođas, bođi ovdan ahte mánáidgárddiin lea unnán systemáhtalaš ja joatkevaš dásseárvobargu. Vaikko máŋgasat leat dihtomielalaččat dan ektui ahte addit nieiddažiidda ja bártnážiidda seamma vejolašvuođaid mánáidgárddiin, de dat dávjá vajálduvvo árgabeaivvis. Dán barggu vuolggan, lea Sámediggi searvan dásseárvokonferánssas mánáidgárdesuorggi várás.

1.2.1.2 Diehtojuohkin ja bagadallan

2011:s leat doallan 3 fierpmádatčoahkkima mánáidgárdebargiide. Fierpmádatčoahkkimiin juohkit dieđuid, doppe lea gelbbolašvuođabajideapmi, bagadallan ja fierpmádathuksen. Oktiibuot leat sullii 70 mánáidgárdebargi oassálasttán dáin fierpmádatčoahkkimiin. Fáttát leat earret eará leamaš sámegiella, luohti ja máidnasat, DGT mánáidgárddiin, njuolggadusat ja lágat luonddugeavaheamis, bajásšaddan boazodoalus, ja dievddut mánáidgárddiin.

Sámi mánáidgárdedoarjaga njuolggadusat rievdaduvvojedje veahá 2012 bušeahtas. Dan oktavuođas leat juohkán dieđuid ja bagadallamiid doarjaga ja juolludannjuolggadusaid birra sihke ođđa ja ovdalaš ohcciide.

Váhnemat maiddái jearahit Sámedikkis sámi mánáid vuoigatvuođaid birra ja sámi mánáidgárdefálaldagaid birra, ja Sámediggi dávjá bagadallá váhnemiid diekkár áššiid ektui.

Sámediggi lea oassálasttán konferánssas sámi mánáidgárde- ja skuvladutkama birra Bådådjos ja Julevsámi konferánssas. Doppe lei sáhkavuorru Sámedikki rolla birra premissadahkkin sámi ja eará dutkamiin, ja Sámediggeráđi barggu birra Sámedikki oahpahusdieđáhusain.

Sámediggi lea maid leamaš Gïelevierme 2011, lullisámi giellafierpmádat lullisámi guovllus ja Lullisámi konferánssas. Dat fierpmádat lea ovttasbargu gaskal Aajege Rørosas, Gïelem Nastedh Snåasas ja Sámi Giellaguovddážis, Ruoŧa Sámedikkis.

Sámedikkis lea leamaš čoahkkin Mánáidgárdelágalávdegottiin. Das ovdanbuvttiimet Sámedikki vásáhusaid ja árvvoštallamiid mánáidgárdesuorggi stivremis. Mii ovddideimmet maiddái Sámedikki oainnu gustovaš lágaid ektui sámi mánáid ja mánáidgárddiid birra, ja makkár vásáhusat mis go guoská sámi mánáid vejolašvuođaide oažžut mánáidgárdefálaldagaid mii lea heivehuvvon mánáid sámi gillii ja kultuvrii. Lassin beasai lávdegoddi gullat sámi mánáidgárdehistorjjá birra, ja Sámedikki mánáidgárdedoarjaga birra. Lávdegoddi finai ovtta sámi mánáidgárddis Kárášjogas gos besse humadit mánáidgárdebargiiguin.

Sámediggi lea almmuhan guokte almmuhusa mánáidgárdeáigečállagis «Stullán». Fáttát ledje earret eará oahpponeavvoportála Ovttas Aktan Aktesne, Mánáidgárddiid váhnenlávdegoddi, boahttevaš sámediggedieđáhus mánáidgárddiid birra, ja jearahallan muhtun jođiheddjiin ja ovdaskuvlastudeanttain. Juohke nummáris leat fásta fáttát nugo ođđasat Sámedikkis, dieđut prošeavttaid birra ja ođđa oahpponeavvuid birra. Stullán boahtá buot sámi mánáidgárddiide ja mánáidgárddiide gos leat sámi mánát, ja vel muhtun almmolaš ásahusaide.

1.2.1.3 Prošeakta sámi duhkorasat ja pedagogalaš ávdnasat mánáidgárddiin

Sámediggi čađahii 2011:s kártema das ahte makkár stoahkanhearvvat ja pedagogalaš ávdnasat mánáidgárddiid leat dál. Prošeavtta mihttomearri lea ráhkadahttit eanet sámi stoahkanhearvvaid mánáidgárddiid geavahussii. Oktiibuot leat kárten 11 mánáidgárddi gávcci suohkanis. Ulbmil guossástallamiin lei gávnnahit makkár sámi stoahkanhearvvat ja pedagogalaš ávdnasat sámi mánáidgárddiin leat. Prošeakta lea dál loahpahuvvon, ja lea ráhkaduvvon raporta mas viidásit bargu evttohuvvo. Iskkadeapmi čájeha ahte lea dárbu stoahkanhearvvaide ja pedagogalaš ávdnasiidda mat speadjalastet sámi servodaga girjáivuođa.

1.2.1.4 Mánáidgárdebeaivi

Mánáidgárdebeaivi čalmmustahttojuvvo juohke jagi miehtá riikka. Ulbmil dainna beivviin lea čájehit mánáidgárddi. Dan jagi čeaskkutsátni lei Mii máhttit!. Sámediggi lei mielde čalmmustahttime Kárášjoga mánáidgárddiid, doppe lei oahpisteapmi ja diehtojuohkin sámi sisdoalu birra mánáidgárddis.

1.2.1.5 Sámi mánáidgárdedoarjaga evalueren

Sámediggi lea, Asplan Viaka evaluerenraportta «Sámedikki mánáidgárdedoarjaga evalueren» čuovvoleapmin, ráhkadan ja mearridan ođđa juolludannjuolggadusaid doarjagiidda mánáidgárddiide gos leat sámi mánát. Eavttut rievdaduvvoje nu ahte juohke doarjagis lea sierra mihttomearri, ja eavttut rievddadit doarjagis doarjagii. Muhto doarjagiin eai leat nu stuora rievdadusat ahte dat čuhcet ohcciide.

1.2.1.6 Doarjja mánáidgárdeoahpponeavvuide

Sámediggi háliida ahte mánáidgárddiide ráhkaduvvojit oahpponeavvut ja fágagirjjálašvuohta gustovaš mánáidgárderámmaplána vuođul. Danne lei 2011 bušeahtas várrejuvvon 1 500 000 ru dán mihttomearrái. Bohte 10 ohcama. Juolluduvvui 2 186 000 ru guđa prošektii, earret eará interaktiiva girji mánáide, lávllagirjji «Suga Suga Su» ođasteapmi ja ođđaprentosat ja digitála oahpponeavvu.

1.2.1.7 Doarjja sámi mánáidgárddiide

Sámediggi lea mielde sihkkarastime sámi mánáide mánáidgárdefálaldaga mii lea vuođđuduvvon sámi gillii ja kultuvrii. 2011 bušeahtas lei várrejuvvon 9 405 000 ru sámi mánáidgárddiide. 33 sámi mánáidgárddi ožžo doarjaga, oktiibuot 7 410 200 ru. 28 mánáidgárddi ožžo doarjaga sámegieloahpahussii, oktiibuot 1 315 000 ru.

Ollislaččat juolluduvvui sámi mánáidgárddiide 8 875 200 ru doarjja. Bázii vel 529 800 ru. 2011:s bohte veahá unnit ohcama giellaoahpahussii eaŋkilmánáide go 2010:s.

1.2.2 Vuođđooahpahus ja rávisolbmuidoahpahus

1.2.2.1 Ovttasbargu

Sámediggeráđđi lea 2011:s hábmen Sámediggedieđáhusa oahpahusa ja oahpu birra, mii geigejuvvui dievasčoahkkimii skábmamánus. Dát galgá gieđahallojuvvot Sámedikki dievasčoahkkimis 2012:s. Oahpahusdieđáhusa ulbmil lea čielggadit ja nannet Sámedikki rolla oahpahuspolitihkas. Dál ii leat Sámedikki váldi ja ovddasvástádus čielggas mii guoská lága bokte mearriduvvon vuoigatvuođaide oahpahusas. Sámedikki konsulterenriekti addá midjiide dál buoret vejolašvuođa váikkuhit našunála oahpahuspolitihkkii go maid ovdal konsulterenšiehtadus dahkkui 2005:s, lei vejolaš, ja Sámediggi galgá konsulterejuvvot buot oahpahusáššiin mat guoskkahit sámi beroštumiid. Dan sivas lea dehálaš ahte Sámediggi searvá áššiide nu árrat go vejolaš, ja buorit ovttasbargovierut guovddáš eiseválddiiguin leat danin hui dehálaččat.

Sámedikkis leat leamaš golbma ovttasbargočoahkkima Máhttodepartemeanttain (MD). Dát leat šiehtadallojuvvon, fásta čoahkkimat, gos áigeguovdilis áššit váldojuvvojit bajás sihke mat gusket mánáidgárddiide ja vuođđooahpahussii. Oahpahusdirektoráhtta searvá maid dáidda čoahkkimiidda.

Áigeguovdilis áššit mat 2011:s leat meannuduvvon, leat láhkarievdadus mánáidgárdesuorggis, boahtte Stuoradiggedieđáhus mánáidgárddi boahtteáiggi birra, viidáset meannudeapmi fága- ja diibmojuohkima birra ohppiide geat ožžot sámegieloahpahusa, našunála geahččaleami sámegiellohkama ovdáneapmi, oahpponeavvobuvttadeapmi ja rievdadeapmi/ heiveheapmi oahppoplánain dárogielas ohppiide geain lea sámegiella vuosttašgiellan ja oahppoplánat sámegielas vuosttašgiellan ja sámegielas nubbingiellan.

Sámediggi lea maid čuvvon fásta ovttasbargočoahkkimiid mat Oahpahusdirektoráhtas ja Máhttodepartemeanttas leat stáhtalaš oahpahushálddahusain, dás oaivvilduvvot oahpahusdirektevrrat buot fylkkain riikkas. Doppe digaštallojuvvojit áigeguovdilis mánáidgárde- ja oahpahusáššit.

Sámediggi ovttasbargá maid eará aktevrraiguin oahpahusáššiin. Sámediggi lea oassálastán čoahkkimiin fylkkamánniiguin golmma davimus fylkkas ja Oahpahusdirektoráhtain, ja doppe čájehii Sámediggi oahpponeavvoportála prošeavtta Ovttas/Aktan/Aktesne ja fága- ja diibmojuogu raportta. Goappašiid prošeavttaid birra boahtá eanet maŋŋelis kapihttalis.

Sámediggi lea oassálastán hálddahuslaš ovttasbargojoavkkus gaskal Norgga ja Ruoŧa, Máhttodepartemeanta miellahtuiguin ja Norgga oahpahusdirektoráhtain, Ruoŧa Utbildingsdepartementet ja Skolverket, Sameskolstyrelsen, ja Norgga Sámediggi. Ovttasbargojoavku galgá hábmet ovttasbargošiehtadussii árvalusa gaskal Norgga ja Ruoŧa sámegieloahpahusa birra, gos lulli- ja julevsámegielat deattuhuvvojit. Vejolaš ovttasbargu Suomain davvisámegiela searvadahttima birra sáhttá maŋŋil guorahallojuvvot.

Sámediggi lea oassálastán gelbbolašvuođaforumis, mii lea ovttasbargoforum gaskal Finnmárkku fylkkamánni, Finnmárkku fylkkasuohkana, Oahppolihtu, Suohkaniid guovddášlihtu, Sámi joatkkaskuvllaid stivrra, Sámi allaskuvlla ja Sámedikki. Čoahkkimiid mihttomearri lea diehtojuohkin iešguđet plánaid birra ja oktasaš hástalusaid birra mat gusket oahpahussii ja ohppui. Dán čoahkkimis muitaluvvui ođđa ruhtadanmodealla birra mánáidgárdesuorggis, ja oahpaheddjiid logu birra geat leat váldán joatkkaoahpu Finnmárkkus Našunála strategiija kvalitehta oahpahussii olis. Fáddán ledje maid našunála bearráigeahčču vuođđoskuvllas ja ođđa struktuvrra barggu plánat joatkkaskuvllaide Finnmárkkus. Dasa lassin oaččui forum vuđolaš čilgema «Ny Giv» birra, mii lea miehtá riikka áŋgiruššanprošeakta vuođđoskuvlla ja joatkkaskuvlla rasttildeami birra. Forum beasai gullat makkár suohkanat dás leat mielde, ja ahte maiddái min guokte sámi joatkkaskuvlla lea dán prošeavttas mielde.

Sámedikki evttohusa mielde lea Laila Aleksandersen Nutti nammaduvvon sámegielat áirrasin vuođđooahpahusa váhnenlávdegoddái áigodahkii 2012–2015. Dát lávdegoddi lea našunála lávdegoddi váhnemiidda ja váhnemiiguin geain leat mánát skuvllas ja lea Gonagas stáhtaráđis mii nammada njealji jahkái hávális. Lávdegottis leat jođiheaddji, nubbinjođiheaddji, vihtta lahtu ja guokte várrelahtu.

1.2.2.2 Stuoradiggedieđáhus nuoraidskuvlla dási birra

Ráđđehus geigii cuoŋománu 2011 ođđa dieđáhusa Stuoradiggái nuoraidskuvladási birra, St.meld. nr. 22 (2010 – 2011) Motvering – Mestring – Muligheter. Proseassas lea Sámediggi buktán cealkámušaid, ja lea leamaš hálddahuslaš konsulteren gaskal Máhttodepartemeanta ja Sámediggeráđi. Konsultašuvnna ulbmil lei ahte sámi oahppis váldo vára ođđa Stuoradiggedieđáhusas.

Dieđáhusas lea earret eará árvaluvvon geavahussii váldit válljenfága, ja Oahpahusdirektoráhtta lea sádden dán árvalusa gulaskuddamii. Sámediggi áigu čuovvolit sihke dán árvalusa ja dieđáhusa viidásit čuovvoleami.

1.2.2.3 Ođđa gelbbolašvuođagáibádusat sámegiel oahpahusas

Máhttodepartemeanta lea dieđihan ahte sii leat váldán vuhtii Sámedikki cealkámuša mielde oahpahusláhkii ja priváhtaskuvlaláhkii, mii guoská gelbbolašvuođagáibádussii sámegiela oahpahusas. Dát mearkkaša ahte biddjojit seamma gáibádusat gelbbolašvuhtii oahpaheddjiide beroškeahttá galget go sii oahpahit sámegiela vuosttašgiellan dahje sámegiela nubbingiellan. Sámediggi árvvoštallá ahte ohppiin geain lea sámegiella nubbingiellan, maid lea riekti oažžut oahpahusa mas lea buorre kvalitehta ja lea duhtavaš go dát váldo mielde láhkabarggus.

1.2.2.4 Diehtojuohkin ja nevvodeapmi

Sámediggi addá čađat dieđuid ja ráđiid váhnemiidda ja skuvllaide iešguđet lágan áššiid birra oahpahussuorggis. Erenoamážit lea váhnemat ja skuvllat olggobealde sámegiela hálddašanguovllu geat váldet oktavuođa. Earret eará leat gažaldagat leamaš sámegieloahpahusa rievtti birra priváhta skuvllain.

Sámediggi oažžu dávjá organisašuvnnaid, universitehtaid ja skuvlaeiseválddiid eará riikkain guossái, geat háliidit dieđuid earret eará oahpahusvuogádaga birra Norggas, Sámedikki rolla ja válddi birra, guovttegielalašvuođa birra, skuvllaid ruhtadeami birra ja erenoamážit sámegielat oahpponeavvobuvttadeami birra.

Sámediggi juohká dieđuid oahpponeavvoportála Ovttas.no bokte, ja Sámi oahpponeavvoguovddáža bokte. Sámi oahpponeavvoguovddáš váldá vuostá gussiid ja luoiká oahpponeavvuid, addá dieđuid ođđa oahpponeavvuid birra neahtas ja almmuha daid. Sámediggi lea joatkkán ortnegiin háhkat nuvttá oahpponeavvuid skuvllaide geat oahpahit sámegillii dahje sámegiela ja mánáidgárddiide gos leat sámi mánát. Dáid sáhttá diŋgot lágádusain.

1.2.2.5 Oahppoplánat

Oahppoplánaid dáfus lea Sámedikki ovddasvástádus ja rolla vuoigaduvvon oahpahuslágas. Sámediggi addá lága mielde láhkaásahusaid oahppoplánaide sámegieloahpahussii vuođđoskuvllas ja joatkkaoahpahussii ja oahppoplánaide erenoamáš sámi fágaide joatkkaoahpahusas. Láhkaásahusat galget leat viidodat- ja resursarámmaid siskkobealde maid departemeanta lea mearridan.

Láhkaásahus geatnegahttá maid addit oahpahusa sámiid ja sámi giela, kultuvrra ja servodateallima birra. Rámmaid siskkobealde maid departemeanta buktá, hábme Sámediggi láhkaásahusa dákkár oahpahusa sisdollui.

Departemeanta addá láhkaásahusaid eará erenoamáš oahppoplánaide oahpahussii sámi guovlluin ja ohppiide geain lea sámegieloahpahus, olggobealde sámi guovllu. Sámediggi sáhttá maid ovttasráđiid departemeanttain hábmet árvalusa dáidda láhkaásahusaide.

Dán vuođul lea Sámediggi 2011:s dahkan čuovvovaččat mii guoská oahppoplánaide: Máhttodepartemeanta lea bidjan johtui hábmenbarggu válljenfága oahppoplánain nuoraidskuvladásis. Oahpahusdirektoráhtta lea ožžon barggu hábmet oahppoplánaid. Sámediggi lea árvalan lahtuid fágajoavkkuide ja lea ožžon lahtuid máŋgga jovkui.

Oahpahusdirektoráhtta lea 2010 rievdadan dárogiela dábálaš oahppoplána áššiide mat gusket lohkamii ja fidnoohppui. Sámediggi lea 2011:s sádden gulaskuddamii árvalusa oahppoplána rievdadeapmái sámegielas vuosttašgiellan ja sámegielas nubbingiellan. Ovttasbarggu bokte Oahpahusdirektoráhtain sáddejuvvui maiddái rievdadus dárogiela oahppoplánas ohppiide geain lea sámegiella vuosttašgiellan gulaskuddamii. Gulaskuddancealkámušaid čoahkkáigeassu lea dahkkon, ja viidáset meannudeapmi oahppoplánaid rievdademiin lea jođus. Rievdadusat bohtet gustot boahtte skuvlajagi rájis.

Oahpahusdirektoráhtta lea maid bidjan johtui viiddit reviderema oahppoplánain dárogielas, servodatfágas, luonddufágas, matematihkas ja eŋgelasgielas vai buot dát fágat oktiibuot sáhttet mielddisbuktit buori ovdáneami ohppiid vuođđogálggaid ovdáneamis olles oahpahusáigái. Sámediggi lea árvalan lahtuid bargojoavkkuide mat barget oahppoplánaid rievdadeami evttohusain.

Sámediggi lea čuovvolan ávžžuhusa rievdadit oahppoplána servodatfágas – sámegiella ja luonddufága – sámegiella joatkkaohppui.

Sámediggi lea mearridan oahppoplána muorraduodjefágas ja čoarve- dákte- ja metállafágas Jo3 fidnooahpus. Viidáseappot lea Sámediggi mearridan dohkkehit doahpaga fágareive loahppagelbbolašvuohtan duodjefágain.

1.2.2.6 Fága- ja diibmojuohku

Fága- ja diibmojuohku ohppiide geain lea oahpahus sámegillii lea digaštallojuvvon máhttodepartemeanttain go Máhttolokten- sámegiella biddjui johtui ja diibmolasiheamis 2008:s. Sámediggi lea máŋgga gearddi cuiggodan ahte diibmolohku ja dárogiela oahppoplánas ohppiide geain lea sámegiella nubbingiellan, eai leat ovtta ládje, ja lea dan sivas bivdán sierra oahppoplána dárogielas (vuosttašgiellan) ohppiide geain lea sámegiella nubbingiellan.

Ášši lea meannuduvvon álgokonsultašuvnnain 2009:s, ja dalle sohpe ásahit 6 olbmo bargojoavkku, golmmas departemeanttas ja golmmas Sámedikkis.

Joavku geigii ođđajagimánu 2011 raportta fága- ja diibmojuohkima birra ohppiide geain lea sámegieloahpahus. Raporta ovddida doaibmabijuid mat galget buoridit oahpahusa organiserema sidjiide ja evttoha rievdademiid oahpahuslágas, oahpahuslága láhkaásahusas, oahppoplánain dárogielas ja sámegielas ja rievdademiid fága- ja diibmojuohkimis. Sámediggeráđđi meannudii raportta miessemánu 2011, ja doarjjui evttohusaid mat bohtet ovdan raporttas. Viidáset cealká Sámediggeráđđi ahte lea hoahppu oažžut áigái fága- ja diibmojuohkima mii dagaha álkibun skuvllaide organiseret sámegieloahpahusa, muhto ahte árvalusat sáddejuvvojit gulaskuddamii ovdal Sámediggi sáhttá searvat ášši loahpalaš konsultašuvnnaide.

Máhttodepartemeanttas lea váldi mearridit eanas rievdademiid mat evttohuvvojit raporttas. Oahpahusdirektoráhta lea Departemeanta gohččuma mielde juovlamánus 2011:s sádden reivve muhtin suohkaniidda ja fylkkasuohkaniidda, ja bivdán cealkámuša guovddáš doaibmabijuide raporttas. Cealkámušaid vuođul áigu direktoráhtta sáddet formálalaš gulaskuddanreivve fága- ja diibmojuohkima birra ohppiin geain lea sámegieloahpahus.

Golggotmánu 2011 sáddii Oahpahusdirektoráhtta gulaskuddamii fága- ja diibmojuohkima dárogielas ja eŋgelasgielas fidnofágalaš oahpahusprográmmain joatkkaoahpusas. Raportta evttohusaid vuođul, lea Sámediggi hábmen vuogádaga fága- ja diibmojuohkima birra ohppiid várás geain lea sámegiella fidnofágalaš oahpahusprográmmas ja vuogádagaid Jo3 lasáhusa dábálaš lohkangelbbolašvuhtii ohppiide geat leat váldán fidnofágalaš oahpahusprográmma Jo1 ja Jo2, ja dán vuođul buktán cealkámuša.

1.2.2.7 Ohcanvuđot doarjagat

Dábálaš oahpponeavvut vuođđooahpahussii

Sámediggi galgá veahkehit dasa ahte sámi oahpponeavvut buvttaduvvojit dálá oahppoplánaid vuođul. 2011:s lei várrejuvvon 13 325 107 ruvnno dábálaš oahpponeavvuide vuođđooahpahussii. Dát lei maŋŋil reviderejuvvon bušeahta ja ruovttoluottageassimiid maŋŋil. Ledje boahtán 62 ohcama dábálaš oahpponeavvuid buvttadeapmái. Dáin ožžo 31 doarjaga.

Oahpponeavvut ledje sihke girjjit, filmmat, cd ja neahttaresurssat. Ođđaseamos oahpponeavvuin leat earret eará lullisámegielat oahpponeavvut vuosttaš giellan 3. ceahkkái, julevsámegielat šáŋgárlohkangirji nuoraidskuvladássái ja okta girji davvisámegillii/ dárogillii šattuid birra mánáidgárddi ja 1.- 7.- luohkáid várás.

Válmmasbuvttaduvvon oahpponeavvuid juohku lea ná 2011:s:

Dáin loguin lea mielde doarjja juolluduvvon 12 ođđasisprentemii oahpponeavvuin.

Erenoamážit heivehuvvon oahpponeavvut

Doarjja erenoamážit heivehuvvon oahpponeavvuide vuoruhuvvo sisa dieđihuvvon, ovttaskas dárbbuide ja oahpponeavvuide čalmmehemiid ja bealjehemiid várás ja sin váste geain leat matematihkka- ja čállin-/ lohkanváttisvuođat ja kárten- ja nevvodanmateriálaide.

Erenoamážit heivehuvvon oahpponeavvuide lei várrejuvvon 1 940 101 ruvnno. Midjiide bohte 17 ohcama, ja guđas dain ožžo juolluduvvot doarjaga.

Doaibmabijut nannendihti oahpponeavvobuvttadeami

2011 bušeahtas lei várrejuvvon 4 000 000 ruvdno jorgalit matematihkkagirjjiid vuođđoskuvlla várás. Matematihkkagirjjit leat davvisámegillii válbmasat 5. -7. luohkáide, jagi ovdal go lei plánejuvvon. Girjjit 1.- 4. luohkáide álggahuvvojit ođđajagis 2012 buot golmma sámegillii.

Ájluovtta skuvla lea čađahan pilohtaprošeavtta Resursaskuvla julevsámegiel oahpponeavvobuvttadeamis. Sii leat ráhkadan oahpponeavvuid julevsámegillii, earret eará bargogirjjiid dálá oahppogirjjiide. Skuvla ii leat háliidan joatkit oahpponeavvobuvttademiin, oahpaheaddjidili dihte skuvllas. Prošeakta lea dál loahpahuvvon.

1.2.2.8 Sámi oahpponeavvoportála

Sámediggi lea ovttasbargguin «Senter for IKT i opplæringen» ráhkadan oahpponeavvoportála sámi oahpponeavvuid várás interneahtas. Oahpponeavvoportála lea ožžon nama Ovttas|Aktan|Aktesne.

2011 bušeahtas lei várrejuvvon 3 500 000 ruvdno oahpponeavvoportálii. Oahpponeavvoportála Ovttas|Aktan|Aktesne rahppojuvvui almmolaččat Guovdageainnus čakčamánu 26. b. 2011, ja dan oktavuođas lágiduvvui almmuhankonferánsa, gosa ledje bovdejuvvon logaldallit ja sárdnideaddjit. Sámediggeráđđi rabai ja doalai sáhkavuoru Ovttas|Aktan|Aktesne dehálašvuođas. Almmuheami oktavuođas dollui maid oahpponeavvočájálmas gos earret eará sámi lágádusat ja Giellatekno Romssa universitehtas ledje čájeheaddjit. Seammás lágiduvvoje bargoseminárat áigeguovdilis fáttáin konferánsaoassálastiide.

Prošeavtta doaimmahus bargá čađat oahpporesurssaid almmuhemiin, ja lea dássážii bidjan dieđuid badjel 800 resurssa birra portálii. Lassin prošeaktajođiheaddjái leat vihtta bargi doaimmahusas, ja doppe gávdno lulli-, julev- ja davvisámegielat gelbbolašvuohta. Prošeavtta nuppi fásas leat guokte oahpponeavvopilohta buvttadeami vuolde. Pilohtat ráhkaduvvojit luonddufága váste nuoraidskuvlla dássái ja servodatfága váste gaskadássái. Oahpponeavvopilohtaid buvttadeamis ovttasbargá prošeakta muhtin oahpponeavvočálliiguin.

1.2.2.9 Gelbbolašvuođalokten

Stipeanda ohppiide geain lea sámegiella fágan joatkkaskuvllas

Sámediggi áigu lasihit logu ohppiin joatkkaskuvllas geat válljejit sámegiela vuosttašgiellan erenoamážit ja muđui oahpahusa sámegielas. 2011 bušeahtas lei danin várrejuvvon 2 400 000 ruvnno stipeanddaide ohppiide geain lea sámegiella fágan joatkkaskuvllas.

522 oahppi ožžo juolluduvvot stipeandda. Tabeallas vuolábealde boahtá ovdan stipeandda sturrodat, bušeahttageavaheapmi gielladásiid gaskka, sihke ruvdnon ja proseantan, ja obbalaš geavaheapmi 2011:s.

1.2.2.10 Váikkuhangaskaoamit maid Sámediggi hálddaša

Verdde-prošeakta

Sámediggi lea 2011 várren 250 000 ruvnno verddeprošektii. Mihttun dákkár prošeavttain lea čohkket mánáid, nuoraid ja vuorasolbmuid oktasaš prošektii main iešguđet lágan doaluin čohkkejit sámi, dáru ja kvena kultuvrraid.

Sámediggi lea maid gulahallan Álttá ja Guovdageainnu suohkaniiguin, ja goappašat suohkanat leaba áigon searvat prošektii. Dát guokte suohkana leaba dál ásaheame ovttasbarggu. Suohkanat leaba soahpan hábmet oktasaš prošeaktaválddahusa, mii lea vuođđun viidáset barggus.

Čállin- ja lohkanveahkki vuorrasit sápmelaččaide

Sámediggi lea várren 250 000 ruvnno ásahit pilohtaprošeavtta mii fállá čállin- ja lohkanveahki vuorrasit sápmelaččaide. Pilohtaprošeakta lea álggos oaivvilduvvon čađahuvvot suohkaniin sámegiela hálddašanguovllu siskkobealde Finnmárkkus, ja ruđat leat juolluduvvon Guovdageainnu suohkanii.

1.2.2.11 Giellaprográmma – sámeálbmot foanda

Sámediggi lea várren 800 000 ruvnno Sámi allaskuvlla 5- jagáš giellaprográmma čuovvoleapmái, mas olahusjoavku leat rávisolbmot geat áigot oahppat sámegiela. Dássážii leat dán prošeavttas boahtán buorit bohtosat. Oktiibuot leat 112 rávisolbmo álgán sámegielohppui dán guovtti jagis go prošeakta lea bistán, ja 51 olbmo leat čađahan ja nagodan eksámeniid. Oahpahusmetodaid ektui lea prošeakta ollen alla dássái. Sámi allaskuvla lea dál ohcame ovttasbargoguimmiid sihke lulli- ja bihtánsámi guovlluin. Julevsámi guovllus lea Árran- julevsáme guovdásj/ lulesamisk senter fállan rávisolbmuidoahpu, muhto giellaprošeakta sáhttá maid heivehuvvot sin dárbbuid mielde.

Dán čuovvoleamis lea Sámedikkis leamaš čoahkkin Sámi allaskuvllain, gos earret eará digaštallojuvvui movt sáhttit olahit mihttomeari ahte nu ollu rávisolbmot go vejolaš, besset čađahit sámegieloahpahusa.

1.2.3 Alit oahppu

1.2.3.1 Ođđa reviderejuvvon rámmaplána ovdaskuvlaoahpaheaddjiohppui

Sámedikkis lea okta fásta lahttu plánalávdegottis mii bargá ođđa reviderejuvvon rámmaplánain ovdaskuvlaoahpaheaddjioahpus. Olahan dihtii mihttomeari ahte buot alit oahput ja dutkamat váldet vára sámi perspektiivvas, de lea leamaš dehálaš ahte lea okta fásta lahttu lávdegottis.

Rámmaplánalávdegottis lea leamaš rabas digaštallan dan birra ahte maid áiggis áigái leat meannudeame. Moanat gulaskuddancealkámuša leat boahtán sisa maiguin rámmaplánalávdegoddi sáhttá ávkkástallat iežaset barggus. Dasa lassin lea okta fágajoavku mii bargá buohtalaga rámmaplánalávdegottiin ođđa rámmaplána sisdoalu árvalusain.

1.2.3.2 Našunála rekruterenstrategiija sámi alitohppui

Máhttodepartemeanta attii Sámi allaskuvlii 2009:s barggu ásahit, jođihit ja čađahit čállingoddedoaimma našunála bargojoavkkus man ulbmil lea hábmet strategiija sámi alitoahpu rekruteremii, ja mas lea erenoamáš dehálaš sámi oahpaheaddjioahppu já sámi gielat. Bargolávdegotti árvalus válbmanii loahpageahčen 2010.

Sámedikkis lea álggus 2011 leamaš konsulteren Máhttodepartemeanttain bargolávdegotti árvalusa birra našunála rekruterenstrategiijain sámi alitohppui. Bealálaččat bođiiga ovttaoaivilii maŋimus konsulterenčoahkkimis movt defineret sámi alitoahpu. Das deattuhuvvui ahte sámi alitoahppu lea oahppočađaheapmi mas ipmárdus ja máhttu sámi giela ja kultuvrra birra leat guovddážis. Dán strategiija sisdoallu lea dasto sámi alitoahppu nu go (1) profešuvdnaoahput main oahpahus čađahuvvo davvi-, julev- dahje lullisámegillii ja/dahje dáid gielaid oahppu, ja (2) oahppu sámi girjjálašvuođa, servodateallima, árbedieđu, historjjá ja kultuvrra fáttáid gaskkas, beroškeahttá oahpahusgiela.

Sámediggi oaččui maid dohkkehuvvot rievdadusárvalusa rekruteret olbmuid mat eai leat sámegielagat, čuovvovaš teaksta gusto:

Ovdalaš dáruiduhttinpolitihkka lea mielddisbuktán ahte odne leat unnán olbmot geain lea gelbbolašvuohta sámi gielain Norggas. Dan sivas lea čielga dárbu lasihit olbmuid logu geat máhttet sihke čállit ja lohkat sámi gielaid. Dát lea dehálaš máŋgga ášši dihte, earret eará ealáskahttit, váraváldit ja ovdánahttit sámi giela ja kultuvrra, muhto maiddái dan dihte ahte sihkkarastit buori hálddašeami, álbmoga riektesihkarvuođa, ja maiddái vai olbmuin lassána máhttu sámi giela ja kultuvrra birra.

Soahpamuš dahkkui maid das ahte Sámediggeráđđi bovdejuvvo čoahkkimii gaskal Máhttodepartemeanta ja Sámi oahpaheaddjioahpporegiovnna, mas regiovdna oažžu ovddasvástádusa vuoruhit doaibmabijuid 2011 našunála rekruterenstrategiijas.

1.2.3.3 Dialoga sámi oahpaheaddjioahpporegiovnnain

Sámediggi lea searvan čoahkkimii gaskal Máhttodepartemeanta ja Sámi oahpaheaddjioahpporegiovnna (7. regiovdna). Sámi oahpaheaddjioahpporegiovnnas leat čuovvovaš allaskuvllat ja universitehtat searvvis: Sámi allaskuvla, Finnmárkku allaskuvla, Romssa universitehta, Nordlándda universitehta ja Davvi- Trøndelága universitehta.

Čoahkkima agenda lei regiovnna oktasaš bargosuorggit ja hástalusat ovddos guvlui, ja rekruteren lei okta fáttáin. Sámediggi buvttii ovdan makkár dárbbut leat boahtán albmosii lassioahpus ja joatkkaoahpus oahpaheddjiide geat oahpahit sámegillii ja sámi fáttáin. Sámediggi bovdejuvvui searvat buot čoahkkimiidda regiovnna institušuvnnaid gaskka.

Sámediggi lea maid oassálastán čoahkkimii gaskal Oahpahusdirektoráhta ja 7. regiovnna, gos joatkkaoahppofálaldat oahpaheddjiide 2012–2015 digaštallojuvvui. Doppe mearriduvvui ahte regiovdna sádde oktasaš ohcama Oahpahusdirektoráhtii, makkár doaimmaid sii háliidit mielde «Kompetanse for kvalitet», mii lea našunála strategiija lassiohppui ja joatkkaohppui. Barggu jođiha Sámi allaskuvla.

Sámediggi oassálasttii 7. regiovnna rekruterenjoavkku čoahkkimis Romssas. Váldoulbmil joavkku barggus lei vuoruhit doaimmaid našunála rekruterenstrategiija siskkobealde sámi alitoahpus ja evttohit movt 2011 ruđat galget geavahuvvot.

1.2.3.4 Gelbbolašvuođalokten oahpaheddjiide

Sámi allaskuvla lea hábmen lohkanplána ovttastuvvon lassi-/ joatkkaoahpu prinsihpaid oahpahussii – sámegiella, muhto allaskuvla lea maŋŋonan čađahemiin. Sámediggi lea sádden ruđaid Sámi allaskuvlii, mat galget gokčat oasi skuvlaeaiggáda olggosgoluin sadjásašolbmui dan botta go oahpaheaddjit ja eará bargit oassálastet oahpus.

Sámediggi lea kárten gelbbolašvuođadárbbu sámegiel oahpaheddjiin ja oahpaheddjiin sámi skuvllain. Eanemus dárbu lea loktet gelbbolašvuođa sámegielas, earret eará čállit ja lohkat, guovttegielatpedagogihkka ja buriid oahpahanmodeallaid geavahit sámegieloahpahusas. Lassin dasa lea dárbu lasihit gelbbolašvuođa árbedieđu searvadahttima birra luonddufágas, servodatfágas, matematihkas ja eará fágain. Matematihkas lea maid dárbu loktet gelbbolašvuođa sámegiela fáganamahusaid birra ja praktihkalaš metodaid geavaheami birra. Viidáset lea dárbu loktet gelbbolašvuođa earret eará eŋgelasgielas, duojis, máŋggakultuvrrat ipmárdusas ja álgoálbmotpedagogihkas. Našunála gelbbolašvuođaloktenstrategiijas váldo dušše ráddjejuvvon oassi gelbbolašvuođaloktema dárbbus mielde, oahpaheddjiide sámi skuvllain ja sámegiel oahpaheddjiide.

1.2.3.5 Miellahtuid nammadeapmi rámmaplánalávdegoddái ođđa oahpaheaddjiohppui 8–13

Máhttodepartemeanta jearaldaga maŋŋil lea Sámediggi nammadan áirasiid rámmaplánalávdegoddái (RPL/RPU) ođđa oahpaheaddjiohppui 8. – 13. RPL/ RPU 1, integrerejuvvon lektor/ adjunktaoahpuide ja PPU nammaduvvui ráđđeaddi Kevin Johansen. RPL/ RPU 2, golmma jagi fágaoahpaheaddjiohppui praktihkalaš ja estehtalaš fágain, nammaduvvui professor Frode Fjellheim ja RPL/ RPU 3, fidnooahpuid oahpaheaddjiohppui ja PPU- Y nammaduvvui Rektor Ellen Inga O. Hætta. Sámediggái lea dehálaš ahte našunála oahpuin lea álgoálbmotperspektiiva ja ahte buot fágain lea sámi sisdoallu, nu go maiddái lea boahtán mielde našunála vuođđoskuvlla oahpaheaddjiohppui.

1.2.3.6 Stipeanda alit ohppui

Sámediggi áigu láhčit dili nu ahte sámegielat fágaolbmot rekruterejuvvojit iešguđet fágasuorgái. 2011 bušeahtas lei várrejuvvon 2 350 000 ruvnno alit oahpu stipeanddaide. Ledje boahtán 189 ohcama. 130 oahppái juolluduvvui stipeanda, oktiibuot 2 354 200 ruvnno.

Tabealla vuolábealde čájeha juohkimiid gaskal oahpu, galle ohcama juolluduvvon ja ruđaid juohkima:

Sin gaskkas geat ohce stipeandda alit ohppui lulli-, julev- ja davvisámegielas lea juohkin ná:

Govus vuolábealde čájeha movt 2011 juolluduvvon stipeanddat leat juhkkojuvvon vuoruhuvvon stipeandaortnegiid gaskkas.

1.2.4 Dutkan

1.2.4.1 Kandidáhtat dutkanráđi divišuvdnastivrraide

Norgga dutkanráđđi lea bovden Sámedikki evttohit kandidáhta divišuvdnastivrraide 2011–2015 áigodahkii. Dutkanráđis leat njeallje divišuvdnastivrra: dieđadivišuvdna, Innovašuvdnadivišuvdna, energiija- resurssa ja birasdivišuvdna ja servodat- ja dearvvašvuođadivišuvdna.

Dat mii deattuhuvvo go divišuvdnamiellahtut nammaduvvojit, lea earret eará áddejupmi dutkamis divišuvnna fágasuorggis ja beroštupmi dutkanstrategalaš bargui, beroštupmi máŋgga divišuvnna ovddasvástádusas, vásihusduogáš ja persovnnalaš iešvuođat. Muđui deattuhuvvojit ovttastusas sohkabealedeaddu, geográfalaš juohkin ja ahkeviidodat.

Máhttodepartemeanta lea nammadan professor Nils Oskala, Sámi Allaskuvllas ovtta divišuvdnastivrii áigodahkii suoidnemánu 1. b. 2011 rájis miessemánu 31. b. 2015 rádjái. Son lea energiija-, resurssa- ja dálkkádatdivišuvnnas. Lea vuosttaš geardi go Sámedikkis lea sámi ovddasteaddji ovtta divišuvdnastivrrain. Dáinna oaidnit mii vejolašvuođa oažžut sámi perspektiivva vuhtiiváldojuvvot, ja sámi perspektiiva nannejuvvo dutkanráđis.

1.2.4.2 Sámi dutkan ja alitoahpu lávdegoddi

Butenschønlávdegoddi, man professora Nils Butenschøn jođiha, lea lávdegoddi mii lea vuođđuduvvon guorahallandihti ovdánahttindovdomearkkaid, dárbbuid ja mihttomeriid sámi dutkamis ja álgoálbmotdutkamis, maiddái strategalaš ovttasbarggu rámmaid, institušuvdna- ja fierpmádathuksema. Dát lea njuolggo čuovvoleapmi vuoruhuvvon doaibmabijus stuoradiggedieđáhusas no. 28 (2007–2008) Sámepolitihkka (St.meld. nr. 28 (2007–2008) Samepolitikken), Sámedikki institušuvdnadieđáhusas ja okta doaibmabijuin Maid Sámediggi ja departemeanta soabaiga Stuoradiggedieđáhusas no. 30 (2008–2009) Klima for forskning. Lávdegoddi galgá maid guorahallat rekrutterendili sámi alitoahpuide vuođđun servodatovdáneapmái ja dasa ahte hukset nanu dutkanbirrasiid. Dán oktavuođas lea Našunála rekruterenstrategiija sámi alitohppui (strategiija 2011–2014), maid Sámediggi ja departemeanta soabaiga guovvamánu 2011 maŋŋil konsulteremiid, dehálaš dokumeanta.

Máhttodepartemeanta nammadii lávdegotti ja mandáhta maŋŋil konsultašuvnnaid Sámedikkiin. Sámediggeráđis lei čoahkkin lávdegottiin bargguid álggus, gos Sámediggeráđđi jearai hástalusaid birra mat leat sámi servodagas viiddis perspektiivvas. Lávdegottis lei cealkámuškonferánsa Nordlándda universitehtas čakčamánus, gos várrepresideanta Laila Susanne Vars doalai sáhkavuoru sámi dutkama ja alitoahpu birra. Lávdegoddi galgá geiget iežaset čielggadusa miessemánu 2012.

1.2.4.3 Regionála dutkanfoanda

Davvi- Norgga dutkanfoanda:

Eva Josefsen lea nammaduvvon Sámedikki lahttu Davvi- Norgga foandastivrii áigodahkii 2012 – 2015, su várrelahttu lea Kevin Johansen.

Gaska- Norgga dutkanfoanda:

Arnt Erik Tjønna lea nammaduvvon Sámedikki lahttu Gaska- Norgga foandastivrii áigodahkii 2012 – 2015, su várrelahttu lea Nora Marie Bransfjell.

1.2.4.4 Akkreditereneavttut ođđa doavttergrádaoahpuid álggaheapmái

Máhttodepartemeanttas ja Sámedikkis leat leamaš konsultašuvnnat akkreditereneavttuid birra doavttergrádaoahpuid álggaheamis. Bealálaččat šiehtaiga čuovvovaččat:

Láhkaásahusa rievdadeamis váldo čuovvovaš teaksta mielde departemeantta mearkkašumiide ođđa láhkaásahustekstii: Máhttodepartemeanta diehtá ahte dát gáibádus sáhttá mielddisbuktit erenoamáš hástalusaid Sámi allaskuvlii dan sivas go allaskuvlla ulbmil lea dan duohken ahte sáhttá rekrutteret bargiid ja doavttergrádakandidáhtaid main lea sámegiel gelbbolašvuohta. Dál lea jođus stuorit guorahallan sámi dutkama birra ja alitoahpu birra mii earret eará galgá čielggadit movt Sámi allaskuvla sáhttá ovdánit. Dán čielggadeami čuovvoleami oktavuođas áigu máhttodepartemeanta ovttasráđiid Sámedikkiin ja Sámi allaskuvllain guorahallat lea go dárbu erenoamážit heivehit njuolggadusaid vai allaskuvla sihkkarastojuvvošii buori ovdáneami.

Jus 2011:s boahtá ohcan Sámi allaskuvllas gos ohcet akkrediteret ođđa doavttergrádaoahpu, de áigu Máhttodepartemeanta váldit oktavuođa lávdegottiin mii guorahallá sámi dutkamiid ja alitoahpuid. Dán dahká vai oažžu dieđuid lávdegotti veardádallamiid birra das movt Sámi allaskuvla buoremusat sáhttá ovdánit. Dan maŋŋil áigu departemeanta gulahallat Sámedikkiin ja Sámi allaskuvllain guorahallandihti lea go dárbu rievdadit láhkaásahusa mii guoská Sámi allaskuvlii.

1.2.4.5 Stivralahtuid nammadeapmi Sámi Allaskuvlii áigodagas 2011–2015

Čuovvovaš olbmot leat nammaduvvon stivralahttun borgemánu 1. b. 2011 rájis suoidnemánu 31. b. 2015 rádjái:

Gunn-Britt Retter, Vuonnabahta, su persovnnalaš várrelahttu lea Outi Susanna Länsman,

Anár, Suopma (sámediggi nammadan)

Roger Skarvik, Áltá, su persovnnalaš várrelahttu lea Ánde Somby, Romsa (Sámediggi nammadan)

1.3 Giella

Sámi álbmogis galgá leat vejolašvuohta ja riekti geavahit iežaset giela. Giela seailluheapmi ja ovddideapmi lea guovddáš oassi sámi kultuvrra boahtteáiggis. Danne lea Sámedikkis váldoulbmilin ahte giella geavahuvvo aktiivvalaččat ja lea oidnosis almmolašvuođas.

Dat giellaarenat mat dál gávdnojit, fertejit bisuhuvvot ja ovdánahttot, ja ferte láhččit dili vai ođđa giellaarenat ásahuvvojit. Dain guovlluin gos sámegiella lea hearkkes dilis, doppe fertet bargat giellaealáskahttimin. Dain guovlluin gos sámegiella lea beaivválašgiella, doppe fertet dihtomielalaččat ain ovddos guvlui sámástit.

Sámediggi bargá iešguđet ládje joksat dáid ulbmiliid. Mii juohkit doarjagiid suohkaniidda ja fylkasuohkaniidda vai sidjiide galgá leat vejolaš bálvalit álbmoga sámegillii. Mii doarjut sámi giellaguovddážiid ja doarjut maid sihke dakkár giellaprošeavttaid mat leat sámi giela hálddašanguovllus, ja maiddái daid mat leat olggobealde. Sámediggi maid rávve ja bagadallá sámi tearpmaid ja báikenamaid birra. Dán barggus lea dárbu ovttasbargat ráđđehusain, fylkasuohkaniiguin, suohkaniiguin ja sámegiela fágabirrasiiguin.

1.3.1 Ovttasbargu

Sámediggi lea 2011:s oassálastán seminárain, konferánssain ja čoahkkimiin main fáddá lea leamaš sámegiela dilli ja boahttevaš hástalusat. Diekkár giellafágalaš deaivvadeamit leat dehálaččat go dalle besset iešguđetge fágabirrasat čoahkkanit ja juogadit vásáhusaid. Dasa lassin leat diekkár čoahkkaneamit giellaarenat almmolašvuođas. Sámediggi lea erenoamáš movttet go lullisámi giellabirrasis dál leat ásahan giellafierpmádaga, ja mii oassálastit maid doppe. Lullisámegiela fierpmádatčoahkkin čohkke buot lullisámi ásahusaid mat barget giellaoahpahusain. Dát fierpmádatčoahkkimat lágiduvvojit máŋgii jagis, ja lullisámegiela oahpahusbarggut leat guovddáš fáttát dáin čoahkkanemiin.

1.3.1.1 Sámedikki giellakonferánsa

Sámediggi lágidii giellakonferánssa 2011:s. Fáddán lei sámegiela čalmmustahttin ja geavaheapmi. Diekkár konferánsa lea dehálaš čalmmustahttindihti sámegielaid almmolašvuođas. Konferánsa lea maid dehálaš giellaarena. Konferánsa dulkojuvvui buot sámegielaide ja dárogillii. Konferánssas ledje 160 oasseváldi.

Sámediggi lea ožžon buriid máhcahemiid konferánssa maŋŋel ja oaidná dárbbu lágidit giellakonferánssaid duos dás ain. Danne áigu Sámediggi lágidit giellakonferánssaid dássedit.

1.3.1.2 Sámedikki giellastivra

Sámedikki giellastivra ásahuvvui jagi 2001. Giellastivrra bargohivvodat maŋemus jagiid čájeha ahte sis eai leat šat nu hirbmat olu barggut. Sivvan dasa leat ahte giellapolitihkalaš bargguid rámmat leat rievdan dan rájes go dat álggahuvvui. Sámedikki hálddahusas lea gelbbolašvuohta nanusnuvvan. Leat máŋga ođđa bargi boahtán geain lea nana gelbbolašvuohta, ja dat guoská buot sámi gielaide. Leat máŋga ođđa suohkana sámegiela hálddašanguovllus, ja leat ásahuvvon ođđa sámi giellaguovddážat. Dat mearkkaša ahte Sámedikkis leat dál eanet aktevrrat geaiguin sáhttá ságastit giellahástalusaid birra. Sámediggi lea maid ožžon buori ovttasbarggu guovddáš eiseválddiiguin. Konsultašunšiehtadus lea dehálaš ovdamearkan dasa. Dát rievdadeamit leat dagahan min bargovuogi mihá eanet proseassabealušteaddjin. Go giellastivra ii leat dan beaivválaš doaimmas mielde, de lea leamaš váddáset váldit sin searvái.

Sámedikki mielas ii leat dárbu sierra ráđđeaddi orgánii giellaáššiid várás, ja danne lea mearridan heaittihit Sámedikki giellastivrra 31.12.2011 rájes.

1.3.1.3 Davviriikkalaš ovttasbargu

Norgga, Ruoŧa ja Suoma Sámedikkit leat Sámi parlamentáralaš ráđi bokte čielggadanprošeavtta davviriikkaid oktasaš sámegiela dutkan- ja ámmát/resursaguovddáža ásaheamis. Čielggadanprošeavtta raporta lea addon Sámi parlamentáralaš ráđđái. Lea maid sáddejuvvon ruhtadanohcan Interreg IV A Davvi dán prošektii.

Davviriikkaid sámegiela dutkan- ja ámmát/resursaguovddážis galget leat giellafágalaš barggut nugo giellagáhtten, giellaovddideapmi, giellanormeremat, nammabálvalusat ja dieđut sámegielfágalaš gažaldagain. Prošeaktaáigodagas galget buot sámedikkit háhkat bistevaš ruhtadeami vai guovddáš šattalii bissovaš giellaguovddážiin jagi 2014 rájes.

Sámediggi lea hui mieđas nannet davviriikkalaš sámi giellaovttasbarggu, vai ovttas sáhttit bargat giellaovddidemiin ja giellanannemiin.

1.3.1.4 Ráđđehusa sámegielaid doaibmaplána

Ráđđehusa sámegielaid doaibmaplána ođasmahttojuvvo jahkásaččat. Guovvamánus ovdanbuvttii Ođasmáhttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta 2010 stáhtusa ja makkár vuoruheamit galget lea 2011:s. Departemeantta deattuhii ahte dehálaš boađus dán rádjái lei arvat eambbo diđolašvuohta sámegielaid birra, sihke almmolaš eiseválddiin ja muđuige servvodagas.

Doaibmaplána lea juhkkojuvvon golmma váldokapihttaliidda: OAIDNIT, OAHPPAT, GEAVAHIT, main doaibmabijut leat iešguđetge dásiin juhkkojuvvon. Sámediggi lea bargagoahtán daiguin bargguiguin maidda lea ovddasvástádus ja bargá viidáset daiguin bargguiguin mat leat álggahuvvon.

Sámedikkis lea ovddasvástádus čađahit iešguđet lágan doaibmabijuid doaibmaplánas, sihke akto ja ovttas eará departemeanttaiguin ja ásahusaiguin. Sámedikki loahpalaš dieđáhus 2011 ovddas válbmana álgogeahčen jagi 2012.

1.3.1.5 Elgå skuvla

Elgå skuvla lea bargagoahtán lullisámi giella ja oahpahus resursaguovddáža ásahemiin. Sámediggi lea čoahkkinasttán sihke Elgå skuvllain, Engerdal suohkaniin ja Ođasmáhttin, hálddahus- ja girkodepartemeanttain sihke hálddahuslaš ja politihkalaš dásis. Sámediggi bargá viidáset dáinna áššiin ja vuordimis čovdojuvvo boahttevaš organiseren 2012 mielde.

1.3.1.6 Terminologalaš ovttasbargu

Sámediggi bargá ovttas Ruoŧa sámedikkiin nannet julevsámegiela. Lea mearriduvvon dollojuvvot julevsámi giellakonferánsa Johkamohkis, Ruoŧas, guovvamánus 2012. Konferánssa fátta lea ee. giela ealáskahttin, oahpahus ja dutkan – ja konferánsa galgá gávdnat boahtteáigge áigumušaide čovdosiid.

Sámedikkis lea buorre gulahallan julevsámi-dáro/dáro-julevsámi sátnegirjji čálliin ja áigumuš lea almmustahttit sátnegirjji digitálahámis. Áigumuš lea soabadit ođđajagis 2012 ja almmuhit girjji ođđajagimánus/guovvamánus.

Sámedikki lea oassalastan Norgga giellaráđi terminogiijakursii ja -seminárii. Semináras ledje ovdan tearbmabarggu vuođđodieđut, oahppu fágagiela birra, doahpagat, meroštallamat ja eará praktihkalaš tearbmabarggut.

Sámediggi lea oassalastan Kárášjogas Giellagiella forumii, mii lea fierpmádatčoahkkin sámi hálddašanguovllu suohkaniid giellabargiide. Čoahkkimis ságastallui giellafágalaš áššiin mat leat ávkkálaččat giellabarggus.

1.3.2 Sámi giellaguovddážat

Sámediggi attii 2011:s doaibmadoarjaga 10 sámi giellaguovddážii. Sámediggi oaivvilda, ahte sámi giellaguovddážat barget buori barggu go čalmmustahttet sámegiela iežaset doaibmaguovllus, Sámedikki doarjjaortnega vuođul.

Giellaguovddážat leat mielde ráhkadeamen giellaarenaid, mat leat earenomáš dehálaččat ovddideamis sámegiela geavaheami guovlluin gos giella lea rašes dilis. Sámediggi oaidná ahte máŋggain dain guovddážiin lea hui seammálágan doaibma jagis jahkái, muhto dulko dan nu ahte giellaguovddážat áiggi mielde ožžot hámi ja sisdoalu man nala barget. Sámediggi oaidná dehálažžan ahte giellaguovddážat čađa áiggi árvvoštallet iežaset doaimmaid nu ahte sáhttet fállat buriid fálaldagaid ja doaimmaid nugo álbmot háliida.

Sámedikkis lea ulbmil oččodit eanet ealli ja aktiivvalaš sámegielarenaid. Danin juolludii Sámediggi doaibmadoarjaga Omasvuona giellaguovddážii doaibmajahkái 2011. Omasvuona giellaguovddáš rahppui almmolaččat jagis 2010 ja leamaš ruhtaduvvon ja hálddašuvvon prošeaktan. Sámediggi oaidná dehálažžan ahte Omasvuona giellaguovddážii sihkkarastojuvvojit prošeaktaruđat prošeaktaáigodahkii dasságo guovddáš oažžu vuođđodoarjaga Sámedikkis.

Sámediggi oassalastá jahkásaš giellaguovddašdeaivvadeamis. Sámedikki mielas lea dehálaš deaivat giellaguovddážiid gullan dihte maid dat barget ja makkár hástalusaid sii deivet iežaset bargguin. Dán jagi giellaguovddašdeaivvadeamis lei Evenášis.

Sámediggi lea bidjan johtui barggu guorahallat daid sámi giellaguovddážiid mat ožžot vuođđodoarjaga Sámedikkis. Sámediggi háliida dainna guorahallamin oaččut vel buoret gova dan doarjaga geavaheamis maid giellaguovddážat ožžot Sámedikkis. Guorahallamis galgá čielggaduvvot leago doarjja veahkehan joksat ulbmila ja makkár čuoggát vejolaččat leat eastadan dan.

Sámediggi galgá atnit ávkin guorahallanbohtosiid buoridan dihte sámi giellaguovddážiid hálddašeami. Guorahallan guoská giellaguovddážiidda mat ožžo vuođđodoarjaga Sámedikkis áigodagas 2006–2010. Dehálaš guorahallamis šaddá gažaldat dálá giellaguovddážiid doaibmaguovllu viiddideapmi. Dat lea ášši, man ee. Álttá sámi giellaguovddáš lea váldán bájas Sámedikkiin.

1.3.3 Sámedikki guovttegielalašvuođadoarjja

Sámediggi lea 1993 rájes juolludan guovttegielalašvuođadoarjagiid daid gielddaide ja fylkkagielddaide, mat áiggis áigái leat gullan sámegiela hálddašanguvlui. Doarjjaortnega mihttomearri lea ahte sámegiela hálddašanguovllu álbmot galgá oažžut bálvalusaid sámegillii, ja addit suohkaniidda vejolašvuođa aktiivvalaččat bargat sámegiela ovdánahttinbargguiguin.

1.3.3.1 Guovttegielalašvuođa juolludaneavttuid rievdadeamit

Sámediggi čađahii 2009:s árvvoštallama sámegiela hálddašanguovllu gielddaid ja fylkkagielddaid guovttegielalašvuođadoarjaga geavaheamis. Dán árvvoštallamis bođii ovdan earret eará dat, ahte guovttegielalašvuođadoarjaga juolludaneavttut berrešedje rievdaduvvot. Ođđa meroštallannjuolggadusat ja juolludaneavttut leat leamaš gulaskuddamis. Sámedikki dievasčoahkkin dohkkehii guovttegielalašvuođadoarjaga ođđa juolludaneavttuid njukčamánus 2011. Guovttegielalašvuođadoarjja ii stivrejuvvo šat goluid mielde nugo ovdal, muhto baicce ulbmiliid mielde. Doarjja juogaduvvo golmma oasis sámegiela hálddašanguovllu gielddaide. Dán ođđa málles lea vuođđooassi, bálvalanoassi ja ovddidanoassi hálddašanguovllu gielddaid várás. Sámegiela hálddašanguovllu fylkkagielddaide lea guovtteoasat málle, mas lea vuođđo- ja bálvalanoassi ja ovddidanoassi.

Sámegielaid dilli lea hui iešguđetlágan sámegiela hálddašanguovllu gielddain ja fylkkagielddain. Danin lea Sámediggi ráhkadan individuála ovttasbargošiehtadusa juohke gielddain ja fylkagielddain das, mo gielddat/fylkagielddat áigot ovddidit, nannet ja ovdánahttit sámegiela. Individuála ovttasbargošiehtadusaid vuođđun leat Sámelága giellanjuolggadusat, mat galget sihkkarastit dan, ahte sámegiela hálddašanguovllu gielddaid ja fylkkagielddaid ássiin lea vuoigatvuohta geavahit, seailluhit, ovdánahttit ja nannet sámegielaid geavaheami almmolaš oktavuođain. Sámegiela hálddašanguovllus sámegiella ja dárogiella leat dásseárvosaš gielat. Dát mearkkaša dan, ahte buohkain lea vuoigatvuohta bálvaluvvot sámegillii go sii váldet oktavuođa sámegiela hálddašanguovllu almmolaš ásahusaide.

Sámediggi lea doallan diehtojuohkkinčoahkkimiid buot gielddaiguin ja fylkkagielddaiguin sámegiela hálddašanguovllus guovttegielalašvuođa doarjaga ođđa juolludaneavttuid birra. Dát čoahkkimat láhče dehálaš vuođu viidáset bargui ovttasbargošiehtadusaid hábmemis. Sámediggi dáhtui čakčat gielddain ja fylkkagielddain cealkámušaid ja evttohusaid individuála ovttasbargošiehtadusaide. Ovttasbargošiehtadusat hábmejuvvojit sierra juohke gielddain ja fylkkagielddain iešguhtege gieldda ja fylkkagieldda cealkámuša vuođul.

Sámediggi lea gulahallan gielddaiguin ja fylkkagielddaiguin ovttasbargošiehtadusaid sisdoalu ja hámi birra. Dát bargu lea ádjánan guhkit go Sámediggi árvvoštalai. Muhtun gielddat/fylkkagielddat leat dieđihan, ahte eai geargga dáinna bargguin ovdal loahpageahčen 2011. Ovttasbargošiehtadusat galget dohkkehuvvot politihkalaččat sihke gieldda/fylkagieldadásis ja Sámediggeráđis. Dat mearkkaša dan, ahte ovttasbargošiehtadusaid vuolláičállin maŋŋona. Sámedikki mihttomearrin lea oktasaččat vuolláičállit ovttasbargošiehtadusaid Sámedikki dievasčoahkkimis guovvamánu 2012:s.

1.3.3.2 Suohkaniid guovttegielalašvuođadoarjaga geavaheami raporteren

2010 ovddas raporterejit suohkanat ahte guovttegielalašvuođaruhta lea geavahuvvon earret eará bálvalussii, bargiid oahpahussii, jorgaleapmái, galbemii ja sámegiela visuálalaš čalmmusteapmái. Sámediggi oaidná suohkaniid ja fylkasuohkaniid raporttain ahte hálddašansuohkaniin ja fylkasuohkaniin leat iešguđetlágan hástalusat ja čuolmmat.

Suohkaniin leat iešguđetlágan dárbbut sámegiela nannen- ja ovddidanbargguin ja geavahit ruđaid iešguđet ládje. Muhtun suohkanat geavahit olu ruđa bálvalit álbmoga sámegillii. Seammás lea eará suohkaniin dárbu buoridit álbmoga ja bargiid sámegielgelbbolašvuođa jus galggašii šaddat dárbu sámegielbálvalussii.

Ovttasbargošiehtadusat gaskal Sámedikki ja suohkaniid leat buorit reaiddut sámegielbargguiguin, go ovttasbargošiehtadusat leat individuála ja heivehuvvon iešguđetge suohkana hástalusaide ja dainnalágiin sáhttá ráhkadit heivvolaš ja sierra doaibmabijuid dáidda suohkaniidda.

2010:s Raavrhvijhke suohkan ozai beassat fárrui sámegiela hálddašanguvlui, ja vurdojuvvui ahte dat galggai dáhpáhuvvat 1.1.2012 rájes. Liikká 2012 stáhtabušeahtas eai lean várrejuvvon ruđat dasa, mii lei Sámediggeráđi mielas šállošahtti. Sámediggi lea dan dihte duhtavaš go Stuoradikki suohkan- ja hálddašankomitéa lea buktán mearkkašumi 2012 Stádabušehttii mas daddjo ahte Raavrhvijhke jođánepmosit berre beassat sámi hálddašanguvlui. Romssa suohkan lei maiddái sádden ohcama beassat fárrui sámegiela hálddašanguvlui, muhto gesii dan maŋŋá eret, man Sámediggeráđi šálloša. Ášši bohciidahtii stuorra digaštallama Romssas ja muđui Sámis. Sámediggi lea maid oassálastán dán digaštallamii, sihke jearahallamiid bokte ja kronihkaiguin.

1.3.3.3 Fylkasuohkaniid guovttegielalašvuođadoarjaga raporteren

2010 ovddas raporterejit fylkasuohkanat ahte guovttegielalašvuođaruhta lea geavahuvvon earret eará bálvalussii, jorgaleapmái, galbemii ja sámegiela visuálalaš čalmmusteapmái. Sámediggi oaidná fylkasuohkaniid raporttain ahte fylkasuohkaniin leat iešguđetlágan hástalusat ja čuolmmat.

Fylkasuohkaniin leat iešguđetlágan dárbbut sámegiela nannen- ja ovddidanbargguin ja geavahit ruđaid iešguđet ládje. Muhtun fylkasuohkanat geavahit olu ruđa bálvalit álbmoga sámegillii, muhto eará fylkasuohkaniin ges lea dárbu buoridit sámegiela- ja kulturgelbbolašvuođa.

Ovttasbargošiehtadusat gaskal Sámedikki ja fylkasuohkaniid guovttegielalašvuođaruđa geavaheamis leat buorit reaiddut sámegielbargguiguin, go ovttasbargošiehtadusat leat individuála ja heivehuvvon iešguđetge fylkasuohkana hástalusaide ja dainnalágiin sáhttá ráhkadit sierra heivehuvvon doaibmabijuid fylkasuohkaniidda.

1.3.4 Sámi giellaiskkadeapmi

Sámediggi oaivvilda ahte dárbbašuvvo eanet systematiserejuvvon diehtu iešguhtege sámegiela geavaheami birra, vai livččii vejolaš hábmet rivttes giellapolitihka dál ja boahtte áiggis. Danin Sámediggi lea mearridan čađahit riikkaviidosaš giellaiskkadeami ovttas Ođasmahttin-, hálddahus – ja girkodepartemeanttain. Giellaiskkadeapmi gokčá maiddái daid báikkiid ja gávpogiid, mat leat sámegiela hálddašanguovllu olggobealde.

Giellaiskkadeami ulbmilin lea čielggadit gallis máhttet lulli-, julev ja davvisámegiela njálmmálaččat ja čálalaččat, makkár oktavuođain sámegiella geavahuvvo, ja man olu sámegiella geavahuvvo gulahallangiellan mánáidgárddis, skuvllas, barggus, astoáiggis, báikkálaš servodagas ja eaktodáhtolaš dahje politihkalaš bargguin.

Nordlandsforskning AS čađaha giellaiskkadeami ovttasráđiid Norut Alta AS:in. Sámediggi lea maid mielde ovttasbarggus. Iskkadeamis geavahuvvojit sihke kvantitatiivalaš ja kvalitatiivalaš metodat.

Jearahallanskovvi sáddejuvvo jagi ođđajagi- ja guovvamánu áigge boastta mielde oktiibuot 5000 olbmui, geat leat čálihuvvon Sámedikki jienastuslohkui. Dasa lassin čađahuvvojit čiekŋalis jearahallamat 12 gielddas sámegiela hálddašanguovllu olggobealde ja siskkobealde, sihke lulli-, julev- ja davvisámegielat guovlluin. Čiekŋalis jearahallamat čađahuvvojit čuovvovaš gielddain: Aarborte, Bådåddjo, Divttasvuotna, Fálesnuorri, Gáivuotna, Guovdageaidnu, Oslo, Plassje, Romsa, Skánit, Snåasa ja Unjárga.

Dutkit váldet oktavuođa maiddái iešguđetlágan institušuvnnaide ja organisašuvnnaide. Dán láhkai gártejuvvo, man ollugat hálddašit sámegiela iešguđetge suorggis, man ollu sámegiella geavahuvvo, makkár giellaválljejumiid vánhemat dahket mánáid ektui, ja man ollugat sáhtášedje jurddašit oahppat sámegiela. Sámi giellaiskkadeami bohtosat galget gárvánit cuoŋománu 2012:s ja dat leat oaivvilduvvon Sámedikki giellapolitihka vuođđun boahtteáiggis servodaga buot surggiin sihke stáhta, guovllu ja gieldda dásis. Bohtosat galget geavahuvvot Sámedikki gielladieđáhusa hábmemii ja daid doaibmabijuid hábmemii ja čađaheapmái, mat laktásit sámegielaid seailluheapmái ja ovddideapmái.

1.3.5 Sámi terminologiija

Sámediggi vástida beaivválaččat gažaldagaide sámegiela birra. Gažaldagat leat sámegiela sániid ja namahusaid geavaheamis, tearpmaid, báikenamaid, ásahusaid namaid, dieđáhustávvaliid birra ja eará giellagažaldagaid, mat bohtet álbmogis, muhto maid ásahusas siskkáldasat. Lea áibbaš čielggas ahte servvodagas lea dárbu daidda ráđiide maid ožžot Sámedikkis giela várás. Sámediggi addá danin sihke ráđiid ja veahkeha jorgalemiiguin davvi-, julev- ja lullisámegillii, sihke siskkobealde ja olggobealde ásahusa.

Sámediggi lea ráhkadan tearbmalisttuid dain sierranas tearbmaprošeaktamateriálain mat leat boahtán sisa ja maid Sámediggi lea ruhtadan. Sámi giellalávdegotti tearbmajoavkkut leat dađistaga dohkkehan listtuid ee. bátnedikšuntearpmaid, šaddonamahusaid ja servodatfágatearpmaid

Sámedikkis lea ovttas Sámi giellalávdegottiin leamas davviriikkalaš davvisámegiela tearbmajoavku čoahkkin. Čoahkkimis gieđahallojuvvui Riika-antikvára kulturmuitodatabása, Askeladdena tearbmalistu, mii lei jorgaluvvon dárogielas davvisámegillii. Listu lea dál dohkkehuvvon. Sámediggi háliida, ahte ohcanprográmma áiggi mielde boahtá maid lulli- ja julevsámegillii daningo dat nanne vejolašvuođa váldit atnui min iežamet giela ođđa arenain.

Sámediggi lea árvvoštallan maid máŋggaid eará sátnelisttuid, mat gullet suohkanlaš bálvalusaide. Dat leat leamaš dakkárat, ahte ii leat leamaš dárbu dan árvvoštallat davviriikkalaš dásis.

Sámi giellalávdegotti lullisámegiela tearbmajoavku lea gieđahallan ja dohkkehan lullisámegiela suohkanlaš ja fylkkasuohkanlaš tearpmaid, boazodoallohálddahusa tearpmaid ja vuođđoskuvlla servodatfága tearpmaid.

Sámedikki tearbmalisttuid logahallan, čájeha ahte eanas listtut leat dušše davvisámegillii. Daid galggašii maid jorgalit julev- ja lullisámegillii. Bargu gávdnat jorgaleddjiid namuhuvvon sámi giellaguovlluin lea váttis, danin go leat unnán giellabargit dain guovlluin.

Sámediggi bargá viidáseappot ásahit ođđa ja buoret sátne- ja tearbmadatabáŋkku. Das galgá šaddat álkit, viidát ja beroštahtti ohcanreaidu buohkaide, geat barget sámegielain, sihke studeanttaide, ohppiide, jorgaleddjiide, journalisttaide ja eará giellabargiide. Sámi servodat vuordá, ahte Sámedikkis lea dakkár fálaldat.

1.3.6 Sámi báikenamat

Sámediggi lea nevvon journalisttaid, suohkaniid ja eará berošteddjiid sámi báikenamain. Lea leamaš diehtojuohkin mearriduvvon ja dohkkehuvvon sámegiel čállivuogi birra mii guoská almmolaš čujuhusaide, báikenamaide, giliide, suohkana luottaide, gáhtaide jna.

Sámediggi lea ovttas báikenammakonsuleanttain nevvon nammaáššiin, ee. Romssa ja Finnmárkku ođđa álbmotmehciin ja luonddumehciin. Lea maid evttohan sámi nama Bådåddjo doallovistái. Sámediggi lea maid nevvon muhtun báikenamain Guovdageainnu suohkanis, ja muhtun eará báikenamain ja riikarádjemearkkain Lierne ja Namsskogan suohkaniin. Sámediggi lea muđui nevvon Gáivuona ja Návuona bálddalaš báikenamain. Omasvuona suohkan lea mearridan ovcci sámi báikenama. Sámediggi lea nevvon Stáda geaidnodoaimmahat Davviregiovnna movt muhtun báikenamaid Álttás čállá sámegillii, báikenamaid maid áigot galbbaide bidjat. Sámediggi lea hui mielas dasa ahte suohkanat ja earát geavahišgohtet sámi báikenamaid. Dát váikkuha dasa ahte sámi báikenamat bohtet oidnosii ja geavahuvvojit.

Sámediggi lea maid leamaš oktavuođas eará suohkaniiguin sámi báikenamaid galbema birra. Sámediggi leage movttet go Bådåddjo lea válljen geavahit sámi báikenama gávpotgalbbas. Sámedikki mielas lea dehálaš ahte sámi giella oidno dain guovlluin gos giella lea hearkkes dilis.

Gonagas Stáhtaráđis lea nannen Divttasvuona suohkana sámi báikenama. Sámediggi lea maid movttet go Hábmera suohkan lea ožžon dohkkehuvvot sámi báikenamas. Sámediggi lea veahkehan goappašat báikenamaid čállinvugiin.

Sámediggi lea Norgga giellaráđiin ságastallan Barentsábi oljobohkanbáikkiin namaid. Lea sávaldat ahte gávdnojit sámi namat dan logahallamis mas leat evttohuvvon namat oljobohkan-báikkiin ja eará installašuvnnat Barentsábis. Sámi namat Barentsábis lea mielde čalmmustahttime sámegiela.

Sámediggi lea ságastallame Kulturdepartemeanttain, rievdadit 7.§ láhkaásahusas máŋggagielat namaid geavaheami birra, nu ahte ii sáhte válljet eret sámi namaid sámi guovlluin.

Sámediggi lea digitalisereme ovddeš sámi nammanevvohaga boares báber- ja kaseahttaarkiivva. Dát mearkkaša govvet áššebáhpiriid, čohkkejuvvon listtuid ja eará dokumeanttaid arkiivvas, ja dološ kaseahtaid digitaliseret. Dát leat divrras dokumentašuvnnat ja kulturmuittut mat eai ábut láhppot.

1.3.7 Ohcanvuđot doarjagat sámegielprošeavttaide ja doarjagat sámeálbmot foanddas

Sámedikkis leat guokte ohcanvuđot doarjjaortnegat sámegielprošeavttaide 2011 bušeahtas, oktiibuot 10 201 000 ruvnno ovddas. Dát leat jurddahuvvon giellaprošeavttaide sihke siskkobealde ja olggobealde sámegielaid hálddašanguovllu. Dasa lassin lea várrejuvvon 1 200 000 ruvnno giellaovddideapmái sámeálbmotfoanddas. Dán guovtti ortnega ulbmilin lea nannet ja lasihit sámegiela geavaheami.

Dán jagáš juolludemiin lea lullisámegiella deattuhuvvon, ja bohtege ollu doarjjaohcamat lullisámi guovllus. Addui doarjja ee. Sámegielgursii, servvodatfága tearpmaid ovddideapmái, lullisámegiela dokumentašuvdnii, lullisámi grammatihkkii ja sátnegirjjiide, mánáidspealuid ráhkadeapmái, lullisámi biibbaljorgaleapmái ja giellaleirii. Lea maid addon doarjja lágidit giellaarenaid gos giella gullo ja geavahuvvo, mánáide, nuoraide ja rávisolbmuide, erenoamážit dain guovlluin gos giella ii gullo almmolaččat. Lea maid addon doarjja sámegiela čalmmustahttimii almmolašvuođas. Ii boahtán ohcan ođđa jienaid bidjat mánáid- ja nuoraidfilmmaide.

Sámediggái bohte ohcamat mat gusket vuođđoskuvlla mánáid giellanannemii nugo lohkangursii ja leaksoveahkkái. Dát eai ožžon doarjaga go gullet oahpahuslága ulbmiliidda. Ohcamat oahpponeavvoráhkadeapmái ja oahpahusvugiide maid hilgojuvvojedje. Ohcamat giellanannemii mánáidgárddiin ja ohcamat kulturdoaimmaide maid hilgojuvvojedje go dat lea doaimmat maid eará almmolaš bušeahttaboasttat galget gokčat.

Govus vuolábealde čájeha doarjjajuolludemiid juogadeami suohkaniid mielde, sámegiela hálddašanguovllu siskkobealde, jagiid 2009–2011.

Diagrámma vuolábealde čájeha prošeaktadoarjagiid juogadeami fylkkaid mielde, mat leat olggobealde sámegiela hálddašanguovllu, jagi 2011.

1.4 Kultuvra

Sámedikki váldomihttomearrin sámi kultuvrrain lea oažžut ealli ja juohkelágan sámi dáidda- ja kultureallima. Nana ja árjjalaš sámi deaivvadansajit, kulturásahusat ja museat váikkuhit ealli báikegottiid gos olbmot háliidit ássat. Mii oaidnit man deaŧalaččat rikkis sámi dáiddalaš ja kultuvrralaš dáhpáhusat, valáštallandoaimmat, kulturdoaimmat mánáide ja nuoraide ja buorre bibliotehkafálaldat leat.

Okta deaŧaleamos váikkuhangaskaomiin min kulturpolitihka juksamis, leat ekonomalaš váikkuhangaskaoamit. Mii addit doarjaga sámi museaide, kulturorganisašuvnnaide, girjebussiide, govvasárggusráidduide, girjjálašvuhtii, musihkkii, mánáide ja nuoraide ja sámi dáiddáriidda. Mii bargat ovttas ollu aktevrraiguin nugo sámi organisašuvnnaiguin, ásahusaiguin, guovddáš, regionála ja báikkálaš eiseválddiiguin ja ovttaskas olbmuiguin.

1.4.1 Ovttasbargu

Sámediggi oaidná ahte lea dárbu gulahallat guovddáš ja báikkálaš eiseválddiiguin ja eará aktevrraiguin sámi kultuvrra suodjalan- ja nannenbarggu oktavuođas. Sámedikkis lea maiddái lávga ovttasbargu sámi kulturásahusaiguin ja kulturorganisašuvnnaiguin, sihke fásta čoahkkimiid bokte ja doarjagiid bokte maid mii juolludit. Dán ovttasbarggu birra válddahuvvo lagabuidda sierra fáddákapihttaliin.

Sámedikkis leat juohke jahkebealis hálddahusa dásis oktavuođačoahkkimat Kulturdepartemeanttain, gos guorahallat áigeguovdilis áššiid. Ovdamearkka dihte leat áššit nugo huksenáššit, mas mielde maiddái Nuortasámi musea ja Beaivváš Sámi Našunálateáhter teáhtera ođđa visti, kulturpolitihkalaš čielggadanlávdegoddi, jagi 2012 stáhtabušeahtta, Norga-Ruošša kulturovttasbargu, doarjja sámi valáštallanulbmiliidda, ja Norgga kulturráđi ovddasvástádusa váldin sámi museain guorahallojuvvon 2011:s. Departemeanta ja Sámediggi galledii maiddái Nuortasámi musea ja Savio-musea ovtta dákkár čoahkkima oktavuođas.

Sámediggi lea váldán oktavuođa Kulturdepartemeanttain go guoská boahttevaš bargui kulturpolitihkain maŋŋá 2014. Njukčamánus 2011 nammadii stáhtaráđđi lávdegotti dán barggu ektui. Sámediggái ii lean dieđihuvvon dán lávdegotti ásaheami birra ja dan mandáhta birra. Maŋŋá go Sámediggi lei váldán oktavuođa Kulturdepartemeanttain, de bohte golbma ovddasteaddji 2014 Kulturčielggadusas Kárášjohkii skábmamánus 2011. Dán čoahkkimis beasai Sámediggi ovddidit iežas hástalusaid boahtteáiggi kulturpolitihka ektui. Sámediggi ja 2014 Kulturčielggadus galget doallat oktavuođa viidáseappot dán deaŧalaš barggu oktavuođas.

Stáhta arkiiva, bibliotehka ja museaguovddáš, ABM-utvikling, leat 01.01.11 rájes biddjojuvvon Norgga kulturráđi vuollásažžan. Sámedikkis lea leamaš čoahkkin direktevrrain Anne Aasheimain gos ságastallojuvvui makkár ovddasvástádus Norgga kulturráđis lea sámi museaide. Norgga kulturráđis galgá ain leat dát ovddasvástádus ja háliida jeavddalaččat doallat oktavuođačoahkkimiid Sámedikkiin. Dien oktavuođas ságastuvvui maiddái dávvirdihtorvuođu Primusa sámi veršuvnna ovddideami birra.

Sámediggi lea dahkan hálddahuslaš ovttasbargošiehtadusa Sámi girkoráđiin. Šiehtadusa áigumuššan lea doallat jahkásaš oktavuođačoahkkima hálddahusa dásis, man ulbmilin lea gulahallat áššiid birra maidda lea oktasaš beroštupmi, ja man oktavuođas sáhttá lonuhallat fágalaš dieđuid dárbbu mielde ja čilget daid.

1.4.2 Sámi ásahusat

Sámediggi addá njuolggodoarjaga Sámedikki bušeahta bokte sámi kulturviesuide ja kulturgaskkustanásahusaide, sámi festiválaide, sámi valáštallanorganisašuvnnaide, sámi teáhteriidda, sámi publikašuvnnaide, girjebussiide ja sámi museaide. Doarjja addojuvvo lagat eavttuid mielde bušeahtas. Ovttas muhtun kulturbargiiguin de leat sámi kulturásahusat ja – organisašuvnnat vuođđun ealli ja juohkelágan sámi dáidda- ja kultureallimii.

Sámediggi doallá jeavddalaččat oktavuođačoahkkimiid sámi kulturásahusaiguin ja – organisašuvnnaiguin mat ožžot doarjaga Sámedikki bušeahta bokte. Čoahkkimiin gulahallat nubbi nuppi doaimmaid birra ja fágalaččat ságastallat, ja maid fáddán lávejit leat bušeahtta ja diehtojuohkin ja ságastallan áigeguovdilis áššiid birra.

• Sámediggi lea 2011:s joatkán Sámediggeráđi sámi ásahusdieđáhusa čuovvoleami. Das boahtá ovdan

• ahte ásahusat fertejit čađahit organiserenproseassaid man vuođul ráhkadit organisašuvdnahámi mii lea

• heivehuvvon dan almmolaš rollii mii sis lea njuolggodoarjaga bokte Sámedikkis, ja ahte dat váldoáššis

• galget leat organiserejuvvon vuođđudussan. Erenoamáš ákkaid vuođul sáhttet organiserejuvvot

• oasussearvin.

• Sámediggi lea lágidan semináraid stivralahtuide maid Sámediggi lea nammadan sámi kulturásahusaid

• sierra stivrraide. Semináras ohppe stivralahtut makkár barggut sis leat ja makkár vuordámušat leat

• sidjiide go leat stivralahttun. Sámedikki mielas lea deaŧalaš buoridit sin gelbbolašvuođa geat čohkkájit

• Sámedikki nammadan stivralahttun, ja áigu lágidit ođđa seminára jagis 2012.

Kulturdepartemeanttain lea dollojuvvon hálddahuslaš konsultašuvdna ođđa sámi kulturviesuid viessoláigoruhtadeami birra. Dainna vuolggasajiin go ođđa huksenprošeavttaid bargovuogi sáhttá juohkit guovtti sadjái ovddasvástádusa vuođul ja fápmudusa vuođul, de sohppojuvvui bargovuohki viessoláigoruhtadeapmái ođđa sámi kulturviesuide. Bargovuogis váldojuvvo vuolggasadji stáhta viessoláigoortnegis. Dat lea ceahkkálastojuvvon bargovuohki, ja ovddasvástádus juogaduvvo Sámedikki ja Kulturdepartemeantta gaskka, evttohusaid, mearrádusaid bušeahtalaš váikkuhusaid ektui dan oktavuođas go ođđa viessoláigoruhtadeapmi váldojuvvo atnui sámi kulturviesuid várás.

1.4.2.1 Sámi kulturviesut ja kulturgaskkustanásahusat

Sámediggi deaivvada dávjá sámi kulturviesuid ovddasteddjiiguin guorahallan dihte áššiid mat gusket ásahusdieđáhusa ja áigeguovdilis áššiid čuovvoleapmái. Sámi kulturviesut leat deaŧalaččat sámi kultureallima oainnusmahttimis ja doibmet sámi kultuvrra ovddidanarenan.

Sámediggi lea 2011:s sirdán Sáčča sámi viesu njuolga doarjjapoasttas Sámedikki bušeahtas ohcanvuđot postii «Sámi deaivvadansajit». Dát sirdojuvvui ásahusdieđáhusa vuođul, gos čuožžu ahte Sámediggeráđđi sáhttá bidjat čielga gáibádusa buot ásahusaid ja organisašuvnnaid doibmii mat ožžot njuolgadoarjaga Sámedikki bušeahta bokte. Sámedikkis lea leamaš čoahkkin Sáčča sámi viesuin ovdal dan. Čoahkkimis ságastuvvui earret eará Sámedikki doarjjaortnega mihttomeriid ja eavttuid birra.

Sámediggi nammada stivralahtuid sámi kulturviesuide ja kulturgaskkustanásahusaide. Árran julevsáme guovdásja vuođđudusa stivrii áigodahkii 2011–2015 lea Sámediggi nammadan Siv Sara ja várrelahttun fas Johan Daniel O. Hætta. Davviálbmogiid guovddáža stivrii lea Sámediggi nammadan Hilde Anita Nyvoll ja várrelahttun joatká Nils Olaf Larsen.

Sámedikkis lea leamaš čoahkkin Sijti Jarngein guovddáža organisašuvdnarievdadanbarggu birra. Guovddáš lea ožžon ođđa njuolggadusaid, maid vuođul Sámediggi lea ožžon stivrasaji. Sámediggi lea nammadan John Kappfjell Sijti Jarnge stivralahttun áigodahkii 2012–2016.

Várdobáiki

Várdobáiki álggahii ođđasis organiserema 2009:s organisašuvdnaprošeavtta bokte masa Sámediggi attii doarjaga. Dát dahkkui maiddái Sámediggeráđi ásahusdieđáhusa vuođul. Proseassa čađa leat čađahuvvon čoahkkimat Sámedikki ja Várdobáikki gaskka ođđa stivren- ja organisašuvdnahámi válljema birra. Ođđasisorganiserenprošeavtta raportta vuođul 2010:s lea mearriduvvon ahte bovdejuvvo vuođđudusa ásaheapmái. Danne lea Sámediggi bovdejuvvon searvat Várdobáikki sámi guovddáža vuođđudusa ásaheapmái. Romssa ja Norlándda fylkkasuohkanat leat maiddái bovdejuvvon searvat mielde vuođđudeaddjin.

Oslo sámi viessu

Sámi viesu searvi lea álggahan ođđasis organiserenproseassa Sámedikkeráđi ásahusdieđáhusa vuođul. Jos sámi ásahusaid galggaš sáhttit ovddidit viidáseappot, ja jos dat galget sáhttit deavdit dan ulbmila mii dain lea, ahte dain galgá lea viiddis ja searvvaheaddji doaibma, de lea dárbu ođđasis árvvoštallat stivra- ja organisašuvdnavuogi. Sámedikki árvvoštallama mielde lea vuođđudushápmi heivvoleamos organisašuvdnavuohki eanaš sámi kulturásahusaide. Earret eará dan geažil go dat:

• Addá oadjebasvuođa das ahte ásahusa árvvut dollojuvvojit čoahkis

• Sihkkarastá dan ahte mearridanváldi lea ásahusa iežas orgánain.

• Goziha dan ahte lea veahá gaska doarjjaaddi ja hálddašandási gaskkas.

Sámediggi lea lohpidan leat okta Oslo sámi viesu vuođđudusa ásaheddjiid gaskkas. Buorre lea go sihke Oslo gielda ja Akershus fylkkagielda bovdejuvvojit searvat mielde ásaheaddjin.

Saemien Sijte

Stáhta huksenfitnodat, Kulturdepartemeantta barggahanreivviid vuođul, lea ráhkadan huksenprográmma, analyseren duktasaji ja ráhkadahttán ovdaprošeavtta Saemien Sijte ođđa vistái. Ovdaprošeakta čájeha ahte šaddá gelddolaš ja hui erenoamáš ođđa visti. Vistti arkitektuvra iešalddis sáhttá geasuhit. Prošeakta lea bisson addojuvvon areálarámmaid siskkobealde, ja das lea mealgat unniduvvon energiijamihttomearri. Vistái galget boahtit kantuvrrat Saemin Sijtei, Sámediggái, Boazodoallohálddahussii ja Snoasa suohkanii.

Prošeavttas leat čuovvovaš servodatmihttomearit:

• Saemien Sijte musea ja kulturguovddáš galgá duođaštit, suodjalit, ovdánahttit ja ovddidit máttasámi identitehta, giela ja kultuvrra.

• Guovddáš sáhttá šaddat arenan ja čoahkkinbáikin, ja dasto doaibmat sámi dutkan- ja gaskkustanásahussan.

• Guovddáža doaibma sáhttá leat mielde addimin sierra olahusjoavkkuide eanet máhtu ja áddejumi máttasámi kultuvrra ja leahkima birra.

Sámediggi lea dovddahan ahte Sámediggi váldá badjelasas ovddasvástádusa doaibmat láigolažžan daid areálain maid vuođđudus Saemien Sijte galgá geavahit, dainna eavttuin ahte Sámediggi bušeahtas bokte oažžu gokčojuvvot buot viessoláigogoluid ja jus maŋŋá bajidit láigomáksomeriid.

Sámediggi lea earret eará deattuhan čuovvovaš ákkaid prošeavtta duohtan dahkama ektui ovdaprošeavtta vuođul:

• Visti doaibmá arkitektonálaš čikŋan ja šaddá eahpitkeahttá geahččan veara visti dán guovllus. Dát addá buori vejolašvuođa deattuhit, čalmmustit ja oainnusmahttit máttasámi kultuvrra árvvolaš vuogi mielde, mas sáhttá leat stuorra ávki Snoasai ja guvlui oppalaččat. Dát dávista bures ráđđehusa áŋgiruššansurggiide Kulturloktemis mas visuála dáidda, arkitektuvra ja design deattuhuvvojit.

• Geasuheaddji visti gos leat buorit bargodilit váikkuha positiivvalaččat rekrutteremii oažžut deaŧalaš virggiide olbmuid máttasámi guovllus, ja lea danne mielde nannemin fágabirrasa máttasámi giela ja kultuvrra ektui.

• Museadoaibma čájáhusaiguin ja gullevaš bagadanbájiin sámi duodjái duođašta máttasámi kultuvrra árvvolaš ja ealli vugiin.

• Oktii lokaliseren eará almmolaš doaimmaiguin main leat sámiidguoski doaimmat, oktiibuot lea buorre fágalaš movttiidahttin buohkaide.

1.4.2.2 Sámi teáhterat

Sámi teáhterat leat deaŧalaš arenat kulturvásiheapmái ja kulturgaskkusteapmái, ja sámegiela geavaheapmái ja oainnusmahttimii.

Beaivváš Sámi Našunálateáhter lea guhká oččodan sierra teáhtervistti Guovdageidnui. Teáhtera stivra lea mielas ahte Stáhta huksendoaimmahat váldá badjelasas ovddasvástádusa teáhtervistti huksemis, ja ávžžuha Sámedikki sáddet barggahanreivve Stáhta huksendoaimmahahkii. Sámediggi lea bivdán Stáhta huksendoaimmahaga bargat ođđa teáhtervistti plánemiin, mii doaisttážii lea ráddjejuvvon prográmmabarggu čađaheapmái. Stáhta huksendoaimmahat lea ráhkadan huksenprográmma evttohusa. Sámedikki áigumuššan lea ahte Stáhta huksendoaimmahat váldá ovddasvástádusa barggu joatkimis dassážii go ođđa visti ceggejuvvo, ja maŋŋá ovddasvástádusa ođđa vistti doaimmas. Dat sorjá das ahte nagodit go Sámediggi ja Kulturdepartemeanta soahpat ahte prošeakta lea oassi sámi ođđa kulturviesuid viessoláigoruhtadanortnegis ja ruhtaduvvo dan badjel.

Åarjelhsaemien Teatere lea mearridan ođđa stivren- ja organisašuvdnahámi mii goziha dieđáhusa áigumušaid. Dát lea dahkkojuvvon Sámediggeráđi sámi ásahusovddidandieđáhusa vuođul. Sámediggi lea ovttas eará beliiguin bovdejuvvon oasussearvvi, Åarjelhsaemien Teatere N O/s vuođđudeapmái. Vuođđudančoahkkin lea guovvamánus 2012.

1.4.2.3 Sámi festiválat

Sámi festiválat leat deaŧalaččat sámi kultuvrra ja álgoálbmotkultuvrra oainnusmahttimii, gaskkusteapmái ja ovddideapmái. Sámedikkis leat jeavddalaččat čoahkkimat festiválaid ovddasvástideddjiiguin gulahallan dihte nubbi nuppi birra ja áigeguovdilis áššiid birra ságastallama dihte.

Márkomeanu stivra lea čilgen Sámediggái festiválaid rievdadusaid birra. Sii leat maiddái bivdán oažžut sierra buvttadeaddjivirggi festivála oktavuhtii. Sámedikkis, Romssa fylkkasuohkanis ja Márkomeanuin lea leamaš oktasaš čoahkkin festivála hástalusaid birra. Čoahkkimis ságastallojuvvui sierra čovdosiid hástalusaid birra. Márkomeannu váldá dáid mielde viidáset barggus festivála ovddidemiin.

Riddu Riđđu-festiválas ledje 20 jagi ávvudoalut geassit 2011. Festivála lea ovdánan miehtá máilmmi álgoálbmotmusihka deaŧalaš arenan, ja sámi dáiddáriid ja girječálliid deaŧalaš gaskkustanlávdin. Ávvudeami oktavuođas rahppojuvvui Davviálbmogiid guovddáža ođđa visti. Sámediggi lea ovttas Romssa fylkkasuohkaniin, Gáivuona suohkaniin ja ráđđehusain leamaš mielde ruhtadeamen ođđa vistti.

Guovdageainnu filbmafestivála ii leat ožžon máksot Sámedikkis njuolgadoarjaga 2011:s. Váilevaš raporterema geažil ii leat Sámediggi máksán njuolggodoarjaga, ja lea gáibidan ruđaid ruovttoluotta festiválas. Dán vuođul váldojuvvo dát filbmafestivála eret Sámedikki 2012 bušeahta njuolggodoarjagis 2012:s.

Guovdageainnu musihkkafestivála ávvudii 2011 beassážiid áiggi 40-jagi doaluiguin. Ávvudeami oktavuođas dollojuvvojedje ávvukonsearttat, MM heargevuodjimat ja Beaivváš Sámi Našunálateáhtera 30-jagi ávvudeapmi.

Kárášjoga festiválat leat fas dadjan ahte Sámedikkis galgá leat fásta lahttu stivrras jagi 2011 rájes. Dat leat rievdadišgoahtán njuolggadusaid nu ahte dat dávistit Vuođđudusláhkii. Bargguin galget leat geargan 2012 jahkečoahkkima rádjai. Sámediggi lea nammadan Laila Østby-Paulsen Kárášjoga festiválaid stivrii áigodahkii 2011–2013, ja Rosie Holmestrand lea várrelahttu.

1.4.2.4 Girjebusset

• Sámi girjebusset dievasmahttet bibliotehkabálvalusaid guovlluin gos sámit ásset bieđgguid, ja lea

• deaŧalaš oassi barggus bibliotehkabálvalusaid fállamis buohkaide. 2011:s oaččui maiddái Mátta-

• Romssa girjebusse doaibmadoarjaga Sámedikkis. Dál ožžot čieža sámi girjebusse doaibmadoarjaga

• Sámedikkis. Divttasvuona suohkan oaččui investerendoarjaga ođđa girjebusse oastimii 2011:s.

• Sámedikki girjerádju lágidii International Indigenous Librarians Foruma njukčamánus 2011. Dát

• forum lea lágiduvvon juohke nuppi jagi 1999 rájes. 2001:s lágidii foruma Sámi girjerádju Johkamohkis. Foruma ulbmilin lea buoridit diehtojuohkima, čoakkáldagaid ja bálvalusa minoritehtaide dan bokte

• ahte vuođđudit fierpmádaga ja juogadit vásihusaid iešguđetlágán álgoálbmogiid gaskka.

1.4.2.5 Sámi museat

Sámediggi lea čađahan dárboiskkadeami buot sámi museaid ektui. Das boahtá ovdan ahte sámi museat leat ain huksendásis. Dattetge leat dat ovdánan ja šaddan nana sámi gelbbolašvuođa ásahussan sámi servodagas. Sámediggi vuoruha sámi museaid bušeahtas. Guovddáš eiseválddiid, fylkkagielddaid ja gielddaid juolludusat eai leat gal lassánan ja leat beanta jávkamin, liikká vaikko lea celkojuvvon ahte ovddasvástádus gullá nationála, guovlulaš ja báikkálaš dásiide go lea sáhka sámi museain. Dan geažil lea sámi museain váttis ovddidit nu ollu ja nanosmuvvat ain eanet, ja sáhttit čiekŋudit eanet báikkálaš ja guovllu kulturhistorjái. Dárboiskkadeapmi lea vuođđun dan museapolitihkalaš čilgehussii mii galgá ovddiduvvot jagi 2013 álggus.

Norgga álbmotmusea álgaga mielde ahte fievrridit ruovttoluotta osiid sámi čoahkkádusain sámi museaide, lea Sámediggi álggahan čielggadit iešguđege beliid dáid ruovttoluotta fievrrideamis. Go daid galgá ruovttoluotta fievrridit de gáibiduvvo earret eará fágalaččat dohkálaš rádjan ja čájáhus. Čielggadeami oktavuođas geahčaduvvojit maiddái makkár resurssat dárbbašuvvojit dán proseassas. Vurdojuvvo ahte čielggadus gárvánivččii jagi 2012 álgo jahkebealis.

Njeallje musea mat leat Deanu musea, Várjjat sámi musea, Savio-musea ja Nuortasámi musea leat ain nannenproseassas. Bealit barget láigo- ja doaibmašiehtadusaid ásahemiin, nu ahte vuođđudus formálalaččat sáhttá váldit doaimma badjelii.

Nuortasámi museavisti ii leat gárvvistuvvon ollásit. Stáhta huksefitnodat bargá váilevašvuođaid divvumiin visttis vai dat sáhttá dohkkehuvvot ja váldojuvvot geavahussii almmolaččat. Musea rahpandáhton ja vuođđočájáhus ii leat mearriduvvon, muhto dat mearriduvvo jagi 2012 álggus.

1.4.2.6 Sámi dáiddamusea

Sámediggi lea 2009:s bivdán Stáhta huksendoaimmahaga čađahit Sámi dáiddamusea prográmmabarggu. Dat bargu galgá dahkkojuvvot lávga ovttasbargguin RiddoDuottarMuseaain/ Sámi dáiddamusean, mii eaiggáduššá rusttega. Stáhta huksendoaimmahat lea čađahan barggu, ja lea sádden Sámi dáiddamusea prošeavtta huksenprográmma.

Huksenprográmmas leat mielde earret eará dilleanalysa ja prográmmaplána. Sámi dáiddamusea galgá ásahuvvot RiddoDuottarMuseat dáláš vistái, ja dan vistti ođđa oassái. Bargu mii guoská eaiggátvuhtii, hálddašeapmái, doibmii ja dáláš rusttega bajásdoallamii ii leat vuos loahpahuvvon. Stáhta huksendoaimmahat lea dattetge dovddahan positiivvalaš miellaguottu dan ektui ahte olles rusttet sáhttá gullat Stáhta huksendoaimmahaga bargui maŋŋá go ođđa visti lea gárvvis, ja go dáláš visti lea divoduvvon/ođastuvvon. Plánejuvvo barggahančoahkkin gos geahčadit huksenprográmma ja prošeavtta stáhtusa.

1.4.3 Girjjálašvuohta

Sámi girjjálašvuođa ja musihka/luđiid oastinortnet lea álggahuvvon 2011:s. Sámi dáiddárráđđi hálddaša ortnega Sámedikki ovddas. Lávdegoddi mii galgá árvvoštallat dieđihuvvon dahkosiid musihka ja girjjálašvuođa oktavuođas lea nammaduvvon, njuolggadusaid mielde.

Davviriikkaid ráđi girjjálašvuođa sámi guovllu árvvoštallanlávdegoddi lea evttohan ovtta sámi girječálli ja ovtta sámi dahkosa girjjálašvuođabálkkašupmái 2011:s. Dat leat Rawdna Carita Eira dahkosiin ruohta muzetbeallji ruohta / löp svartöra löp. Lávdegottis leat leamaš mielde Line Merete Skarvik, Elli-Sivi Näkkäläjärvi ja John Erling Utsi.

1.4.4 Musihkka

Sámediggi lea ain dorjon prošeavtta Sápmi music. Sápmi music addá ovtta sámi artistii vejolašvuođa olles jagi ovddidit iežas artistan promoterema, turnedoaimma, skearruid báddema bokte jna. Ovttasbargu Sápmi musicain lea oassi ovttasbargošiehtadusas mii lea Sámedikki ja Finnmárkku fylkkagieldda gaskka. Prošeakta oaččui ruđaid jagi 2011 reviderejuvvon bušeahta bokte.

1.4.5 Mediafálaldat

Sámediggi lea ságastallan sámi mediafálaldaga birra Kulturdepartemeanttain. Áššit mat leat váldojuvvon ovdan departemeanttain leat Riikkaidgaskasaš sámi filbmaguovddáš, sámi mánáid-tv, erenoamážit julev- ja máttasámegillii, tv-prográmmaid sámegillii teksten, rekrutteremiin áŋgiruššan oažžut nuorra sámi mediaolbmuid, sámi filmmaid dubben ja speallofilmmaid teksten. Bealit sohpe ain gulahallat dáid áššiid birra.

Departemeanta ja Samediggi leat maiddái soahpan ahte innovatiivvalaš prošeavttaiguin nugo

Nuoraj-tv berre jotkojuvvot ja geavahuvvot ovdamearkan čuovvoleapmái go guoská sámegiela geavaheapmái mediain. Deaŧalaš lea doarjut nuorra sámi mediaolbmuid dainna jurdagiin ahte joatkit Nuoraj-tv:in ja rekrutteret dasa. Nuoraj-tv oažžu njuolggodoarjaga Sámedikki 2012 bušeahta rájes.

1.4.6 Sámi girkoáššit

Sámediggi searvvai Girkočoahkkimii cuoŋománus 2011 Tønsberggas. Dán čoahkkimis mearriduvvui sámi girkoeallima strategiijaplána. Sámediggi meannudii dán plána 2010:s ja buvttii dasa cealkámuša. Sámediggái lea deaŧalaš ahte sámi dimenšuvdna vuhtii váldojuvvo Norgga girkus, ja oaivvilda ahte mearriduvvon strategiijaplána lea buorre vuolggasadji dan oččodeapmái.

1.4.7 Valáštallan

Sámediggi háliida ahte sámi nuorat barget viššalit kultuvrrain ja valáštallamiin. Movttidahttin dihte lea Sámediggi 2011:s addán njeallje 25 000 ruvdnosaš stipeandda njealji nuorra kulturbargái ja valáštallái. Kultur- ja valáštallanstipeanda 2011:s addojuvvui čuovvovaččaide; Christer Kjønsø Karlsenii (karate), Silje Westgård (čuoigan), Marie Sofie H. Hætta (spábbačiekčan) ja Marja Helene Fjellheim Mortensson (musihkka). Sámediggi doaivu ahte stipeanda lea mielde movttiidahttimin dáid nuoraid, ja earáid, bargat viidáseappot kultuvrrain ja valáštallamiin.

Sámediggi oažžu jahkásaččat speallanruđaid Kulturdepartemeanttas. Doarjaga ulbmilin lea doarjut erenoamáš sámi valástallandoaimmaid bisuheami ja viidáseappot ovddidit erenoamáš sámi valáštallandoaimmaid árbevirolaš sámi kultuvrra ovddideami oassin. Doarjja galgá geavahuvvot vuosttažettiin mánáid- ja nuoraid doaimmaide. Sámediggi lea dán vuođul juolludan buot speallanruđaid 2011:s Sámiid valáštallanlihttui, SVL-N. Organisašuvdna lea geavahan ruđaid sámi valáštallama láhčima ovddideapmái mánáide ja nuoraide, ja erenoamážit lea deattuhuvvon heargevuodjima ja njoarostallama ovdánahttin.

Sámediggi lea 2011:s ain juohkán doaibma- ja aktivitehtadoarjaga golmma sámi valáštallanorganisašuvnnaide. Dat golbma organisašuvnna mat ožžot njuolga doarjaga Sámedikkis leat Sámiid valáštallanlihttu-Norga (SVL-N), Sámi spábbačiekčanlihttu (SSL) ja Sámi Heargevuodjin-Lihttu (SHL). Sámediggi gulahallá lávga sámi valáštallanorganisašuvnnaiguin, ja lea beroštupmi ahte dat ovttas galget láhčit valáštallandoaimmaid maiguin gozihuvvo sihke govdodat- ja njunušdássi.

Sámi nuorat servet juohke nuppi jagi Arctic Winter Games (AWG) nammasaš doaluide. AWG doalut leat árktalaš guovlluid nuoraid valáštallan- ja kulturdoalut. 2011:s lea leamaš fokus sámiid searvama ráhkkaneapmái AWG doaluin Whitehorses Canádas 2012:s. AWG guovddáš árvvut leat kultuvrra ja kulturáddejumi goziheapmi, ustitvuohta ja iežas ja earáid árvvus atnin. Sámediggi oaivvilda ahte dát leat deaŧalaš bealit sámi nuoraide go sii galget deaivvadit eará álgoálbmotnuoraiguin ja eará árktalaš guovlluid nuoraiguin.

1.4.8 Sámi dáiddáršiehtadus

Sámediggi ja Sámi Dáiddárráđđi leat dahkan ovttasbargošiehtadusa 2004:s mii mearkkaša dan ahte bealit šiehtadallet jahkásaččat sámi dáiddáršiehtadusa rámma. Borgemánus 2011 sohpe bealit ahte dáiddáršiehtadusa rámma 2012:s galgá leat 6 295 000 ru. Dás lei lassáneapmi 380 000 ru jagi 2011 dáiddáršiehtadusa ektui.

Šiehtadussii gullet čuovvovaš doaibmabijut:

• dáiddafoanda 700 000 ru

• stipeanda sámi dáiddáriidda 2 450 000 ru

• doaibmadoarjja sámi dáiddárorganisašuvnnaide ja Sámi dáiddárráđđái 2 150 000 ru

• sámi govvadáidaga ja dáiddadujiid oastinortnet 370 000 ru

• fágalaš bagadeapmi 275 000 ru

• čájáhusbuhtadus 50 000 ru

• čáppagirjjálašvuođa, luđiid ja musihka oastinortnet 300 000 ru

Sámi dáiddárráđđi hálddaša dáid ruđaid mat leat šiehtadusas, spiehkastahkan lea govvadáidaga ja dáiddaduoji oastinortnet, maid RiddoDuottarMuseat hálddaša.

1.4.9 Sámedikki nuoraidpolitihkalaš lávdegoddi

Sámedikki nuoraidpolitihkalaš lávdegoddi (SNPL) doaibmá oktavuohtalađasin sámi nuoraid ja Sámedikki gaskka, muhto maiddái gulaskuddaninstánsan ja «goziheaddji» Sámedikki guovdu nuoraidáššiid oktavuođas. Dieinna lágiin sáhttá SNPL veahkehit Sámedikki nuoraidprofiila ja nuoraidpolitihka hábmemis.

SNPL:s leat leamaš guhtta čoahkkima 2011:s. SNPL lea searvan maiddái sierra konferánssaide ja semináraide, ja lea doallan sáhkavuoruid ja searvan paneladigáštallamiidda muhtun oktavuođain. Dasto lea SNPL juohkán dieđuid valáštallandoaluin ja lea galledan sierra joatkkaskuvllaid juohkin dihte dieđuid SNPL, Sámedikki ja Sámedikki jienastuslohkui čáliheami birra. SNPL lei mielde lágideamen nuoraidseminára ja bargobáji Riddu Riđđu festiválas.

Čoahkkimis mii dollojuvvo jahkásaččat SNPL ja Mánáidáittardeaddji gaskka ledje fáddán sámi áššit nugo oahpponeavvut, davviriikkalaš ovttasbargu ja sámi mánáid demokráhtalaš searvan.

SNPL lei mielde lágideamen Sámi parlamentáralaš ráđi nuoraidseminára Suoločielggis Suomas. Konferánssa fáddán ledje árbedieđut ja turisma.

Ovdalis gielda- ja fylkkadikkeválgga ávžžuhii SNPL iežas bloggas ja FB:s nuoraid geavahit jienastanvuoigatvuohtaset. SNPL áigu čuovvolit geahččalanortnega evaluerema mii guoská 16 jahkásaččaid jienastanvuoigatvuhtii válljejuvvon gielddain, SNPL barggu ektui vuolidit ahkeráji Sámedikki jienastanlohkui čáliheapmái.

Ovttas Suoma ja Ruoŧa sámedikki nuoraidráđiiguin lágidii SNPL miniseminára Sámi parlamentáralaš ráđi (SPR) nuoraidpolitihka birra. Nuoraidráđit bukte cealkámuša maiddái sámi parlamentarihkkáriid konferánssa loahppadokumentii, ja sis lei sierra áššeovddidus oktasaš sámi nuoraidráđi ásaheapmái Sámi párlamentáralaš ráđi oktavuhtii. Dat mearriduvvui maŋŋá Sámi parlamentáraláš ráđis.

SNPL jođiheaddji lei mielde dán jagáš sešuvnnas álgoálbmogiid Bissovaš Forumis. Doppe čatnui oktavuohta earret eará UN Indigenous Youth Caucus nammasaš organisašuvnnain.

Nuoraid váldečielggadus lea lávdegoddi mii galgá čielggadit nuoraid válddi ja searvama servodagas. Ráđđehus lea nammadan lávdegotti. SNPL lea buktán cealkámuša čielggadussii. Sii válde ovdan earret eará dan movt negatiivvalaš mediabeaggin sámi áššiid hárrái, sáhttá dagahit ahte sámi mánáide ja nuoraide šaddá váttis oččodit váikkuhanfámu sámi áššiide. Dákko čujuhedje sii áššái Romssa suohkanis sámigiela hálddašanguvlui laktima ektui. Sámi nuoraid áŋgiruššan sáhttá buktit stuorra noađi ovttaskas olbmuide. Lávdegotti raporta ovddiduvvui 2011 juovlamánus.

1.4.10 Ohcanvuđot váikkuhangaskaoamit kultuvrii

1.4.10.1 Doarjja musihkkaalmmuhemiide

Dainna ortnegiin háliida Sámediggi lasihit doaibmabijuid sámi musihkkaalmmuhemiid siskkobealde, ja dieinna lágiin sihkkarastit sámi musihka oažžuma. Jagi 2011 bušeahtas lei várrejuvvon 1 900 000 ru musihkkaalmmuhemiide. 1 962 000 ru juolluduvvui doarjja musihkkaalmmuhemiide ja 30 prošeavtta gaskkas ožžo 13 prošeavtta doarjaga. Ohcamat ledje oktiibuot 5 495 000 ru ovddas. Dán jagi vuoruhuvvojedje earret eará mánáid musihkka ja nuorra artisttaid musihkkaalmmuheamit. Earret eará ledje Lars Ante Kuhmunen, Rolffa, Alit Boazu, Elin Kåven, Ivvar, Axel Ante sin searvvis geat ožžo doarjaga Sámedikkis dán ortnega bokte.

1.4.10.2 Doarjja girjjálašvuhtii

Dainna ortnegiin háliida Sámediggi láhčit diliid nu ahte sáhtášedje eanet almmuhit sámi girjjálašvuođa. Jagi 2011 bušeahtas lei várrejuvvon 4 586 000 ru girjjálašvuhtii. 2 586 000 ru juolluduvvui ohcanvuđot váikkuhangaskaomiid bokte kultuvrii, ja 2 000 000 ru addojuvvui Sámeálbmotfoandda bokte. Midjiide bohte 63 ohcama maid gaskkas 24 ohcamii juolluduvvui doarjja. Oppalaččat addojuvvui doarjja čáppagirjjálašvuhtii 64 %, fágagirjjálašvuhtii 24 % ja jietnagirjjiide 12 %.

Sámediggái lea leamaš deaŧalaš addit doarjaga sihke julev-, mátta- ja davvisámegillii. 3 prošektii addojuvvui doarjja bálddalagaid almmuhemiiguin, 15 prošektii davvisámegillii, 3 julevsámegillii ja 3 máttasámegillii.

1.4.10.3 Mánáid ja nuoraid kulturdoaibmabijut

Sámediggi háliida láhčit diliid máŋggalágan kulturdoaimmaide mánáide ja nuoraide. Danne lei 2011:s várrejuvvon 2 130 000 ru kulturdoaibmabijuide mánáide ja nuoraide, maŋŋá reviderema ja maŋŋá go doarjjalohpádusat gessojuvvojedje ruovttoluotta. 2 615 000 ru juolluduvvui iešguđetlágán prošeavttaide. Ohcamat ledje oktiibuot boahtán 5 607 000 ru ovddas. 62 ohcama gaskkas juolluduvvui 34 prošektii doarjja. Guokte ohcama sáddejuvvojedje ruovttoluotta almmá realitehta meannudeami haga.

Sámediggi addá doarjagiid ollu máŋggalágan prošeavttaide mat leat láhččojuvvon sámi mánáid ja nuoraid várás. Earret eará lea addojuvvon doarjja máŋgga musihkkadoaibmabijuide maidda mánát ja nuorat servet ja main sáhttet leat árjjalaččat mielde oahppamin musihka. Dás sáhttit namuhit juoigankurssa heivehuvvon mánáide ja nuoraide, idola sámi mánáide ja nuoraide, konseartta/vávváteáhtera, nu gohčoduvvon Jienaš. Sámediggi oaidná maiddái ahte ohcamat sámi teáhterdoibmii lassánit.

1.4.10.4 Eará kulturdoaibmabijut

Sámediggi háliida ahte leat girjás sámi kultuvrralaš doaimmat. Danne lei 2011:s várrejuvvon 4 226 000 ru eará kulturdoaibmabijuide, maŋŋá reviderema ja go doarjjalohpádusat gessojuvvojedje ruovttoluotta. 4 243 000 ru juolluduvvui doarjja prošeavttaide. Oktiibuot ohccojuvvui prošeavttaide 14 610 000 ru. Bohte oktiibuot 171 ohcama, ja daid gaskkas ožžo 89 prošeavtta doarjaga. 17 prošeavtta eai realitehta meannuduvvon, ja 2 ohcama gesse ohccit ieža ruovttoluotta.

Sámediggi oaidná ahte ohcamat Sámi álbmotbeaivvi čalmmusteapmái lassánit man oktavuođas doarjjaoažžut leat miehtá Sámi. Sámediggi addá doarjaga maiddái festiválaid artisttaid bálkkáide, sihke unna ja stuorra festiválaide dán ortnega bokte. Dasto oaidná Sámediggi ahte duodjeprošeavttat lassánit ja eanet ja eanet olbmot háliidit lágidit kurssaid. Lágiduvvojit maiddái ollu stuorra kulturdoalut main Sámediggi lea stuorra ruhtadeaddji.

1.4.10.5 Sámegielat sárggusgovvaráiddut

Sámediggi háliida ahte almmuhuvvojit sámegielat sárggusgovvaráiddut. Jagi 2011 bušeahtas lei várrejuvvon 460 000 ru dán ulbmilii. Bohte guokte ohcama, mas nubbái juolluduvvui 460 000 ru.

1.4.10.6 Sámi girjelágádusat

Sámediggi áigu láhčit diliid nu ahte šaddet árjjalaš sámi lágádusat. Jagi 2011 bušeahtas lei danne várrejuvvon 2 750 000 ru daidda. Oktiibuot juolluduvvui 2 956 000 ru. Bohte guhtta ohcama. Olles submi mii lea várrejuvvon sámi lágádusaide juogaduvvo lágádusaide vuođđodoarjjan, aktivitehtadoarjjan ja doarjjan vuovdaleapmái ja juohkimii. Váiddameannudeapmi dagahii dan ahte bušeahtas šattai liigegeavaheapmi. Sámediggi lea duhtavaš go lágádusat mat devdet juolludaneavttuid leat nannosat, ja go gávpejohtu lea badjel 500 000 ru ja go sámegielat almmuheamit leat unnimusat 75 % bruttogávpejođus nugo gáibiduvvo juolludaneavttuid mielde.

1.4.10.7 Sámi deaivvadanbáikkit

Sámedikki mielas lea deaŧalaš ahte leat deaivvadanbáikkit mat doibmet sámi giela ja kultuvrra gaskkustan- ja ovdánahttinarenan. Jagi 2011 bušeahtas lei danne várrejuvvon 1 1750 000 ru sámi deaivvadanbáikkiide. Oktiibuot bohte 13 ohcama 2 334 000 ru ovddas. Buohkat eai ožžon doarjaga dán ortnega bokte, go ohcciin eai lean doaimmat mat gusket mánáide, nuoraide ja vuorrasiidda. Doarjja addojuvvui guđa deaivvadanbáikái oktiibuot 852 050 ru ovddas maid gaskkas 3 deaivvadanbáikkis lei oktasaš duodjebádji. Dasa lassin leat 3 deaivvadanbáikkis doaibmabijut mat njuolga čatnasit doaimmaide mat gusket mánáide, nuoraide ja vuorrasiidda. Deaivvadanbáikkit, mat ožžo doarjaga dán ortnega bokte, leat seamma go 2010:s.

1.4.10.8 Investerendoarjja sámi girjebussiide

Sámediggi áigu bisuhit ja viiddidit sámi girjebussefálaldaga. Jagi 2011 bušeahtas lei danne várrejuvvon 2 500 000 ru sámi girjebussiid oastimii. Vuoruhemiin oidno ahte sámi girjebusset julevsámi guovllus leat vuoruhuvvon. Olles várrejuvvon submi manai Divttasvuona suohkanii, mas lea girjebussefálaldat julevsámi guovllus. Sis lea maiddái ovttasbargu lagaš gielddaiguin Ruoŧa bealde.

1.5 Ealáhusat

Sámedikki váldomihttomearrin ealáhusaid oktavuođas lea ahte mii dáhttut nana ja juohkelágan ealáhuseallima mii vuhtii váldá sámi kultuvrra, luonddu ja birrasa sámi guovlluin. Mii fertet bisuhit dan barggolašvuođa mii juo lea sierra ealáhusaid siskkobealde. Sámi guovlluin lea stuorra eretfárren, erenoamážit nissonolbmuid gaskkas. Danne mii sávvat eanet nissonolbmuid fitnodateaiggádin ja ealáhusdoallin. Dát sáhttá váikkuhit nana ja ealli servodagaide gos olbmot háliidit ássat.

Sámedikkis leat máŋggalágan bargovuogit movt dáid mihttomeriid juksat. Mii gulahallat viidát stáhta eiseválddiiguin, sihke čoahkkimiin, konsultašuvnnain ja ealáhusšiehtadallamiin sierra ealáhusaid hárrái. Mii gulahallat maiddái ealáhusorganisašuvnnaiguin, gielddaiguin ja doarjjaohcciiguin. Sámi ealáhusat gáibidit dávjá stuorra areálaid. Ollu barggus maid Sámediggi dahká eanavuoigatvuođaiguin lea oassi sámi ealáhusovddideami rámmaeavttuin.

1.5.1 Sámedikki ealáhusovddidandieđáhus

Sámediggi lea ráhkadan ealáhusovddidandieđáhusa. Ealáhusovddidanbarggu váldomihttomearrin lea háhkat nana ja juohkelágan ealáhuseallima, dakkár ealáhuseallima mii vuođđuduvvo sámi kultuvrii, lundui ja birrasii, ja mii váldá daid vuhtii, ja maid háhkat dakkár ealáhuseallima mii lea vuođđun ceavzilis báikegottiide gos olbmot háliidit ássat.

Dán dieđáhusas leat vihtta áŋgiruššansuorggi vuoruhuvvon. Dat lea rámmaeavttut vuođđoealáhusain, geasuheaddji báikegottit, kulturealáhusat, ja innovašuvdna, dutkan ja árvoháhkan. Maŋimuš áŋgiruššansuorgi lea gelbbolašvuođalokten ja ođđahutkamat. Boahtteáiggi ealáhuspolitihkas biddjojuvvo eanet fuomášupmi kulturealáhusaide ja sámi kultuvrii. Sámediggi lea válljen bidjat sámi mátkeealáhusaid ja duoji doahpagii kulturealáhusat. Ealáhusdieđáhusa mihttomearit ja strategiijat leat heivehuvvon doaibmabijuid bokte 2012 bušeahtas. Sámediggeráđđi lea juo mearridan prográmmačilgehusa lotnolasealáhusaid árvoháhkanprográmmii ja sámi mátkeealáhusaide.

Sámediggi lea ráhkadahttán ovddidananalysa 22 gielddas sámi guovlluin. Analysa lea vuođđun bargui ealáhusovddidandieđáhusain. Dát čájeha ahte sámi guovlluin leat stuorra hástalusat ollu surggiin. Dát hástalusat leat earret eará gánnáhahttivuođa bisuheami, innovašuvnnaid ja ásaheaddjidávjodaga ja ahtanuššama oktavuođas ealáhuseallimis. Sámi guovlluin leat hástalusat maiddái ássama bisuhemiin. Dan geažil go unnit riegádit mánát ja olbmot fárrejit distrivttain stuorát čoahkkebáikkiide. Dat mii lea buorre lea dat go oahppodássi eanaš sámi guovlluin lea buoret go sámi guovlluid olggobealde. Raporta čájeha ahte eanaš sámi guovllut geasuhit unnán ássansaji ektui, muhto buorebuččat fitnodatgeasuheami ektui. Dat čájeha maiddái ahte ollu sámi guovlluin leat buoret bálvalusat nugo gávppašeami, idjadeami, bálvalusaid ja doaimmaid ektui.

Sámediggi áigu ráhkadahttit ođđa analysa ovdáneamis sámi guovlluid gielddain. Dát lea viiddiduvvon guoskat maiddái guovtti máttasámi gildii. Analysa galgá eanet bidjat guovddážii innovašuvnnaid, sisafárrema ja oahppodási.

1.5.2 Ovttasbargu

1.5.2.1 Stuorradiggedieđáhus ođđa eanadoallo- ja biebmopolitihka birra

Sámediggi lea buktán cealkámuša stuorradiggedieđáhussii ođđa eanadoallo- ja biebmopolitihka birra. Cealkámušas deattuhii Sámediggi ahte dieđáhusas livčče galgan addit buoret ekonomalaš eavttuid boanddaide, sihkkarastit rekrutterema eanadollui ja addit eavttuid juohkelágan doallostruktuvrii miehtá riikka. Sámediggi háliidii maiddái ahte dieđáhusas livčče galgan deattuhit árktalaš eanadoalu ja ahte dat gulašii davviguovlopolitihka siskkobeallái. Sámediggi evttohii regionaliseret eanadoallopolitihka, meahci buorebut geavahit sávzaguohtumii ja áŋgiruššat mátkeealáhusaiguin. Sámediggi bivddii viiddiduvvon rollaid sámi guovlluid eanadoallopolitihka oktavuođas doppe gos konsultašuvdnašiehtadus galgá adnojuvvot.

Sámediggi bođii árrat proseassas stuorradiggedieđáhusain diehtit ahte dan sadjái go ráhkadit sierra boazodoallodieđáhusa, válddahuvvo boazodoallu dán dieđáhusas. Ovdáneami vuođul ovddit stuorradiggedieđáhusa rájes boazodoalu birra ja daid ollu hástalusaid geažil mat boazodoalus leat dál ovddabealde, bivddii Sámediggi ahte ráhkaduvvošii sierra dieđáhus boazodoalu birra. Sámedikki oaivila mielde lea deaŧalaš vuđolaččat ja ollislaččat meannudit buot beliid ealáhusas.

Sámediggi searvvai muhtun čoahkkimiidda ja konsultašuvdnačoahkkimiidda Eanadoallodepartemeanttain. Sámedikki ektui lea proseassa unnán searvvaheaddji, sihke boazodoalu ja eanadoalu dáfus.

Loahpalaš dieđáhusas mii ovddiduvvui juovlamánus 2011 oaidnit ahte Sámedikki cealkámušat eanadoalu birra leat unnán váldojuvvon mielde. Dat mat leat váldojuvvon mielde leat earret eará árktalaš eanadoallu, eanadoallu miehtá riikka ja eanadoallopolitihka regionaliseren. Stuorradiggedieđáhusas ii leat sámi guovlluid eanadoallu namuhuvvon. Dat makkár rolla Sámedikkis galggašii leat maid ii leat váldojuvvon mielde dieđáhusas.

Nugo sámi eanadoalloberoštumiide maid Sámediggi lea ovddidan konsultašuvnnain, de gávdnat unnán Sámedikki cealkámušaid boazodollui stuorradiggedieđáhusas. Vaikko stuorradiggedieđáhus dál lea gárvvis, de áigu Sámediggi ain bargat dan ala ahte Stuorradiggi váldá stuorát ovddasvástádusa boazodoalus ja ráhkada sierra stuorradiggedieđáhusa boazodoalu birra.

Sámedikki mielas lea duođalaš ášši go konsultašuvnnat doaibmabijuid birra Stuorradikki eanadoallo- ja biebmopolitihkalaš dieđáhusas eai goassige formálalaččat loahpahuvvon. Sámediggi áigu čuovvut ášši Eanadoallo- ja biebmodepartemeantta ektui, mas lea ovddasvástádus dán áššis, ja Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeantta ektui, man departemeanttas lea ovddasvástádus sámi áššiin.

1.5.3 Mariidnaealáhusat

Sámit lea bivdán guliid nu guhká go gávdnojit historjjálaš gáldut. Sámediggi deattuha viidáseappot ahte ferte vuhtiiváldit boares lágaid dán suorggis, ovdamearkka dihtii 1775 mannosaš eanančujuhancealkámuša (Jordutvisningsresolusjonen) mii nanne finnmárkolaččaid vuosttašvuoigatvuođa guolásteapmái. Sámediggi muittuha ahte Gáivuona duopmu maiddái manná guhkás dan guvlui ahte dovddahit ahte das lea sáhka vieruiduvvanvuoigatvuođas mas báikkálaš guolásteaddjit ožžo buhtadusa, dannego sin guolástanguovlluide lei váddáset beassat go fápmohusken buvttihii eanet jieŋa vutnii. Sámediggi čujuha viidáseappot dasa ahte oahppa «friddja guolásteami» birra ii goassege ožžon coavcci Norgga rittus. Duopmu čájeha ahte historjjálaš geavaheapmi mii lea duođaštuvvon rittus báikkálaš vieruiduvvannjuolggadusain, lei hui deaŧalaš mearrádussii. Dáid historjjálaš duohtavuođaid ferte maid árvvoštallat Norgga geatnegasvuođaid ektui earret eará ON Álgoálbmotjulggaštusa 37. artihkkala vuođul.

Sámiid riekti resurssaide mearas ja jogain, ja riekti geavahit daid, lea mearrideaddji oassi sámi kultuvrra ávnnaslaš vuođus. Sámediggi sávvá boahtteáigái čujuheaddji ja ollislaš politihka, ja ahte Sámediggi lea okta dain gii bidjá eavttuid guolástuspolitihka ovddideapmái Norggas. Sámediggi vuoruha barggu sámiid historjjálaš bivdovuoigatvuođaid, mariidnaresurssaid ja jogaid ja riddo- ja vuotnaguovlluid geavaheami sihkkarastimiin. Sámediggi lea jagis 2011 čađahan konsultašuvnnaid ja čoahkkimiid gonagasreappáid hálddašeami láhkaásahusa reviderema, mearraluossabivddu sámi guovlluin ja guolástusaid ja mearrenjiččehasaid regulerema oktavuođas jagis 2011.

1.5.3.1 Riddoguolástuslávdegoddi

Konsultašuvnnaid bokte Riddoguolástuslávdegotti árvalusa (NAČ 208:5) birra, leat Sámediggi ja Guolástus- ja riddodepartemeanta soahpan ahte nannet álbmoga guolástanrievtti mearrasámi guovlluin, nugo Sámediggi háliidii gulaskuddancealkámušastis. Šiehtadus lea unnimus čoavddus mii earret eará mearkkaša dan ahte bivdovuoigatvuohta nannejuvvo dan bokte go ođđa mearrádusat váldojuvvojit mielde gustovaš láhkadahkosii.

Dán unnimus čovdosa sáhttá čoahkkáigeassit 7 čuoggá vuollái:

• Mearriduvvo ođđa láhkamearrádus nu ahte oasseváldiláhkii čadnojuvvo guolástanvuoigatvuohta. Mearrádusa ferte geahččat fárrolaga mearraresursalága 11. § deattuhanmearrádusain.

  • Láhkaevttohus mearkkaša ahte lága bokte suodjalit guolástanrievtti ja seammás mearkkaša dan ahte sii geain lea vuoigatvuohta galget vuoruhuvvot ovddabeallái buot earáid go lea resursavátnivuohta.

• Mearriduvvo sierra deattuhanmearrádus mearraresursalágas. Deattuhanmearrádus dagaha ahte juohke lágan regulerema oktavuođas galgá erenoamážit deattuhuvvot sámiid geavaheapmi ja movt dat geavaheapmi mearkkaša sámi báikegottiide.

• Mearriduvvo láhkaásahusa bokte gielddus stuorát fatnasiidda (badjel 15 mehtera) vuonaid siste.

• Láhkii čadnojuvvo vejolašvuohta identifiseret ja dohkkehit báikkálaš historjjálaš vuoigatvuođaid.

• Sámiid mielmearrideapmi resursahálddašeamis – vuotnabivdolávdegoddi

• Láhkamearrádus álbmotrievtti ektui oasseváldilágas mearkkaša ahte oasseváldiláhka galgá geavahuvvot Norgga álbmotrievttálaš geatnegasvuođaide dávistettiin, ja ahte láhka gusto álbmotrievtti njuolggadusaid rámmaid siskkobealde álgoálbmogiid ja minoritehtaid hárrái. Mearrádusa deaŧaleamos doaibman lea čalmmustahttit daid álbmotrievttálaš geatnegasvuođaid mat gávdnojit.

• Doaibmabijut:

  • Várrejuvvo jahkásaš vuođđoearri dorskebivdui. Sámediggi guorahallá ja realitehta meannuda dán čuoggá dalle go prinsihpaid láhkii čatnan lea sohppojuvvon vuotna- ja riddobivddu dohkkeheami ja sihkkarastima ektui árbevirolaš mearrasámi guovlluin.

  • Dattetge lea ovttamielalašvuohta das ahte galgá leat vejolaš birget okto guolástanrivttiin dahje buohtalaga eará doaimmain. Riekti galgá leat nuvttá ja dat galgá váikkuhit fatnasiid ja guolásteddjiid laskama guovllus.

Evttohuvvon doaibmabijuid sáhttá atnit deaŧalaš vuosttaš lávkin sámiid ja eará báikegoddeolbmuid vuoigatvuođaid ollislaš sihkkarastimis ja dohkkeheamis daid luondduviđa mariidnaresurssaide siskkáldas ja álbmotrievtti mielde. Historjjálaš guolástanrivttiid dohkkeheapmi mat sámiin ja earáin leat mearrasámi guovlluin, lea gáibádussan viidáset proseassas mearrasámi kultuvrra ja eallinvugiid ealáskahttimiin.

Sámediggi oaidná ahte Finnmárkku, Romssa ja Norlándda stáhta ja fylkkagielddaid kantuvrrain lea stuorra hástalus fatnasiid ja guollevuostáiváldinsajiid ruhtadeamis dainna lágiin ahte das livččii ávki ássiide nu ahte ožžot vejolašvuođa geavahit daid bivdovuoigatvuođaid maid ožžot ruovttoluotta ja besset árjjalaččat searvat guollebivdui.

1.5.3.2 Guolástusreguleremat

Guolástus- ja riddodepartemeanta ja Sámediggi leat ovttas geahčadan Guolástusdirektoráhta guolástanregulerema evttohusa jahkái 2012. Sámediggi válddii erenoamážit ovdan áššečuolmma ahte gieldit guollebivddu stuorra mearrafatnasiiguin davvinorgga vuonain.

Departemeanta áigu čuovvut direktoráhta evttohusa ahte ii diktit šákšabivddu 4 nautalaš miilla siskkobealde. Dasto árvvoštallat gildosa gieldit guolástusa vuotnalinnjáid siskkobealde fatnasiidda main lea dihto sturrodat, lea okta ollu doaimmain maid dat evttohuvvon vuotnaguolástuslávdegoddi galgá árvvoštallat.

Norgga riddodorskenálli lea vánis, muhto árjjalaš nállebuoridanplána geažil lea dat dál váldojuvvon eret luonddušlájaid rukseslisttas. Riddodorski hálddašeamis lea stuorra mearkkašupmi guolástussii mearrasámi guovlluin, danne go dán šlájas lea olles eallingierdu vuonain ja rittus. Buoridanplána vuođđun lea gáržžiduvvon regulerenmálle ollu guovlluin. Dán vuođul lea Sámediggi joatkán barggu eiseválddiid guovdu ahte suodjalit sámi perspektiivva norgga riddodorski hálddašeamis ja buorideamis. Dát mearkkaša earret eará dan ahte fatnasat mat leat badjel 15 mehtera fertejit bivdit olggobealde vuotnalinjjáid, go fas trålárat ja stuorra fatnasat ja mearrafatnasat fertejit bivdit olggobealde 12 ja 6 nautálaš miilla eret nannámis, sturrodaga mielde.

Norgga eiseválddit leat ovttas Ruošša eiseválddiiguin mearridan ahte 2012 galgá leat lohpi bivdit šávššaid. Sámediggi lea áigodagas maŋŋá rahpama 2009:s dadjan ahte ii leat mielas addit lobi bivdit šávššaid, danne go dál eat dieđe movt dát bivdu váikkuha loahppa ekologalaš mariidnavuogádahkii Barentsábis, rittus ja vuonain Davvi Norggas. Danne lea Sámedikki mielas deaŧalaš ráhkadit máŋgganállehálddašanmálle Barentsábi várás mii siskkilda maiddái áhpeguliid (sallit, šákša jna) ja mearranjihcehasat.

1.5.3.3 Gonagasreappát

Sámediggi doarju ahte gonagasreappát hálddašuvvojit lagasvuođa- ja sorjavašvuođa prinsihpa mielde, mii mearkkaša dan ahte smávva báikegottiide miehtá rittu, ja nu maiddái unnimus fatnasiidda, galgá sihkkarastojuvvot vuosttaš vuoigatvuohta bivdit, ja dasa gullá maiddái gonagasreabbábivdu iežaset lagašguovlluin. Erenoamážit guoská dát vuotnaguovlluide.

Sámediggi lea duhtavaš go Guolástus- ja riddodepartemeanta čuovvolii Sámedikki evttohusa 2010:s ahte ii addit friija lobi bivdit gonagasreappáid nuorttabealde 26 0 Ø. Sámediggi lea registreren ahte Guolástusdirektoráhtas maŋit áiggis leat ollu geahppánan dakkár áššit mat gusket lobihis gonagasreabbábivdui dán guovllus.

Sámedikki presideanta lea dovddahan skábmamánus 2011:s ahte Sámediggi áigu árvvoštallat ahte galggašii go addit gonagasreabbábivdolobi fatnasiidda mat leat vuollel 15 mehtera.

1.5.3.4 Anadromalaš luossabivdu

Guolástusreguleremat jogain ja mearas jagis 2012

Sámediggi lea 2011:s ásahan bargolávdegotti mii bargá guolástusreguleremiiguin jogain ja mearas 2012 ektui. Bargolávdegoddi lea buktán regulerenevttohusa jogain ja mearas jagi 2012 várás, ja dasto guhkes áiggi strategiija reguleremiid várás. Lávdegotti regulerenevttohus 2012 rájes lea ahte viiddidit gáidánuohti bivdoáiggi, erenoamážit Davvi-Romssas. Go guoská johkabivdui, de bidjá bargolávdegoddi vuođđun fylkkamánni evttohusa ahte bisuhit bivddu otnáš dásis eanaš čázádagain. Dasto oaivvilda bargolávdegoddi ahte sáhtá geavahit ráfáidahttinávádagaid váldo váikkuhangaskaoapmin reguleren dihte guollebivddu čázádagain Finnmárkkus, gos lea heivvolaš. Bargolávdegoddi lea maiddái evttohan ahte berrešii álggahuvvot prošeakta dainna áigumušain ahte kártet ja heivehit árbedieđuid mat galget leat vuođđun luossabivddu hálddašeapmái.

Bargolávdegotti raporta lei vuođđun konsultašuvnnaide Luondduhálddašan direktoráhtain reguleremiid birra. Sámediggi lea konsultašuvnnain Luondduhálddašandirektoráhtain soahpan gulaskuddancealkámuša mii sáddejuvvui gulaskuddamii, ja gulaskuddanáigemearrin lei ođđajagimánu 20. b. 2012. Bargolávdegotti raporta ja Sámedikki mearkkašumit maŋŋá konsultašuvnna dárbbu birra viiddidit guovllu «kysten av Finnmark» lea mielddusin gulaskuddamis.

Šiehtadallamat Suomain Deanučázádaga birra

2011:s lea leamaš čoahkkin ministerdásis ođđa šiehtadallamiid álggaheami birra dan soahpamuša ektui mii lea Norgga ja Suoma gaskka Deanučázádaga hárrái. Deanu guolástanhálddahus ja sámedikkit Norgga ja Suoma bealde gessojuvvojit lávga mielde šiehtadallamiidda, mat álggahuvvojit ođđajagis. Sámediggi galgá leat mielde Norgga šiehtadallanlávdegottis. Norgga ja Suoma dutkanjoavku ovddidii dutkanbohtosiiddis Ohcejogas skábmamánus. Dasto ožžo Norgga ja Suoma vuoigatvuođaoamasteaddjit ja sámedikkit Norgga ja Suoma bealde vejolašvuođa háleštit daid regionála šiehtadallamiid birra mat bohtet. Šiehtadallamat eai ovdánan dán jagi ja šiehtadallamat jotkojuvvojit nationála šiehtadallamiiguin. Sámediggi áigu boahtteáiggis ságastallat šiehtadallanvuođu birra Birasgáhttendepartemeanttain.

Njávdánčázádaga báikkálaš hálddašeapmi

Sámedikkis lea leamaš oktavuohta Birasgáhttendepartemeanttain ja lea háleštan dan birra ahte álggahit proseassa báikkálaš hálddašeamis Njávdámis boahtte jagi.

1.5.3.5 Mearrageavahus

Sámediggi lea fuolas go leat areálariiddut árbevirolaš vuotnabivdiid ja guollebiebmanealáhusa gaskka, ja go leat birasváikkuhusat go guoská earret eará dasa go nu ollu gárgidit biebmoguolit. Guollebiebman ii galgga áitit lunddolaš guollešlájaid ja das ferte leat dakkár doaibmavuohki mas biras váldojuvvo vuhtii. Deaŧalaš lea ahte guollebiebmanealáhus doaimmahuvvo dainna lágiin ahte dat ii heađuš árbevirolaš bivddu mearas dahje jogain.

Sámediggi searvvai ja doalai sáhkavuoru workshopas Salmon Voices Münchenis golggotmánus. Workshopa oktavuođas váldojuvvui bajás movt álgoálbmogat Norggas ja Canádas vásihit guollebiebmanealáhus. Son deattuhii ahte árbedieđut galget lea maid vuođđun luossahálddašeapmái. Son váillahii álgoálbmotperspektiivva fuomášumi guollebiebmanealáhusa iežas bealis. Mátkki ulbmilin lei čatnat oktavuođa Canáda álgoálbmogiiguin mat vásihit sullasaš áššečuolmmaid maid Sámediggi ge vásiha luossahálddašemiin.

1.5.3.6 Mearranjihččehasat

Riddonjurjuid reguleren ja hálddašeapmi lea guovddáš bealli Sámedikki riddo- ja guolástuspolitihkas. Sámediggi háliida ahte mariidna vuotnaresurssat hálddašuvvojit ollislaš ja ceavzilis vugiin. Sámediggi doarju ahte galgá leat ceavzilis njuorjjonálli sámi guovlluin, muhto ahte nálli galgá bisuhuvvot dakkár dásis ahte báikkálaš guollenálit suodjaluvvojit main mearrasámit ja earát leat sorjavaččat bisuhan dihte ealáhusa ja kultuvrra.

Mearranjihččehasráđđi heaittihuvvui 31.12.2011, ja Guolástusdirektoráhta heaittihii geavahusa mii ovdal lea leamaš ahte rahpat gulaskuddama mearranjihččehasaid bivdoeriid mearrideapmái ja regulerenevttohussii. Sámediggi lea 2011:s doallan čoahkkimiid ja konsultašuvnnaid Guolástusdirektoráhtain heivehan dihte geavahit báikkálaš máhtu dutkamis ja mearranjihččehasaid hálddašeamis, bisuhit rabas gulaskuddamiid riddonjurjuid bivdoearre- ja hálddašanevttohusaid ektui 2012:s, ja lea dorjon ahte álggahit fas buhtadusortnegiid riddonjuorjjobivdui. Guolástusdirektoráhta lea čuovvolan Sámedikki ávžžuhusa ja lea čađahan rabas gulaskuddama evttohusa ektui mii guoská bivdoeriide ja riddonjurjuid hálddašeapmái 2012:s, ja lea miehtan ahte addigoahtit buhtadusa riddonjurjuid goddima ovddas.

1.5.3.7 Økologiija – stárravuvddiid ođđasis šaddan

Mearradutkaninstituhtta lea ásahan ođđa gieddestašuvnna Finnmárkui, mii lea Porsáŋgguvuonas oarjjabealde. Mearradutkama mihttomearrin lea bisuhit rikkis guollenáliid Davvi Norgga vuonain. Dán oktavuođas lea Porsáŋggu vuotna válljejuvvon čuozahatguovlun. Sámediggi lea addán 500 000 ru doarjjan prošeavtta » Guorba stárravuovddi šaddadeapmi – kálkenprošeakta» čađaheapmái.

1.5.3.8 Ovttasbargu guolástusorganisašuvnnaiguin

Sámedikki presideanttas lei čoahkkin Norgga Guolástussearvvi jođihangottiin miessemánus 2011:s. Fáttáid gaskkas maid birra lei sáhka ledje guolástushálddašeapmi oppalaččat ja beliid oaidnu Riddoguolástuslávdegotti evttohusaide. Goappašat bealit leigga mielas bisuhit oktavuođa ja čilget nubbi nubbái áigeguovdilis guolástuspolitihkalaš áššiid birra.

1.5.4 Eanadoallu

Sámediggi lea addán cealkámuša eanadoallošiehtadallamiidda Eanadoallo- ja biebmodepartementii. Sámediggi deattuhii erenoamážit ahte oažžut buoret gánnáhahttivuođa eanadoalus ja ahte eanadoallu ferte oažžut buoret dietnasa. Sámediggi evttohii vuolidit dan alla iežas oasi beliin šaddovahágiin ja dálvevahágiin. Sámi guovllut ledje beahttašuvvan eanadoallošiehtadusa bohtosa ektui. Veaháš buoret dienaslassáneapmi šattai, muhto ii doarvái goluid laskama ektui. Ain leat stuorra erohusat dienaslassáneamis eanadoalu ja servodaga gaskka muđui.

Ođđa doaibmavisttiid ruhtadeamis leat stuorra hástalusat eanadoalus. Ruhtadanortnegat eai doala liigegoluide mat leat sámi guovlluin riikka máttaosiid ektui. Sámediggi lea ruhtadan máŋga stuorra vistti, muhto hástalussan lea loahparuhtadeami oažžun máŋgga dáin huksenáššiid oktavuođas. Deaŧalaš lea ahte dat doaibmavisttit main nuorat galget bargat, leat áiggi gáibádusaid mielde. Sámedikki mihttomearrin lea eanadoalu bisuheapmi sámi guovlluin.

Gáicaealáhus lea nuppástuvvan ja lea nuppástuvvamin dainna lágiin ahte stuorra oassi gáiccain Norggas galget sanerejuvvot, ja ulbmilin lea luottahuhttit muhtun dávddaid maid gáiccat ožžot. Sámediggi ballá erenoamážit daid doalloheaittihemiid geažil maid sanerenprošeakta mielddisbuktá ja deattuha ahte ferte álggahit ođđa doaibmabijuid mat sihkkarastet viidáset eallinfámolaš gáicaealáhusa.

Sámediggi lea ovttasbargguin Fylkkamanni eanadoalloossodagain, Finnmárkku fylkkagielddain ja Innovašuvdna Norggain láhčán diliid nu ahte oččodit jáhkku eanadollui Ávjovári álgoálbmotguovllus. Guoskevaš gielddat, Porsáŋgu, Kárášjohka ja Guovdageaidnu leat joatkán dáinna ja leat ráhkadan váldoprošeavtta dán áŋgiruššama várás. Gielddat leat láhčán golmma jagi prošeavtta. Jos prošeavttain lihkostuvvet, de sáhttá das leat sirdinárvu eará guovlluide.

1.5.5 Boazodoallu

Sámedikki cealkámuš 2012/2013 boazodoallošiehtadussii meannuduvvui dievasčoahkkimis skábmamánus 2011. Dán cealkámušas deattuha Sámediggi ovttasbarggu ja konsultašuvnnaid departemeanttain boazodoallopolitihka ja dan hálddašeami, šiehtadusa váikkuhangaskaoapmeortnegiid, boazodoalu areálaid, boraspiriid, divadiid boazodoalus, dearvvašvuođa, dásseárvvu, vuovdalandili ja boazologu heiveheami.

Sámediggi áigu čalmmustahttit cealkámuša šiehtadusbeliide Norgga Boazosápmelaččaid Riikkasearvái ja stáhtii Eanadoallo- ja biebmodepartemeantta bokte ođđajagis 2012.

Norgga ja Ruoŧa gaskasaš boazoguohtonkonvenšuvdna regulere boazodoalu Norgga ja Ruoŧa gaskasaš rádjaguovllus. Sámediggái lea deaŧalaš sihkkarastit buori čovdosa boazodoalu ealáhusorganisašuvnnaide maidda konvenšuvdna guoská. Norgga ja Ruoŧa sámedikkiid presideanttaid gaskasaš čoahkkima vuođul, bivddii Norgga Sámediggi konsultašuvnnaid Eanadoallo- ja biebmodepartemeanttain ášši birra. Konsultašuvnnat departemeanttain dollojuvvojedje cuoŋománus 2011. Konsultašuvnna fáddán lei bargu Norgga ja Ruoŧa gaskasaš boazoguohtonkonvenšuvnnain viidáseappot. Sámediggi lea ságastallamin Ruoŧa Sámedikkiin, Norgga Boazosápmelaččaid Riikaservviin ja Ruoŧa Sámiid Riikkaservviin dan birra ahte vejolaččat oažžut oktasaš evttohusa maid čalmmustit Norgga ja Ruoŧa ráđđehusaide.

1.5.5.1 Dásseárvu boazodoalus

Árbevirolaččat lea boazodoalus dásseárvu sohkabeliid gaskka, muhto dat lea ollu jagiid badjel geanohuvvan láhka- ja láhkaásahusreguleremiid bokte. Sámediggi lea váldán ovdan dásseárvoáššiid ollu gerddiid boazodoallošiehtadallamiid oktavuođas. Boazodoallu dárbbaša ollu bargonávccaid, ja danne lea nissonolbmuin ja nuorain guovddáš sadji ealáhusoktavuođas. Sámediggeráđi 2009 dieđáhusas sámi boazodoalu birra, lea Sámediggi deattuhan ahte boazodoallu lea bearašvuđot ealáhus, gos nissonolbmuin lea guovddáš sadji bargofápmun, máhtolašvuođa gaskkusteaddjin ja máhtolašvuođa addin nuoraide.

2010/2011 boazodoallošiehtadusa oktavuođas sohpe šiehtadusbealit ahte biddjojuvvo bargojoavku mii galggai geahčadit ja árvvoštallat daid čielggadusávdnasiid mat dál gávdnojit dásseárvvu birra boazodoalus, ja dasto evttohit doaibmabijuid ovddidan dihte dásseárvvu ealáhusas. Sámediggi buvttii árvalusaid bargojovkui Sámedikki barggu birra dásseárvvu ovddidemiin boazodoalus. Bargojoavku geigii raportta golggotmánus 2010. Sámediggi attii gulaskuddancealkámuša dán raportii mii geigejuvvui Eanadoallo- ja biebmodepartementii 2011:s. Sámedikki bargun dán ášši čuovvoleami oktavuođas lea fuolahit ahte bargojoavkku doaibmabidjoevttohusat vuoruhuvvojit ja čuovvoluvvojit.

1.5.5.2 Boazodoallolága láhkaásahusat

Sámedikkis leat leamaš konsultašuvnnat Eanadoallo- ja biebmodepartemeanttain divatláhkaásahusa birra mii guoská doallonjuolggadusaid rihkkumii ja láhkaásahussii bággosáhku ektui. Konsultašuvnnain lea Sámediggi deattuhan beliid láhkaásahusas doallonjuolggadusaid rihkkuma oktavuođas. Sámediggi ovddidii čuovvovačča:

• Sámedikki mielas lea buorre go ráhkaduvvojit láhkaásahusat sankšuvnnaid várás go doallonjuolggadusat rihkkojuvvojit ja bággosáhkkui.

• Láhkaásahusat galget hábmejuvvot nu ahte ovttaskas geavaheaddji daid sáhttá lohkat álkit.

• Láhkaásahusas ferte čujuhit hálddahuslága njuolggadusaide nu ahte ovttaskas doalli čielgasit oažžu áddejumi su prosessuála vuoigatvuođaid birra.

• Sámedikki mielas lea buorre go divatgáibádus doallonjuolggadusaid rihkkumis guoská ovttaskas siidaoasseoamasteaddjái (-oamasteddjiide). Deaŧalaš prinsihppa lea ahte sankšuvdnamearrádusat ja buhtadusgáibádus boazodoalus guoská njuolga dan boazodoallái geas lea ovddasvástádus, iige orohahkii nugo geavahus lea leamaš dán rádjai.

• Sámediggi háliida ahte lagabuidda čilgejuvvo geas/makkár orgánas lea ovddasvástádus mearridit lea go ágga addit sáhku, mearridit sáhkkomeari, duođaštangáibádusa, ja dasto čilget ja juohkit siva.

• Sámediggi háliida beassat árvvoštallat vejolašvuođa geavahit árvvoštallama divadiid mearrideami oktavuođas dan sadjái go bidjat fásta máksomeriid, ja ahte biddjojuvvo bajimuš divatsubmi.

• Sámediggi lea váillahan departemeantta árvvoštallamiid jna váiddavejolašvuođa ektui, erenoamážit dan ektui go sihke guovllustivrrat ja boazodoallostivra sáhttet bidjat divada.

• Sámediggi lea buktán cealkámuša ahte ferte árvvoštallat mii lea erohus sániin «forsettelig» og «uaktsomhet». Lea eahpegovttolaš jos ávvirmeahttun dahku mii čađahuvvo lihkohisvuođa dahje heahtedili oktavuođas, ráŋggáštuvvo seamma garrasit go eaktodáhtolaš dahku.

Sámediggi diehtá ahte departemeanta lea heivehan min oainnuid láhkaásahussii ja lea guorrasan daidda.

Proseassa ektui boazodoallohálddašeami rievdadusa ektui lea Sámediggi áiddostan ahte sáhttá leat eahpeoiddolaš bidjat fápmui ođđa sankšuvdnanjuolggadusaid boazodoalloláhkii, nu guhká go lea hui eahpesihkarvuohta das makkár boazodoallohálddašeapmi šaddá boahtteáiggis. Bealit nugo hálddašandássi ja doaimmat čuhcet láhkaásahusa sisdollui ja njuolggadusaid geavaheapmái. Dieinna lágiin sáhttá šaddat vel stuorát eahpesihkarvuohta dan ektui ahte gii dat galgá geavahit daid ođđa láhkaásahusaid ja man guhkká. Dát fuonida einnostanvejolašvuođa ja buktá eahpesihkarvuođa boazodolliide.

Dat go Sámediggi liikká válljii guorrasit dáid láhkaásahusaide, boahtá das go min mielas lea deaŧalaš oažžut sadjái njuolggadusaid maid sáhttá geavahit jos doallonjuolggadusat rihkkojuvvojit. Dat lea deaŧalaš ealáhussii alccesis ja birrasii. Erenoamáš deaŧalaš lea sihkkarastit boazodoalloorgánaide vejolašvuođa leat mielde dáid njuolggadusaid geavaheami oktavuođas.

1.5.5.3 Boazodoallohálddašeami rievdadeapmi

Sámediggi lea ođasdieđáhusa bokte cuoŋománus 2011 Eanadoallo- ja biebmodepartemeantta neahttasiidduin oaidnán ahte boazodoallohálddašeapmi galgá rievdaduvvot. Rievdadusat lea ahte guovllustivrrat galget heaittihuvvot ja guovllukantuvrrat galget fárrehuvvot Fylkkamanni vuollái. Sámediggái ii leat movtge dieđihuvvon ahte nu lea árvvoštallojuvvon dahkkojuvvot.

Eanadoallo- ja biebmodepartemeanta sáddii maŋŋá notáhta Sámediggái mas čilgejedje organiserema rievdadusaid birra. Sámediggi manai ovttas Norgga Boazosápmelaččaid Riikkaservviin diehtojuohkinčoahkkimii miessemánus departemeantta mearrádusa birra. Sámediggi ja Norgga Boazosápmelaččaid Riikkasearvi muitaledje bealisteaset evttohusa birra lávdegoddái mii čielggada boazodoallohálddašeami organiserema. Sohppojuvvui ahte Sámediggi galggai dievasčoahkkimis meannudit ášši ovdal go departemeanta barggai maidege viidáseappot. Sámediggi dagai mearrádusa áššis dievasčoahkkimis geassemánus 2011 mas boahtá ovdan ahte departemeantta mearrádus boazodoallohálddašeami rievdadeamis lei mearriduvvon almmá ahte dat lei dahkkojuvvon konsultašuvnnaid mielde daid konsultašuvdnaprosedyraid mielde mat leat Sámedikki ja stáhta eiseválddiid gaskka. Dás fuolakeahttá bovdejuvvui Sámediggi konsultašuvnnaide mii lei dušše dan birra mii guoská mearriduvvon rievdadusa čađaheapmái. Konsultašuvnnat juo mearriduvvon čađaheamis eai leat duohta konsultašuvnnat, danne ii sáhttán Sámediggi vuolgit diekkár čoahkkimii. Eanadoallo- ja biebmodepartemeanta sáddii čakčamánus evttohusa guovllustivrraid heaittiheamis gulaskuddamii. Dat meannuduvvui Sámedikki dievasčoahkkimis guovvamánus 2012.

Boazodoallohálddašeami rievdadeapmi eaktuda dan sámepolitihka joatkima man ulbmilin lea ahte mearridanváldi áššiin mat erenoamážit gusket sámi álbmogii sirdojuvvo Sámediggái. Vuođđolága § 110a man vuođul galgá láhčit diliid nu ahte sámit go lea sierra álbmot sáhttet sihkkarastit ja ovddidit iežaset kultuvrra, giela ja servodateallima, bidjá čielga čanastagaid movt almmolaš boazodoallohálddašeapmi organiserejuvvo. Dán joatkimis čuovvu maiddái ahte álbmotrievttálaš geatnegasvuođat iešmearrideami, iešstivrema, searvama ja vuoruheami birra iežas ovdánahttimii biddjojuvvojit vuođđun árvvoštallamiin boazodoallohálddašeami rievdadeami oktavuođas. Guđege dáin beliin ii leat Eanadoallo- ja biebmodepartemeanta árvvoštallan ja bidjan vuođđun mearrádusaidis oktavuođas 2011:s. ILO lea ollu oktavuođain dovddahan ahte proseassa ja sisdoallu gullet lávga oktii. Duohta konsultašuvnnat buori jáhkuin dainna ulbmilin ahte olahit ovttamielalašvuođa, ja čovdosiid mat dávistit gustovaš sámepolitihkkii ja riikkaidgaskasaš geatnegasvuođaide sámiid guovdu dego álgoálbmot, lea mearrideaddji deaŧalaš dán ášši čuovvoleamis.

1.5.6 Boraspiret

Sámediggi lea ovddidan ovtta ášši Sámi parlamentáralaš ráđi stivrii guohtonealliealáhusa vahágiid birra dan geažil go gávdnojit ráfáidahttojuvvon boraspiret. Sámi parlamentáralaš ráđđi mearridii fakkastit dan Girkonjárgga 2011 julggaštussii, ja dasto álggahit sámeparlamentáralaš ovttasbarggu oažžun dihte nationála stáhtaid suodjalit sámi ealáhusaid guovlluin gos leat ollu boraspiret.

Boraspirepolitihkka sierra riikkain, Suomas, Norggas, Ruoŧas ja Ruoššas, váikkuha ollu vuođđoealáhusaide ollu sámi guovlluin. Politihkka Eurohpá uniovnna siskkobealde bidjá čanastagaid nationála boraspirepolitihkkii min riikkas. Danne áigu Sámi parlamentáralaš ráđđi bargat dan ala vai Suopma ja Ruoŧŧa iežaset miellahttovuođa bokte, buoremus vejolaš vuogi mielde vuhtii váldet sámi beroštumiid dán áššesuorggis.

SPR deattuha ahte Eurohpáráđđi dat bidjá rámmaid lahttoriikkaid bargui olmmošvuoigatvuođaiguin. Sihke Suopma, Ruoŧŧa, Norga ja Ruošša leat Eurohpáráđi lahttun, mii lea bidjan unnimus standárddaid olmmošvuoigatvuođaide ja bearráigeahččá ahte doahttaluvvojit go sierra konvenšuvnnat ja rekommandašuvnnat. Danne áigu SPR bargat dan ala ahte guoskevaš stáhtat čuovvolit iežaset geatnegasvuođaid mat guske sámi álbmogii.

Sámi parlamentáralaš ráđđi áigu ásahit lávdegotti man bargun lea hábmet oktasaš boraspirepolitihka ja evttohit njuolggadusaid hálddašeapmái. Eaktun lea ahte guoskevaš riikkat fuolahit geavatlaš hálddašeami ja čuvvot mearriduvvon njuolggadusaid.

Muđui čujuha Sámi parlamentáralaš ráđđi Girkonjárgga julggaštussii (2011), erenoamážit 11. čuoggái ja stáhtaid geatnegasvuhtii sihkkarastit ávnnaslaš kulturvuođu sámi álbmogii.

Buhtadusortnegat bohccuid massima ovddas maid boraspiret borret

Birasgáhttendepartemeanta (BD) lea ásahan prošeavtta man ulbmilin lea árvvoštallat ja vejolaččat evttohit rievdadusaid dáláš buhtadusortnegii bohccuid ovddas maid boraspiret goddet. Prošeavtta mandáhtan lei čielggadit, ja moht fertešii go dáláš buhtadusortnega bohccuid massima ovddas boraspiriide rievdadit. Prošeaktajoavku galgá erenoamážit čielggadit málle riskavuđot buhtadusortnegii. Sámediggi lea addán gaskaboddosaš cealkámuša prošeaktajovkui ja áigu čuovvolit ášši konsultašuvnnaid bokte Birasgáhttendepartemeanttain.

1.5.7 Jinjevaerie sámečearru

Jijnjevaerie sámečearru lea váldán oktavuođa Sámedikkiin oažžut veahki dan oktavuođas go Statkraft áiggošii hukset bieggafámu sin guohtoneatnamiidda. Sámečearru lea vuostálastán bieggafápmoprošeavtta ja das lea leamaš advokáhtaveahkki. Sii leat dolvon ášši duopmostullui. Sámedikkis lea leamaš čoahkkin Statkraft:in čielggadan dihte bieggafápmoprošeavtta ja movt dat leat láhtten sámečearuin. Sámediggi lea maid váldán ášši bajás Olgoriikadepartemeanttain čoahkkimiin. Ášši lea mannan ovtta vuoru duopmostuollovuogádagas Ruoŧas. Ášši meannuduvvui loahpalaččat Birasgáhttenduopmostuolus, gos duopmu celkojuvvui skábamánus 2011. Sámečearru ii ožžon ulbmillaš doarjaga ahte dohkálaččat sihkkarastit sin boazoguohtoneatnamiid. Ášši ii leat vejolaš váidit maŋŋá go dat lea meannuduvvon Hoavvarievttis. Sámedikkis lea leamaš oktilaš oktavuohta sámečearuin, ja dál bargojuvvo oažžun dihte ulbmillaš čovdosa ovddidit sámečearu beroštumiid sihke nationála ja riikkaidgaskasaš dásis.

1.5.8 Lotnolasealáhusaid árvoháhkanprográmma ja sámi mátkeealáhusat

Sámediggi lea vuoruhan ásahuvvon fitnodagaid čuovvoleami 2011:s. Guokte čuovvolanprošeavtta leat čuovvoluvvon, nubbi máttasámi guovllus ja nubbi fasLulli – ja Gaska-Romssas. Goappašagat prošeavttat leat lotnolasealáhusaid árvoháhkanprográmma ja sámi mátkeealáhusaid oasit. Olahusjoavkun ledje sámi ásaheaddjit mat leat ásahan fitnodaga maŋimuš viđa jagis. Čuovvoleapmi lea dáhpáhuvvan golmma čoagganeami bokte 2 beaivvi háválassii sierra guovlluin.

Sámediggi válddii VINN ja Norges Vel čuovvolit ásaheddjiid máttasámi guovllus. Čuovvoleapmi čađahuvvui ovttas Norlándda fylkkasuohkaniin. 12 olbmo 8 fitnodagas serve. Čuovvoleapmi lea váikkuhan stuorát fuomášumi fitnodatovddideapmái. Maŋimuš čoagganeamis sohpe njeallje fitnodaga plánet márkanovttasbarggu 2012 rájes, dainna ulbmilin ahte juksat stuorát márkaniidda, oažžut buoret gávpejođu ja gánnáhahttivuođa.

Lulli- ja Gaska-Romssas serve 10 fitnodaga. Sin gaskkas ledje 9 nissonolbmo, mii lea 90 % oasseváldiin. PricewaterhouseCoopers AS Romssas lei ovddasvástádus dán čuovvoleamis. Guovddážis lea leamaš movt galggašii duddjot identitehta ja sihkkarastit badjelbáhcaga fitnodagas, ja dieinna lágiin bidjat vuođu fitnodahkii viidáseappot. Ruovttoluotta diehtu oasseváldiin lea leamaš ahte prográmma lea lihkostuvvan hui bures go guoská sin dárbbuide easkaálgin. Erenoamážit go sii oppa áiggi konkrehta barget iežaset fitnodaga ovddidemiin, ja ahte proseassajođiheddjiid ja plána bokte muđui buktet oidnosii eará ásaheddjiid vásihusaid ja hástalusaid, gessojuvvojit ovdan givrodahkan.

Sámediggi lea leamaš mielde proseassas ođđa strategiijaid ráhkadanbarggus Davvi-Norgga mátkeealáhusaid ovddideami oktavuođas. Sii leat doallan golbma čoagganeami. Strategiijas galgá leat ávki váikkuhangaskaoapmeapparáhta vuoruhemiide mátkeealáhusaid áŋgiruššama oktavuođas davvin.

Lotnolasealáhusaid árvoháhkanprográmma ja sámi mátkeealáhusaid forumis lea leamaš čoahkkin borgemánus 2011. Sihke ealáhusorganisašuvnnaid ovddasteaddjit ja almmolaš beales serve čoahkkimii ja adde doaibmabidjocealkámuša jagiide 2012 ja 2013. Dán cealkámuša vuođul lea Sámediggi mearridan ođđa prográmmačilgehusa.

1.5.9 Duodji

Duoji šiehtadusbealit sohpe 2010:s ahte vuđolaččat geahčadit duojáriid doaibmadoarjjaortnega. Ortnega bearráigeahččan álggahuvvui 2011:s. Dan ulbmilin lea kvalitehta dáfus sihkkarastit ortnega ja dan duođaštusa maid ohccit bidjet ovdan doaibmadoarjjaohcama vuođđun. 21 duojára geat ožžo doaibmadoarjaga 2010:s gessojuvvojedje bearráigeahččama várás. Rehketdoallofitnodat Consis galgá ráhkadit raportta daid gávdnosiid birra mat dahkkojuvvojit bearráigeahččamis, ja bargu galgá loahpahuvvot 2012:s.

Asplan Viak lea ráhkadan ekonomalaš raportta duodjeealáhusa ovdáneamis. Raporta galgá geavahuvvot šiehtadallamiin ealáhusšiehtadusa hárrái. Asplan Viak deattuha ahte 47 vástádusa leat menddo unnán luohtehahtti konklušuvnnaid geassimii ovdáneami birra jagis jahkái. Vástideddjiid gaskkas leat 75 % nissonolbmo. Rehketdoallojahki 2009 lea dán raportta vuođđun. Raporta čájeha ahte vuovdindienas duojára nammii ii leat rievdan jagis 2008 jahkái 2009. Doaibmaboađus lea duođai njiedjan 108 581ruvnnus 83 684 ruvdnui dien áigodagas. Váldosivvan dasa sáhttet leat lassánan golut ealáhusas, muhto muhtun oktavuođain sáhttet leat eará sivat. Duoji ekonomalaš lávdegoddi lea doallan guokte čoahkkima áigodagas. Ekonomalaš lávdegoddi siđašii vuđoleabbo raportta ja buoret raporterema duojáriid bealis.

Šiehtadusat ođđa duodješiehtadusa birra álggahuvvojedje borgemánus 2011. Šiehtadusbealit leat Sámiid duodji, Duojáriid ealáhussearvi ja Sámediggi. Bealit sohpe šiehtadusrámman 9,4 miljon ruvnnu. 3,0 miljon ruvnnu várrejuvvui investeren- ja ovddidandoaibmabijuide, 0,33 miljon ruvnnu gelbbolašvuođa bajideapmái ja 3,6 miljon ruvnnu doaibmadoarjjan. Duodjestipeandaortnet viiddiduvvui nu ahte dál guoská maiddái allaskuvlaohppui joatkkaskuvllaid lassin. Doarjjaortnet duodjegávppiide heaittihuvvui ja sadjái bođii prošeaktadoarjja vuovdima ovdánahttima doaibmabijuide. Nugo ovddit jagiin ge de várrejuvvui 1,56 miljon ruvnnu guovtti duodjeorganisašuvdnii. Duodješiehtadusa siskkobealde álggahuvvo vuovdin- ja márkanfievrridan prošeakta ja vel okta mearkagálvoovddideamis. Ohccit mat ožžon doaibmadoarjaga bearráigehččojuvvojit maiddái 2012:s. Sámediggi lea geatnegahttojuvvon čielggadit momssas luvvema duodjeealáhusas.

Duodjeealáhusa ovddasteaddjit válde álgaga 2011:s doallat čoahkkima Sámedikkiin duodjebáji ásaheamis Kárášjohkii ja Porsáŋgui. Čoahkkima vuolggaheaddjit válde ovdan hástalusaid dan ektui ahte duodjebirrasis eai leat doarvái buori eavttut duodjebirrasa ovddideapmái dán guovtti gielddas.

Sámediggi lea ruhtadan ovttajagáš duodjeprošeavtta julevsámi guovllus. Prošeavttaid ulbmilin lea movttiidahttit eambbogiid álgit bargat dujiin ja oažžut ovttasbarggu duojáriid gaskka.

Duodjeinstituhtta lea njulgen ekonomalaš beliid vuođđudusa oktavuođas. Sámediggi lea ožžon stivralahtu Duodjeinstituhttii, muhto Duojáriid ealáhussearvi ii leat vel ge ožžon makkárge saji stivrras.

1.5.9.1 Fidnooahppiortnet duojis

Sámediggi lea ožžon Boazodoalu ja duoji oahppokantuvrra hálddašit duoji fidnooahppiortnega. 2011:s lei kantuvrras soahpamuš 15 fidnoohppiin, geaid gaskkas 14 ledje nieiddat. Bealli lea eret Guovdageainnus ja loahppa eará báikkiin Finnmárkkus, Romssas ja Davvi-Trøndelágas. Guokte fidnooahppi gearggaiga soahpamušáigodagas ja guovttis celkkiiga eret fidnooahppisoahpamuša. Hástalussan 2011:s lea leamaš ahte ollugiin ii leat doarvái teoriija go ohcet sisaváldima.

1.5.9.2 Nissonolbmot fitnodateaiggádin ja ealáhusdoallin

Dat go ollu nissonolbmot leat searvan sihke go guoská ásaheddjiide Romssas ja duoji fidnooahppiortnegis lea mielde ollašuhttimin mihttomeari oažžut eanet nissoniid ealáhusaide. Duoji ekonomalaš raporta čájeha maiddái ahte sii geat leat mielde iskkadeamis, leat 75 % nissonolbmot. Muđui leat sullii 3 % guolásteddjiin nissonolbmot, eanadoalus lea nissonoassi birrasii 20 % ja boazodoalus 13 %. Struktuvrralaš bealit, nugo lágat ja njuolggadusat, ja garra fysálaš bargu dagaha hehttehusaid oažžut stuorát nissonoasi dáin vuođđoealáhusain. Guovddáš eiseválddiin leat stuorát vejolašvuođat rievdadit struktuvrralaš beliid go maid Sámediggi sáhttá dahkat.

1.5.10 Ohcanvuđot doarjagat ealáhusovdánahttimii

Sámedikki doarjjarámma oktiibuot ealáhusovdánahttimii lei 2011:s 35 063 000 ru. Dát ruđat vuoruhuvvojedje juohkelágan ealáhusaide, mariidnaealáhusaide, eanadollui, lotnolasealáhusaide ja sámi mátkeealáhusaide ja duodjái.

2011:s ledje Sámedikkis ollu ohcamat guolástusulbmiliidda, stuorra optimismma geažil ja go ain leat buorit vejolašvuođat buoridit doaibmaekonomiija ja árvoháhkama ealáhusas. Ledje doarjjaohcamat sihke fanasinvesteremiidda ja eana- ja mearrarusttegiidda. Dan bokte go juolludit doarjaga fatnasiid investeremiidda ja ođđaáigásaš vuostáiváldin- ja mearrarusttegiid ođasmahttimii leat mii lihkostuvvan háhkat buriid ekonomalaš rámmaeavttuid fanasođastemiide, guollevuostáiváldinrusttegiid bisuhemiide báikkálaččat ja ođđasis rekrutterema nannemii guolástusámmáhii.

Bušeahttarámma 2011:s mariidnasuorgái lei 4 165 000 ru. Dat geavahuvvui badjelmeari 2 158 909 ru dan sivas go ledje nu ollu ohccit. 2011:s juolluduvvui doarjja lagabui 30 fanasinvesteremii, mas lei maid doarjja 5 ođđavistái nuorra aktevrraide ealáhusas. Dát váikkuha ođasmahttima ja fanasođasteami dovdomassii eanadieđalaš suorggi siskkobealde gos leat boarráset fatnasat.

Vuostáiváldima oktavuođas lea Sámediggi addán doarjaga sihke báikkálaš vuostáiváldinrusttegiid divodeapmái ja mearrarusttegiid buorideapmái nugo bruggahuksemii ja govdunbrukkaid ásaheapmái. Dát váikkuha mealgat vuovdin- ja leahkinbeliide báikkálaš riddo- ja vuotnafatnasiidda.

Sámediggi oaidná ahte leat ollu ohcamat sámi mátkeealáhusaid ovdánahttimii. Davvi Siida lea okta aktevrrain márkanis masa juolluduvvui investerendoarjja 2011:s. Fitnodaga doaibma lea váldoáššis Davvisiiddas ja fállá «Hurtigruten» turisttaide mátki Gilevuonas Donjevutnii, goas turisttat besset vásihit veaháš sámi kultuvrra ja eallinvuogi. Oktiibuot juolluduvvui 4 579 950 ru lotnolasealáhusaide ja čielggadanprošeavttaide ja eará doaibmabijuide.

Sámediggi lea joatkán duodjeáŋgiruššamiiguin ealáhusšiehtadusa bokte, mii lei 2011:s 9 400 000 ru. Doarjja juolluduvvui analysa čađaheapmái duodjeealáhusas, danne vai oččošeimmet eanet dieđuid man ollu duodji buvttaduvvo, jođihit go duojárat gálvvuideaset vuovdimassii ja makkár márkanat jearahit buktagiid. Dán analysa vuođul áiggošeimmet álggahit doaibmabijuid ja árvvoštallat lea go vuođđu álggahit prošeavtta mearkagálvohuksemis duojis. Sámediggi juolludii 457 200 ru prošektii maid duodjeorganisašuvnnat galget čađahit.

Oktiibuot juolludii Sámediggi ealáhusruđaid 32 748 290 ru jagis 2011.

Govvosis vuolábealde oidno movt doarjagat juohkásit nissonolbmuide, almmáiolbmuide ja fitnodagaide; ealáhusovddideamis, lotnolasealáhusain ja duodješiehtadusas, ja doarjagat oktiibuot.

1.6 Areálat, birasgáhtten ja kultursuodjaleapmi

Sámedikki váldoulbmilin barggus areálaiguin, birasgáhttemiin ja kultursuodjalemiin lea sihkkarastit areálaid ja resurssaid ceavzilis ávkkástallama sámi guovlluin sámi historjjá ja sámi árvvuid vuođul. Dáid guovlluid ja resurssaid hálddašeapmi galgá leat vuođđuduvvon sámi vuoigatvuođaide. Ceavzilis ja guhkes áiggi perspektiiva galgá deattuhuvvot.

Sámedikki areálaáššiid barggus lea sáhka das ahte sámi beroštumit galget gozihuvvot dalle go mearrádusat areálageavaheamis dahkkojuvvojit. Sámi kulturmuittut geavahuvvojit sámi leahkima duođašteapmái sámi guovlluin. Sámediggi lea gulaskuddanásahussan kulturmuitobarggus plánaáššiin ja stuorát huksenáššiin. Dán oktavuođas registrerejuvvojit ollu sámi kulturmuittut.

1.6.1 Areálat

1.6.1.1 Plána- ja huksenlága čuovvoleapmi

2008:s dohkkehuvvui ođđa plána- ja huksenláhka. Láhka bođii fápmui 01.07.09. Lágas oaččui Sámediggi ođđa rolla sihke stuorát válddiin, ja stuorát bagadallanovddasvástádusain. Dáid rievdadusaid geažil lea leamaš dárbu konkretiseret daid rámmaid, maid siskkobealde Sámediggi galgá bargat plánaáššiin, ja dárbu gaskkustit dan eará eiseválddiide ja álbmogii.

Geassemánus 2010 bođii Sámedikki plánaveahkki. Mannan jagi lei plánaveahkki buorre reaidun midjiide sihke ollašuhttimis min rolla plána- ja huksenlága ektui, ja min bargui muđui plánaáššiiguin. Guokte deaŧalaš ášši váldit dás ovdan:

• Bargu Álttá suohkana 2011–2030 areálaosiin. Sámediggi vuosttaldii álggus juo areálahálddašeami njealji deaŧalaš suorggis. Gulahallama ja buori ovttasbarggu bokte čoavdašuvai ášši nu ahte Sámediggi sáhtii geassit ruovttoluotta buot vuosttaldemiid.

• Nationála vuordámušat regionála ja gielddalaš plánemii. Plána- ja huksenlága ođđa plánaoassi deattasta ahte Gonagas juohke njealját jagi ráhkada nationála vuordámušaid regionála ja gielddalaš plánemii. Vuosttaš vuordámušreive ovddiduvvui suoidnemánus 2011. Konsultašuvnnaid bokte Birasgáhttendepartemeanttain sihkkarasttii Sámediggi ahte vuordámušreivves gáibiduvvo ahte regionála ja gielddalaš plánen maiddái galgá sihkkarastit sámi beroštusaid nu mo lea eaktuduvvon plána- ja huksenlágas.

Mii doaivut ahte plánaveahkki lea leamaš čuvgehussan eará eiseválddiide ja álbmogii ge. Áššemeannudanproseassain ja eará oktavuođain mii leat čujuhan plánaveahkkái. Mii leat maiddái juohkán olggos plánaveahki heivvolaš oktavuođain. Maiddái boahtteáiggis áigut mii Sámedikkis joatkit evaluerema ja buoridit diehtojuohkima ja iežamet rutiinnaid plána- ja areálaáššiin.

1.6.1.2 Finnmárkkuopmodat

Finnmárkkuopmodat, Finnmárkku fylkkagielda ja Sámediggi dollet 2 jahkásaš politihkalaš gulahallančoahkkima. Čoahkkimiid ulbmil lea láhčit diliid buori ovttasdoaibmamii áššeoasálaččaid gaskkas. Čoahkkimat leat maiddái čuovvolančuokkis Finnmárkku fylkkagieldda ja Sámedikki gaskasaš ovttasbargošiehtadusas. Áššeoasálaččat leat 2011:s hálddahuslaš dásis digaštallagoahtán mo galgá geavahit badjebáhcaga. Dan geažil lea čohkkejuvvon hálddahuslaš ovttasbargojoavku mii galgá viidáseappot árvvoštallat mo galgá Finnmárkkuopmodaga badjebáhcaga geavahit.

1.6.1.3 Vuođđudus Protect

Nogga Boazosápmelaččaid Riikkasearvi ja Ruoŧa Sámiid Riikkasearvi leat Sámedikki doarjagiin 2011:s evttohan vuođđudusa Protect. Proteck galgá vuođđuduvvot vuosttaš jahkebealis 2012.

Protect šaddá sorjjasmeahttun, eahpegávppálaš vuođđudus mii galgá veahkehit sámi vuoigatvuođaeaiggádiid fuolahit iežaset areálaberoštusaid, eana- ja resursavuoigatvuođaid ja ovdánanvejolašvuođaid. Protect:s galgá leat guovddáš norbmaaddi rolla eiseválddiid ja ealáhusdoaimmaheddjiid barggus sámi guovlluin. Protect galgá maiddái váikkuhit dasa ahte ásahuvvo fitnolaš ovttasbargu ja čorges šiehtadallamat go árbevirolaš sámi ealáhusat/vuoigatvuođaeaiggádat ja ođđa ealáhusdoaimmaheaddjit ráhkadit plánaid ja doaibmabijuid mat dávjá leat areálagáibideaddjit. Dat lea danne vai buohkaide lea álkit einnostit ja fuolahit buoremus čovdosiid eanet berošteddjiid várás.

Sámediggi lea juolludan 1 miljon ru 2012 várás Protect:ii. Ođđa ealáhusdoaimmaheaddjit sámi guovlluin leat dál jo dovddahan ahte sii áigot doarjut ekonomalaččat. Sámediggi vuordá ahte stáhta eiseválddit maiddái servet ekonomalaš doarjagiin.

1.6.1.4 Fápmohuksen

Máŋgga sajis Sámis leat buorit bieggaresurssat. Danne lea bieggafámu ásaheapmi miellagiddevaš. Lea maid eanet ja eanet beroštupmi hukset smávit fápmorusttegiid. Go earret eará ođđa fápmogáldut váldojuvvojit atnui, de ferte maiddái fápmofierpmádaga ođasmahttit, vai sáhttá fievrridit ođđa fámu mii buvttaduvvo geavaheddjiide. Sámediggi lea 2011:s meannudan badjelaš 200 fápmui guoskevaš ášši.

Bieggafápmorusttegiid huksen sáhttá leat buorre dálkkádatpolitihkka. Prinsihpalaččat Sámediggi doarju dálkkádatgássaid luoitima vuolideami ja áŋgiruššama ođasmuvvi energiijain váidudeaddji doaibmabidjun, vaikke vel bieggafápmu iešalddis várra ii goassege sáhte buhttet dakkár energiijabuvttadeami mas leat CO2 luoitimat. Sámediggi čujuha dattetge dasa ahte guoskevaš huksenareálat eai leat áibbas geavatkeahtes guovlluin dál, dat geavahuvvojit ealáhusdoaimmaide seammás go dat leat maiddai kultureanadagat. Guoskevaš guovllut bieggafápmohuksema várás leat seammás dakkár guovllut main eai leat stuorra teknihkalaš sisabahkkemat, dát guoská earret eará sullii 37 % Finnmárkku areálain. Dakkár luondduguovllut, erenoamážit stuorra joatkevaš guovllut vuonas várrái, lea vátneresursa Norggas ja Eurohpás ja lea mávssolaš vuođđu dan luonddušláddjivuhtii maid mii galgat fievrridit viidáseappot boahtte bulvii.

Danne lea deaŧalaš Sámediggái oažžut čielggaduvvot plánejuvvon fápmohuksema váikkuhusaid sámi kultuvrii, ealáhusaide ja servodateallimii, vai vásttolaš eiseválddiin galgá leat nu buorre mearridanvuođđu go vejolaš ovdalgo mearrádus dahkkojuvvo. Sámedikki mielas lea maid hui deaŧalaš ahte areálat ja resurssat Sámis geavahuvvojit dakkár vugiin mii ii hedjonahte sámi kultuvrra, ealáhusaid ja servodateallima. Sihke dán fágasuorggi váldomihttomearri ja guokte oassemihttomeari dorjot dan. Vásttolaš konsešuvdnaeiseváldi lea Norgga čázádat- ja energiijadirektoráhta (NČE). Dakkár mearrádusat go konsešuvdnamearrádusat, gullet Sámedikki ja stáhta eiseválddiid gaskasaš konsultašuvdnaprosedyraide. Dasa lassin lea Sámediggi dahkan sierra šiehtadusa NČE:in mii galgá čielggasmahttit konsultašuvdnaprosedyraid aiddo fal konsešuvdnaáššiin.

Sámediggi lea 2011:s čađahan máŋga konsultašuvnna hálddahuslaš dásis NČE:in bieggafápmoprošeavttaid oktavuođas iešguđet muttuin konsešuvdnaproseassas.

Konsultašuvnnat čielggadanprográmma birra

Konsultašuvnnat váikkuhusčielggadanprográmmaid hábmema birra Čoargašnjárgga, Fálesrášša ja Fálesnuori bieggafápmorusttegiid várás Finnmárkkus ja Sjonfjellet I ja II, Seiskallåfjellet, Kvalhovudet, Kovfjellet ja Stortuva bieggafápmorusttegiid várás Nordlánddas loahpahuvvojedje 2011:s.

Go guoská váikkuhusčielggadanprográmmaid hábmemii, de soabai Sámediggi NČE:in sánádeami meahccegeavaheami váikkuhusčielggadeami oktavuođas ja mo galgá čielggadit váikkuhusaid boazodollui. Dattetge eai sohppojuvvon čielggadusdilit ja sánádeamit boazologu vejolaš vuolideami hárrái plánejuvvon doaibmabiju geažil, árbedieđu geavaheapmi vuohkin, ja áigi goas dat kulturmuitoiskkadeamit galget čađahuvvot, maid kulturmuitoláhka gáibida. Mii bivddiimet ahte dat galggai čilgejuvvot mearriduvvon váikkuhusčielggadanprográmmaid duogášnotáhtain. Mii guoská boazodoalloberoštusaide, de lea Sámediggái deaŧalaš ahte ráhkaduvvojit ollislaš váikkuhusčielggadusat mat čájehit sihke ovddeš ja plánejuvvon sisabahkkemiid guovllus.

Dutnjesvuona bieggafápmorusttet

Dutnjesvuona bieggafápmorusttega oktavuođas čujuhii Sámediggi konsešuvdnaohcama gulaskuddancealkámušas ahte bieggafápmorusttet lea plánejuvvon boazojohtolahkii, ja ahte guoskevaš orohat ballá ahte bieggafápmorusttet sáhttá leat hehttehussan bohccuide. Sámediggi oaivvilda ahte ferte árvvoštallat vejolašvuođa rievdadit johtingeainnu. Viidáseappot čujuheimmet ohcama headjuvuhtii ahte dat ii válddat sámi meahccegeavaheami dahje eará sámi servodatberoštusaid. Gulaskuddancealkámuša maŋŋá dieđihuvvui Sámediggái ahte dál lea šiehtadus doaibmabiddji ja guoskevaš orohaga gaskkas mii earret eará váldá ovdan johtolaga.

Konsultašuvdnačoahkkimis ledje Sámedikkis dattetge eahpádusat Dutnjesvuona bieggafápmorusttega plánaide. Erenoamážit árvvoštallat mii plánaguovllu sajusteami erenoamáš unohassan boazodollui. Mii diehtit dattetge ahte lea dahkkojuvvon šiehtadus gaskal guoskevaš orohaga ja doaibmabiddji plánaid duohtandahkama ektui. Mii diehtit maiddái ahte boazodoalu guovlostivra lea vuosttaldan bajábealde namuhuvvon plánaid. Dan vuođul bivddii Sámediggi ahte guovlostivrra vuosttaldahkii berre biddjojuvvo deaddu go NČE meannuda ohcama. Konsultašuvnnat eai lea loahpahuvvon formálalaččat, muhto eai leat ge dieđuhuvvon eanet konsultašuvdnačoahkkimat lagamus boahtteáiggis.

Hámmanoaivvi bieggafápmorusttet

Hámmanoaivvi bieggafápmorusttega oktavuođas lea Sámediggi ovddidan cealkámuša reviderejuvvon konsešuvdnaohcamii ja konsultašuvnnat leat loahpahuvvon formálalaččat. Doaibmabiddji lea Finnmárk kraft, mii lea váldán badjelasas dán prošeavtta ovddeš doaibmbaiddjis Statoil ASA. Huksen lea plánejuvvon guovtti ceahkis.

Riiddu geažil guovllu sámi kulturmuittuid alde ja ášši ovddeš konsultašuvnnaid geažil lea huksenguovlu uhciduvvon álgoplánaid ektui. Danne ii guoskka huksen njuolgga ovtta ge ovdalis registrerejuvvon sámi kulturmuitui. Muhto máŋga kulturmuittu/kulturmuitobáikki guoskkahuvvojit visuálalaččat huksemii. Danne lea Sámediggi evttohan ahte dat bieggaturbiinnat, mat leat plánejuvvon lagamusat guoskevaš kulturbirrasiidda, váldojuvvojit eret plánas. Jus dat dahkkojuvvo, de árvvoštallá Sámediggi dohkálažžan váikkuhusaid sámi kulturmuittuide ja kulturbirrasiidda. Sámediggi kulturmuitoeiseváldin lea dán vuođul dohkkehan ahte doaibmabidju sáhttá čađahuvvot reviderejuvvon konsešuvdnaohcama vuođul.

Sámediggi lea cealkámušas bidjan vuođđun ahte guoskevaš orohat dohkkeha plánejuvvon huksema. Jus huksenkonsešuvdna juolluduvvo, de čujuhii Sámediggi maiddái dasa ahte konsešuvdnaeavttut fertejit geatnegahttit huksejeaddji soahpat čovdosa 7. orohagain das mo dakkár ođđa infrastruktuvrra go geainnuid ja eará ráhkkanusaid, galgá geavahit go bieggafápmorusttet doaibmagoahtá

Raudfjellet bieggafápmorusttet

Sámediggi lea álggahan konsultašuvnnaid NČE:in Norsk Miljøkraft Raudfjell AS konsešuvdnaohcama birra, bieggafápmorusttega ásaheami birra Raudfjellet:ii Sálliris Romssa suohkanis. Konsultašuvnnaid guovddážis lea leamaš Raudfjellet bieggafápmorusttega ásaheami váikkuhusat boazodollui.

Raudfjellet pláneduvvon bieggafápmorusttegis leat gitta 48 bieggaturbiinna main lea oktibuot 144 MW beaktu. Lea juo addojuvvon konsešuvdna hukset bieggafápmorusttega Kvitfjellii mii lea sullii 3 km eret Raudfjellet plánaguovllus.

Guoskevaš orohat lea birrajagi orohat mas leat guokte siidaoasi oktiibuot 600 bohccuin. Orohat lea soahpan doaibmabiddjiin bieggafápmorusttega ásaheami birra Raudfjellii ja sii leat vel dahkan šiehtadusa Norsk Miljøkraft Raudfjell AS:in ovttageardde buhtadusa birra daid hehttehusaid ovddas maid fápmorusttet dagaha.

Boazodoalu guovlostivra lea dattetge vuosttaldan konsešuvnna addima. Sii čujuhit dasa ahte guovllus leat juo ollu sisabahkkemat huksemiid geažil ja sii bivdet ahta ráhkaduvvo ollislaš plána bieggafámu dáfus Romssas.

Konsultašuvdnaproseassa ii leat vel loahpahuvvon.

132 kV fápmolágideapmi Lulli-Helgelánddas

Sámediggi lea 2011:s maiddái čađahan loahpalaš konsultašuvnnaid Oljo- ja energiijadepartemeanttain (OED) váiddaáššis 132 kV fápmolágideami oktavuođas Lulli-Helgelánddas. Doaibmabiddji lea Helgeland Kraft. Konsultašuvnnain ii šaddan ovttamielalašvuohta gaskal Sámedikki ja OED namahuvvon fápmolinnjá molssaeavttuid válljemis. OED lea maŋŋá nannen NČE ovddeš mearrádusa áššis. Sámediggi lea oppa áiggi oaivvildan ahte fápmolinnjá berre huksejuvvot eará molssaeavttu vuođul mas min mielas oktiibuot leat uhcit váikkuhusat sihke sámi beroštusaide ja luonddubirrasii.

Konsultašuvnnaid boađusin OČD mearrádusa oktavuođas mearriduvvoje guokte ođđa konsešuvdnaeavttu. Nubbi eaktu lei ahte doaibmabiddji geatnegahttojuvvo, nu guhkás go departemeanta dan gávnnaha govttolažžan, máksit guoskevaš orohaga dárbbašlaš goluid juridihkalaš- ja boazodoallofágalaš veahkkái šiehtadallamiid oktavuođas fievrridus- ja rusttetplánaid birra, oktan ráhkkaneapmái dan oktavuođas. Nubbi eaktu dadjá ahte doaibmabiddji geatnegahttojuvvo gokčat guoskevaš orohaga vejolaš goluid liige bargiid láigoheapmái johtima oktavuođas. Dát dakkár áigodahkii mii lea ráddjejuvvon 2 jahkái rusttetáigodaga loahpa rájes. Dasa lassin ferte doaibmabiddji máksit vejolaš goluid dárbbašlaš teknihkalaš veahkkeneavvuide dalle go liige bargit eai lea doarvái dasa ahte čađahit johtima.

Departemeantta mearrádus dán áššis lei loahpalaš ii ge dan sáhttán váidit.

Regionála bieggafápmoplána Finnmárkku várás

Oktanaga dálá dieđáhusaiguin ja konsešuvdnaohcamiiguin bieggafámu ásaheami oktavuođas Finnmárkkus lea Finnmárkku fylkkagielda ráhkadeamen regionála bieggafápmoplána fylkka várás.

Sámedikki mielas lea plána vuosttažettiin ealáhusovddidanplána mii galgá leat láidesteaddjin huksejeddjiide, gielddaide ja guovddáš eiseválddiide. Sámediggi lea ovdal máŋgga oktavuođas čujuhan dasa ahte lea dárbu nannet regionála plánema ja geavahit regionála plánaid reidun sámi váikkuhanfámu sihkkarastimii. Doarvái kapasitehta fievrridanjođđasiin dat buori muddui dál stivre ođđa elektrihkalaš fápmorusttegiid huksema ja sajusteami, nu go bieggafámu. Dat, ja dat ahte stáhta lea geatnegahttojuvvon meannudit buot guoskevaš huksenohcamii, dagaha ahte dávjá lea «ovddemusas millui-prinsihppa» mii mearrida dakkár fápmobuvttadeami. Dakkár vuohki šaddá álkit vuostálagaid dainna áigumušain ahte hálddašit guovllu ollislašvuođa vuođul, ja sáhttá maiddái rihkkut dan álbmotrievttálaš prinsihpa ahte suodjalit sámi kultuvrra. Danne lea Sámediggi positiiva dasa ahte ráhkaduvvo dakkár plána.

Lea iešvuosttildeapmin ahte álgoálbmotguovllut davvin leat dat guovllut maidda dálkkádatrievdamat čuhcet ovddimusat, seammás go dát guovllut leat dat mat fertejit gierdat stuorámus nođiid plánejuvvon dálkkádatdoaibmabijuid geažil. Danne lea Sámediggi čujuhan dasa ahte bieggafápmoplánas berre árvvoštallat molssaektosaš energiijagáldut bieggafápmui, árvvoštallojuvvon CO2 luoitimiid ektui.

Sámediggi áigu searvat Finnmárkku bieggafápmoplána váldoprošeavtta bargojovkui. Dán bargojovkui oassálastet muđui NČE, Finnmárkku fylkkamánni, FeFo, Boazodoallohálddahusa, NHO Finnmárkku, LO Finnmárkku ja Innovašuvdna Norgga ovddasteaddjit.

1.6.1.5 Mineráladoaimmat

Sámediggi oassálasttii minerálakonferánsii PDAC 2011 Kanadas ovttas daid orohagaid ovddasteddjiiguin, maiguin Sámediggi lea dahkan šiehtadusa Sámedikki minerálaplánaveahki vuođul. Dán jagi ledje PDAC 2011 konferánssas sierra álgoálbmotsešuvnnat, maid fáddán lei mineráladoaimmat álgoálbmotguovlluin Kanadas. Sis geat háliidit álggahit mineráladoaimmaid sámi guovlluin, leat eará hástalusat go Kanadas. Okta stuorámus erohusain lea sámi boazodoalu vuhtiiváldin. Dakkár álgoálbmotealáhus ii leat kanadalaš álgoálbmogiin. Deaŧalažžan lea ahte Sámediggi ja sámi servodat lea čielggas ja konkrehta das guđe gáibádusaid ferte bidjat boahtteáiggi mineráladoaimmaide sámi guovlluin.

Sámediggái lea deaŧalaš ahte minerálasearvvit ja váldeorgánat dovdet min oainnu dakkár áššiin mat gusket minerálaohcamii ja -roggamii sámi guovlluin. Danne lea Sámedikkis leamaš sáhkavuorru čoahkkimis NHO-stivrrain Finnmárkkus, Finnmárkku fylkkagieldda fáddáčoahkkimis minerálaávkkástallama birra, ja semináras Oslos davveguovloáŋiruššama ja mineráladoaimmaid birra. Seminára Oslos lei Olgoriikadepartemeantta ja Sámedikki oktasaš álgga, ja čađahuvvui Norsk Bergindustri jahkečoahkkima oktavuođas. Doppe bođii ovdan ahte ráđđehus áigu ráhkadit strategiija minerálaid hálddašeami várás. Sámediggi áigu čuovvolit dán barggu ja bivdit dollojuvvot konsultašuvnnaid jus ráhkaduvvojit doaibmabijuid mat sáhttet váikkuhit sámi beroštusaid njuolgga.

Sámediggi lea šiehtadallamin Store Norske Gull AS:in sin minerálaohcandoaimmaid birra Kárášjogas, Sámedikki minerálaplánaveahki vuođul. Sámediggi lea dahkan dakkár šiehtadusaid Arctic Gold AS:in ja Nussir ASA:in, ja vuordá ahte šiehtadus Store Norske Gull AS:in lea gárvvis 2012 vuosttaš jahkebealis.

1.6.2 Birasgáhtten

1.6.2.1 Biologalaš šláddjivuođakonvenšuvdna

Sámediggi oassálasttii Norgga sáttagottis čihččet bargočoahkkimii biologaš šláddjivuođakonvenšuvnnas (CBD), artihkal 8j árbedieđuid birra Montrealas.

Čoahkkimis lei Sámedikkis sáhkavuorru vugiid birra mo álgoálbmogat sáhttet beaktileappot oassálastit CBD bargui ja mii leimmet mielde digaštallamin ekovuogátvuđot hálddašeami, ekovuogátbálvalusaid ja suodjalanguovlluid. Digaštallanrapporttas bohtet ovdan Sámedikki konsultašuvdnaortnegat mat čatnasit suodjalanguovlluide ja álbmotmehciid báikkálaš hálddašeapmái. Raporttas namuhuvvojit maiddái hástalusat mat čatnasit proseassaide Finnmárkku loahppasuodjalanguovlluid oktavuođas, giđđaloddemii ja luossahálddašeapmái mearas ja jogain. Sámediggi lážii dili dasa ahte Ávjovári álgoálbmotguovlu ja Sámi bivdo- ja meahcástansearvi sáhtte oalgelágideamis muitalit árbevirolaš giđđaloddema birra Guovdageainnus. Sii muitaledje maid giđđalodden mearkkaša Guovdageainnu álbmogii. Sámediggi fas muitalit oppalaččat Sámedikki birra, ja dan birra guđe njuolggadusat gustojit giđđaloddemii dál.

Muđui váldojuvvui ovdan dat ođđa gelbbolašvuohta máŋggajahkásaš bargoprográmmas suodjalit ja movttiidahttit biologalaš resurssaid (artihkal 10c) boaresvirolaš geavaheami, mii čuovvu guoddevašvuođaprinsihpa. Viidáseappot váldojuvvojedje ovdan árbedieđu mihtilmasvuođat, árbedieđu suodjaleami ja ruovttoluottafievrrideami vuogádagat ja ON álgoálbmotáššiid bistevaš foruma rávvagat. Sámedikki oassálastin dáidda 8j bargočoahkkimiidda maid ON lágida, lea ávkin Sámedikki árbediehtobargui. Dat guoská sihke daidda hálddašanbargguide main Sámediggi oaivvilda ferte váldit buorebut vuhtii árbedieđu, ja politihkkahábmen dasa mo mii duođaštit ja gaskkustit árbedieđu. Muhtumin go mii oassálastit Norgga sáttagoddái čoahkkimiin, de suvvet guovddáš eiseválddit min ovddidit dakkár evttohusaid mat midjiide leat deaŧalaččat. Muhto lea seamma deaŧalaš ahte doppe lea dakkár deaivvadansadji mas mii beassat gullat maid norgga eiseválddit, eará riikkaid eiseválddit, eará álgoálbmogat ja eará joavkkut oaivvildit árbedieđu birra ja dan birra mo árbediehtu berre gieđahallojuvvot.

1.6.2.2 ON dálkkádatkonvenšuvdna

Sámediggeráđđi oassálasttii Norgga sáttagoddái oasálaščoahkkimis, COP 17, ON dálkkádatkonvenšuvnnas juovlamánu 2011 Durbanis Lulli-Afrihkás. Biras- ja ovddidanministtar Erik Solheim jođihii sáttagotti.

Dálkkádatkonvenšuvnna bajimus mihttomearri lea uhcidit máilmmiviidosaš liegganeami dainna lágiin ahte uhcidit dálkkádatgássaluoitimiid. Dálkkádatpáhkka Durbanis mearkkaša plána mo oažžut buot riikkaid dohkkehit boahttevaš juridihkalaš dálkkádatšiehtadusa. Dat galgá leat šiehtaduvvon ovdal 2015 ja doaibmagoahtit 2020 rájes. Kyotoprotokolla guhkiduvvo viđain jagiin ja ruoná foanda ásahuvvo dálkkádatdoaibmabijuid ruhtadeami várás ovdáneaddji riikkain. Eará osiin leat earret eará njuolggadusat mo gozihit ja hálddašit luoitimiid, suodjalit arvevuvddiid, teknologiijafievrrideapmi ovdáneaddji riikkaide ja dálkkádatheiveheapmi.

Dálkkádatrievdamat čuhcet hui garrasit álgoálbmogiidda go álgoálbmogiin lea dávjá hui lagas oktavuohta luondduin ja nu sii leat lagamusat dálkkádatrievdamiid. Dát guoská erenoamážit sápmelaččaide, ja eará álgoálbmogiidda Árktisis gos dálkkádagat rivdet johtilepmosit. Bjerkenes dálkkádatdutkanguovddáža ođđa meroštallamat čájehit 4–6 lieggaceahki liegganeami Árktisis 2050:s jus CO2 luoitimat eai uhciduvvo. Danne lei šállošahtti go álgoálbmotoaidnu ii boahtán baljo ovdan ge COP 17 mearrádusain. Doppe leat dušše eahpečielga ja uhccán geatnegahtti čujuhusat álgoálbmogiidda mearrádusain mat čatnasit dálkkádatheivehemiide ja ruoná dálkkádatfondii. COP 17 mearrádusat vuovdeálgaga REDD+ oktavuođas leat dattetge ain fámus. Das lea sáhka sihkkarastinvugiin álgoálbmogiid vuoigatvuođaid, árbedieđuid ja ollesárvosaš álgoálbmotoassálastima ektui.

1.6.2.3 Bievlavuodjin Finnmárkkus

Birasgáhttendepartemeantta prošeakta bievlavuodjima birra Finnmárkkus loahpahuvvui juovlamánus 2010. Sámediggi oassálasttii prošektii dakko bokte ahte lei mielde stivrenjoavkkus ovttas Luondduhálddašandirektoráhtain, Finnmárkku fylkkagielddain ja Finnmárkku fylkkamánniin. Stivrenjovkui lei deaŧalaš ahte referánsajoavkkus ledje mielde buohkat geain sáhtii lea beroštupmi ja oaivilat dán fáttás. Earret buot sámi organisašuvnnaid ja politihkkárat mat ledje mielde, de lea Sámediggi erenoamážit duhtavaš go maiddái sámi nissonorganisašuvdna Sáráhkká ja Sámedikki nuoraidpolitihkalaš lávdegoddi/SNPL ledje mielde prošeavttas. Sihkkarastin dihtii stuorra doarjaga Sámedikki áirasiid bealis, lágidii Sámediggi sierra seminára dán fáttá birra Sámedikki guovvamánu dievasčoahkkima oktavuođas 2011:s. Sámediggi čuovvola prošeaktajoavkku evttohan doaibmabijuid. Dat dahkkojuvvo konsultašuvnnain Luondduhálddašandirektoráhtain ja Birasgáhttendirektoráhtain.

1.6.3 Kultursuodjalus

1.6.3.1 Statistihkka mii čájeha doaimmaid

Sámediggi meannuda areálaáššiid plána- ja huksenlága, ja kulturmuitolága, vuođul. Sámediggi lea hálddašaneiseváldin geatnegahttojuvvon ollašuhttit iskkadangeatnegasvuođa kulturmuitolága vuođul. Danne čađaha Sámediggi báikediđoštallamiid doppe gos plánejuvvojit huksemat. Jagi mielde mii meannudit ollu muddenplánaid ja gieldaplánaid lassin máŋgga duhát eaŋkiláššái, maid gaskkas leat ollu huksenáššit.

Sámedikkis sámi kulturmuittuid hálddašaneiseváldin leat ollu doaimmat, maid kulturmuitosuodjalusa doaibmastatistihkka 2011:s čájeha: 6489 dokumeantta vuostáiváldojuvvon, 2481 dokumeantta sáddejuvvon ja 211 čađahuvvon báikediđoštallamat. 744 eaŋkil kulturmuittu leat biddjojuvvon Askeladdenii 2011:s.

1.6.3.2 Báikediđoštallamat

2011:s dieđihii ja čađahii Sámediggi vuosttaš geardde báikediđoštallama Møre og Romsdalas. Báikediđoštallan guoskkai bartaguvlui Rindal suohkanis. Sivvan manne dieđihuvvui báikediđoštallan, lei ahte eará sajiin Rindal suohkanis leat registrerejuvvon sámi kulturmuittut, mat čatnasit Trollheimenii. Mii háliideimmet iskat stuorát guovllu gos Sámediggi ii leat ovdal leamaš registrereme. Báikediđoštallamis eai dahkkojuvvon registreremat.

Mii guoská áitojuvvon kulturmuittuide, de lea čađahuvvon báikediđoštallan Skarpdalenis Tyldalas dárkkistan, registreren ja ođđa registreren dihtii kulturmuittuid dakkár guovllus maid Saanti Sijte geavahit. Goahtesadji árvvoštallojuvvui leat hui áitojuvvon go dat lei aiddo johtolagas Saanti Sijte boazogárdái. Dat lea dieđihuvvon Dieđamuseii vejolaš sihkkarastinroggamii 2012 geasi. Guovllus leat ollu sámi kulturmuittut, ja olles guovllus berrešii čađahit dárkileappot registreremiid.

Dasa lassin dieđihuvvui geasset oaffaruššansadji Reevhtse lahka Aarbortes mii áitojuvvui billistuvvot dulvadeami geažil. Dan rádjai leat boahtán ovdan ruovde-, dákte- ja čoarvegávdnosat mat gártet guhkkelebbui ja guhkkelebbui čáhcái. Danne lea sadji dieđihuvvon Dieđamuseii vejolaš sihkkarastinroggamii 2012:s.

Geasset 2011 fuomášuhttojuvvui Sámediggi oaiveskálžžu birra mii gávdnui Skrovkjosenis Divttasvuona suohkanis. 2009:s ráhkadii Sámediggi, Riikkaantikvára ruhtademiin, dikšunplána fuolahan dihtii ovdalis registrerejuvvon dološhávdesaji guovllus. Dát oaiveskálžu bođii Divttasvuona leansmánnekantuvrii, gosa dat vurkejuvvo dassážiigo Sámediggi, Romssa musea ja Riikkaantikvára sohpet mo dan galgá áimmahuššat. Sámediggi áigu dán ášši vuoruhit maiddái 2012:s vai sáhtášii buori láhkai fuolahit Skrovkjosena dološhávdesaji. Bargu dahkkojuvvo lagaš fágalaš ovttasráđiin Romssa museain ja Riikkaantikvárain.

Plánaprográmma ođđa ruvkedoaimma ásaheami várás Biedjovággái

Sámediggi lea 2011:s addán cealkámuša plánaprográmmii ođđa ruvkedoaimma ásaheami várás Biedjovággái Guovdageainnus. Plánaprográmma ja plánabarggu álggaheapmi guoská veaike- ja golleroggamiidda guovlluin boares Biedjovákki ruvkkiid lahka. Plánaguvlui gullet areálat sihke Guovdageainnu ja Ráisa suohkaniin. Doaibmabiddji lea ruoŧa prospekteren- ja ruvkeovddidanfitnodat Arctic Gold AB.

2011 geasi ja čavčča čađahii Sámediggi kulturmuitoiskkadeeami plánaguovllus kulturmuitolága vuođul. 32 kulturmuitobáikki registrerejuvvojedje oktiibuot 51 eaŋkilmuittuin mat leat plánaguovllus dahje hui lahka plánaguovllu. Dáin leat 40 eaŋkilmuittu mat árvvoštallojuvvojit leat automáhtalaččat ráfáidahttojuvvon kulturmuitolága mearrádusaid vuođul. Doaibmabiju ja gaskaboddasaš areálahálddašeami válddahusa vuođul orru leamen nu ahte dat lea njuolgga vuostálagaid ovttain dahje máŋggain kulturmuitobáikkiin.

Danne válddaheimmet iežamet plánaprográmmas golbma sierranas vuogi mo dán sáhttá gieđahallat viidáset proseassas. De vuos sáhttá Sámediggi dieđihit ja vejolaččat ovddidit vuosttaldeami plánaevttohussii. Ja de sáhttá doalahit plánaevttohusa dainna sávaldagain ahte addojuvvo sierralohpi duohtadit daid kulturmuittuid maidda plána guoská kulturmuitolága § 8 njealját lađđasa vuođul. Goalmmádassii sáhttet doaibmabiddji ja plánaeiseváldi árvvoštallat bidjat doaibmabiju eará sadjái plánaguovllus, nu ahte dat ii gártta vuostálagaid kulturmuitobáikkiiguin, dás ovdamearkka dihtii buhtes eatnanvuloš doaimma dakkár roggamiin mii ii leat vuostálagaid kulturmuitolágain.

Sámediggi áigu dahkat loahpalaš oaivila dáidda gažaldagaide go oažžut dárkilet muddenplánaevttohusa oktan válljejuvvon areálahálddašemiiguin plánejuvvon ruvkedoaimma várás.

Ođđa 420 kV-fápmolinnjá gaskal Báhccavuona ja Hámmárfeastta:

Statnett ođđa kv420-fápmolinjá konsešuvdnaohcama oktavuođas gaskal Báhccavuona ja Hámmárfeastta čađahuvvui 2010:s prošeakta čielggadit váikkuha go ja man muddui váikkuha vejolaš huksen automáhtalaččat ráfáidahttojuvvon sámi kulturmuittuid. Vuosttaš gieddeáigodat čađahuvvui 2010:s. 2011:s jotkojuvvui gieddebargu ja dán áigodagas diđoštuvvojedje buot linnjáspáittut. Čujuhuvvojedje máŋga saji gokko huksema lea váttis čađahit almmá dan haga ahte billistit dahje vaháguhttit kulturmuittuid/kulturbirrasiid.

2011:s registrerejuvvojedje 522 kulturmuittu. Dat leat lassin mannanjagáš registreremiidda. Nu leat registrerejuvvon lagabui 900 kulturmuittu dán guovtti gieddeáigodagas. Sullii goalmmádas kulturmuittuin adnojuvvojit leat automáhtalaččat ráfáidahttojuvvon kulturmuitolága vuođul. Daid kulturmuittuid suodjalanstáhtus, mat vel báhcet, ii juogo čielggaduvvon dahje dat leat ođđaset áiggis. Sáhttit namuhit dakkár kulturmuittuid go árran, iešguđet lágan vuorkkát, čilat, boazoáiddit geađggis, állit ja bearjasat, mielkevuorkkát eatnama siste, geađgeoapmanat, bivdorokkit, hávddit, goahtesajit, urat, bihkkaboaldinhávddit (vuollegis vuovdeguovlluin), sieiddit ja oaffarsajit. Máŋgga sajit leat registrerejuvvon geađgekonstrukšuvnnat maid doaibma ii leat čielggas. Máŋga registrerejuvvon kulturmuittu, erenoamážit badjosiin, leat ovddešáiggiid boazodoalu áigodatássansajiid ja iešguđet dološ boazodoallodoaimmaid bázahasat.

Ođđa 420 kV-fápmolinnjá gaskal Ofuohta ja Báhccavuona

Statnett ođđa kv420-fápmolinjá konsešuvdnaohcama oktavuođas gaskal Ofuohta ja Báhccavuona čađahuvvui 2011:s gieddebargu čielggadit gártá go plánejuvvon spáitu vuostálagaid automáhtalaččat ráfáidahttojuvvon kulturmuittuiguin. Linnjáspáittut ja fievrridangeainnut diđoštallojuvvojedje ollásit ja oktiibuot sullii 350 kulturmuittu registrerejuvvojedje guoskkahuvvon guđa gielddas. Dain leat 117 automáhtalaččat ráfáidahttojuvvon sámi kulturmuittu, 100 leat ođđa áiggis dahje daid stáhtus ii leat čielggas ja 133 leat soahtemuittu mat buori muddui čatnasit soahtái Narviikkas 1940:s. Kulturmuitoregistreremiidda lassin čađahuvvojedje gieddeáigodagas badjel 50 jearahallama main leat ožžon hui mávssolaš dieđuid sámi geavaheami ja leahkima birra davit Nordlánddas, ja Lulli- ja Gaska-Romssas. Prošeavttaid bokte leat mii ožžon eanet máhtu sihke sámi boazodoalu ja márkasámi historjjá birra dakkár guovlluin maid mii leat uhccán iskkadan ovdal.

Gaskaboddasaš árvvoštallamat čájehit ahte lea leamaš uhccán njuolgga riiddut gaskal kulturmuittut ja plánejuvvon huksema. 2011/2012 dálvvi áigut bargat hui lahkalagaid Statnett:in ja Nordlándda ja Romssa fylkkasuohkaniiguin gávdnat čovdosiid mat suodjalit kulturmuittuid vahágiid vuostá sihke linnjahuksema ja boahtteáiggi linnjačorgema oktavuođas. Prošeavtta loahpparaporta geigejuvvon cuoŋománus 2012.

1.6.3.3 Vuosttaldeamit kulturmuitoláhkii ja dan rihkkumat

Finnmárkkus leat ovddiduvvon 3 vuosttaldeami plánaáššiide kulturmuitolága vuođul. Dat leat Nussir ruvkedoaimma muddenplánii Fálesnuoris, Sáltesáivosullo muddenplánii Davvesiiddas ja Čáhcesullo gieldda gielddaplána areálaoassái. Vuosttaldeapmi Sáltesáivosullo muddenplánii ja Čáhcesullo gieldda gielddaplána areálaoassái leat maŋŋá gessojuvvon ruovttoluotta.

Romssas lea ovddiduvvon vuosttaldeapmi Pikstein fápmorusttega vuostá Romssas.

Sámediggi lea 2011:s váidán kulturmuitolága rihkkuma Láhpi suohkanis. Láhkarihkkun lei dahkkojuvvon dainna lágiin ahte báikái gos ledje automáhtalaččat ráfáidahttojuvvon sámi kulturmuittut, lei vuojihuvvon deavddamássa mássavuorkká ásaheami oktavuođas. Vuorkkás lei sullii gaskal 800 ja 1000 m2 eana, geađgi ja darfi. Kulturmuitobáiki lea Cuovccovuonjoga gáttis – Sandbakken Cuovccovuonas Láhpi suohkanis. Báikkis ledje ovdal registrejuvvon čieža goahtesaji mat leat boarráset go 100 jagi. Vurkejuvvon deavddamássat gokčet osiid kulturmuitobáikkis, okta goahtesadji lea ollásit gokčojuvvon ja okta goahtesadji lea belohahkii gokčojuvvon.

Sii geain lei ovddasvástádus deavddamássavuorkás leat maŋŋá váldán ovddasvástádusa ja čorgen eret olles mássavuorkká ja čorgen ja ožžon guovllu fas seammalágánin go ovdal. Dattetge ii leat Sámedikkis leamaš vejolašvuohta čađahit báikediđoštallama dan maŋŋá, nu ahte mii eat áibbas dieđe mo dat loahpalaččat šattai. Daid dieđuid vuođul maid mii leat ožžon, de lea čorgenbargu lihkostuvvan ja mássavuorkká ásaheapmi ii leat dagahan bistevaš vahága kulturmuitobáikái. Muđui ii leat Sámediggi gullan maidege váiddaeiseválddis min váidima birra.

1.6.3.4 Vistesuodjalus ja dikšun

Sámediggi lea álggahan prošeavtta Automáhtalaččat ráfáidahttojuvvon sámi visttiid registreren. Guokte olbmo leat bálkáhuvvon ja bargan registreremiid ráhkkanemiin. Riikkaantikvára lea váldán prošeavtta mielde iežaset ovddidanplánii ja prošeakta ruhtaduvvon Riikkaantikvára bušeahtas. Dán barggu oktavuođas lea Birasgáhttendepartemeanta várren guokte miljon liige ruvnnu 2012 bušehttii automáhtalaččat ráfáiduhttojuvvon sámi visttiid ovddešteapmái.

Sirpmá vistesuodjalusprošeakta lea jotkojuvvon dán jagi ja jotkojuvvo maiddái boahtte jagi. Dán rádjai leat 5 vistti divvojuvvon ja guđát ceggejuvvo fas iežas vistesadjái boahtte geasi. Guokte jagi leat guokte duojára bargan prošeavttain. Soai leaba maiddái gealbudeamen ovddeštanduojáriid.

Nuortalaš siidda muddenplána lea gárvvis ja sáddejuvvon Mátta-Várjjat gildii dohkkeheapmái. Gielda lea dieđihan ahte dat galgá gárvásit meannuduvvot ođđajagimánus 2012. Sámediggi lea ráhkadahttán párkensaji rusttetplána nuortalaš siiddas.

Halonenvisti nuortalaš siiddas lea gárvásit ovddeštuvvon ja ovddeštanbarggut leat čađahuvvon guovtti smávit visttis doppe. Hávdemuittuid ovddešteapmi Sandeng girkogárddis Kåfjordas lea jotkojuvvon maiddái dán jagi.

Sámediggi lea čađahan dikšuma nuortalaš siidda ja Ceavccageađggi kulturmuitoguovlluin. Dat dahkkojuvvo doarjagiiguin Várjjat Sámi Musea ja Nuortasámi musea bušeahtain. Museain lea geavatlaš ovddasvástádus dikšumis.

2009:s jugiimet 2 miljon ru stáhta barggolašvuođadoarjagis, mas guhtta doaibmabiddji ožžo doarjaga. Dain leat guovttis čuovvoluvvon 2011:s, mas Várjjat sámi musea oaččui liige ruđaid Ceavccageađgeguovllu dikšumii.

Sámediggi lea ožžon 35 000 ruvdnosaš doarjaga Riikkaantikváras bálgá ja báktesárgonbáikki dikšumii ja láhčimii Aldon bassi váris Várjavuonas Unjárgga gielddas. Sámediggi lea oastán dihkáid Unjárgga gielddas ja bálkáhan valáštallansearvvi dihkkádit bálgá Aldonai, čorget doabbariid, čorget vuovddi bálgá guoras ja báktesárgoguovllus. Bálggis Aldonai lea gieldda ássiide bivnnuhis bálggis ja Sámediggi oaidná positiivan ahte báikkálaš searvvit leat mielde fuolaheamen iežaset historjjá.

Suoidnemánus 2011 rahppojuvvui Husjordøya láhčin Lodegiid suohkanis. Husjordøya lea áidnalunddot kulturbiras mas leat sihke sámi ja norrøna kulturmuittut, man goahtesajit ja guhkesvisti leat áigemeroštallojuvvon 1100-lohkui maŋŋá Kristusa riegádeami. Áramus mearkkat olbmuid geavaheamis leat áigemeroštallojuvvon 400-lohkui ovdal Kristusa riegádeami. Nordlándda fylkkasuohkan, Sámediggi ja Stáhta geaidnodoaimmahat leat ovttasbargan láhčimiin.

Meavrresgári, gievrie, bázahasat buktojuvvojedje borgemánus gávnnussajis. Gievrie dolvojuvvui álggos Raavrevijhke guovddážii vai olbmot besse dan oaidnit. Maŋŋá dat dolvojuvvui Snoasai gos maid čájehuvvui ovdalgo dolvojuvvui Troandimii konserveremii. Gievrie galgá dolvojuvvot ruovttoluotta Saemien Sijtii go ođđa musea lea gárvvis. Čakčamánus dollojuvvui Gievrie-seminára Raavrevijhkes gos guovttis Sámedikkis oassálaste.

1.6.3.5 Ođđasis hávdádeapmi Nuortalaš siidii

Sámediggi lea oassálastán bargojovkui maid Oslo universitehta nammadii ráhkkanan dihtii ođđasis hávdádit 94 indiviidda Nuortalaš siidda hávdesadjái. Ášši vuolggahii Norgga ortodoksa girku. Girku ja báikkálaš ovddasteaddjit leat maid leamaš mielde joavkkus. Sámediggi lea juolludan ruđaid lágideapmái ođđasis hávdádeami oktavuođas. Ođđasis hávdádeapmi dáhpáhuvai 25.9.2011. Sámedikki presideanta doalai sártni lágideamis.

1.6.3.6 Ceavccageađgi máilmmiárbelisttas

Sámediggi lea nammadan bargojoavkku mii galgá evttohit Ceavccageađggi máilmmiárbelistui. Joavkkus lea Romssa universitehta, Bioforsk Nord, Finnmárkku fylkkagieldda ja Sámedikki ovddasteaddjit. Dasa lassin lea Riikkaantikvára mielde dárkojeaddjin. Unjárgga gieldda/Várjjat Sámi Musea ovddasteaddji lea čállin.

Bargojoavkku bargamuššan lea ráhkadit strategiija, ákkaid, diehtojuohkin- ja promoterendoaibmabijuid ja evttohit guovllu viidáset ovddideami. Joavku galgá viidáseappot vuolggahit synergiijabeavttu gaskal máilmmiárbebarggu ja barggu Várnjárgga ođđa álbmotmehciin, dás maiddái árvvoštallat galget go ja mo galget Várnjárgga bivdomuittut leat mielde máilmmiárbebarggus. Bargojoavku lea earret eará fitnan diđoštallamin guoskevaš báikkiid. Lea maid dollojuvvon čoahkkin mas Unjárgga gieldda sátnejođiheaddji, ovttas Sámediggeráđiin, bovdejedje Birasgáhttendepartemeantta ja Riikkaantikvára diehtojuohkin- ja promoterenčoahkkimii.

Norgga UNESCO-kommišuvnna galledeami oktavuođas Finnmárkkus biddjojuvvui semináras Álttá museas ovdan dat áigumuš ahte evttohit Ceavccgeađggi máilmmiárbelistui.

Árktalaš ráđđi lea nammadan áššedovdijoavkku mii galgá válljet muhtun áidnalunddot kulturbáikkiid Árktisas. Sámediggi oassálasttii Sámiráđi evttohusa vuođul. Sámiráđđi lea evttohan ahte Ceavccageađgi váldojuvvo mielde dán listui.

1.6.3.7 Geahččalanprošeakta gaskaboddasaš válddi fápmudeami birra kulturmuitolága vuođul

Birasgáhttendepartemeanta lea 2011:s bovden Sámedikki ja buot fylkkagielddaid searvat geahččalanprošektii mas váldi mearridit sierralohpeáššiid kulturmuitolága 8. § vuosttaš, nuppi ja njealját lađđasiid vuođul, gaskaboddasaččat fápmuduvvo regionála kulturmuitohálddašeapmái. Dat guoská ohcamiidda oažžut lobi jávkadit dihto kulturmuitošlájaid dihto eavttuid vuođul. Nu ahte gaskaboddasaš váldi lea ráddjejuvvon.

Iešalddis lea buorre go regionála kulturmuitohálddašeapmi oažžu viiddiduvvon válddi kulturmuitolága vuođul. Seammás lea eahpádus das man ollu lassebargu dat buvttiha Sámediggái ja lea maid eahpesihkarvuohta das makkár buhtadusa Sámediggi sáhttá vuordit dán lassebarggu ovddas. Ja vel lea Sámedikki dievasčoahkkin mearridan áššis 37/07 ahte Sámediggi ferte oažžut válddi njuolgga kulturmuitolágas sámi kulturmuittuid hálddašeamis. Dat gaskaboddasaš ortnet mii mis lea odne, fápmuduvvon válddi čađaheaddjin, gáržžida Sámedikki doaimma álbmotválljen parlameantan. Min oainnu mielde dat ii guorras álbmotriektái.

Dán vuođul dieđihii Sámediggi Birasgáhttendepartementii ahte mii eat háliit searvat vel ovtta gaskaboddasaš hálddašanortnegii. Mii leat baicce čielgasit dovddahan Birasgáhttendepartementii ahte berre álggahuvvot konsultašuvdnaproseassa gaskal Sámedikki ja stáhta, man áigumuš lea soahpat bistevaš hálddašanortnega sámi kulturmuittuid hálddašeamis.

1.6.3.8 Ovttasbargu

Sámedikkis ja Riikkaantikváras lea jeavddalaš gulahallan guoskevaš áššiid birra. Dán jagi lea Sámediggi oččodan davvisámegiela Askeladden kulturmuitodiehtovuođu ođđa veršuvdnii, mii galgá rahppojuvvot ođđajagimánus 2012. Sámediggi lea addán cealkámuša Riikkaantikvára gulaskuddamii stáhta kulturhistorjjálaš visttiid ráfáiduhttima birra ja bivdán konsultašuvnnaid láhkaásahusa 1. § hábmema oktavuođas. Konsultašuvnnat čađahuvvojedje ja min oaidnu váldojuvvui vuhtii. Sámediggi lea maid addán cealkámušaid Riikkaantikvára jagi 2011 vuoruhaneivii.

Ovttasbargu Finnmárkku fylkkagielddain Finnmárkku oktasaš regionála kulturmuitoplána birra álggahuvvui 2011 vuosttaš jahkebealis. Earret eará lágiduvvojedje diehtojuohkin- ja evttohusčoahkkimat máŋgga gielddain. Finnmárkku fylkkagielddas lea bargoaddiovddasvástádus prošeaktajođiheamis. Vurdojuvvo ahte prošeakta loahpahuvvo gaskkamuttus 2013 ja plána doaibmaáigodat muddejuvvo dan mielde.

Sámedikkis lea jeavddalaš gulahallan fylkkagielddain. Sámediggi lea mielde fylkkagieldda areálaplánaforumas ja bargá ovttas beaivválaš áššemeannudeamis. Lullisámi guovllus leat earret eará čađahuvvon oktasaš báikediđoštallamat Opplándda, Davvi-Trøndelága ja Hedmárkku fylkkasuohkaniiguin. Viimmat čađahuvvui ovttasbargočoahkkin Nordlánddas gaskal Sámedikki ja Nordlándda fylkkasuohkana ovttasbargošiehtadusa vuođul.

Sámedikkis lea oktilis ovttasbargu Norgga kulturmuitofoanddain. Sámediggi addá cealkámušaid guoskevaš ohcamiidda maid foanda oažžu ja dárkkista antikváralaččat čađahuvvon bargguid.

1.6.3.9 Ohcanvuđot doarjagat kulturmuitosuodjalussii

2011 várás lei várrejuvvon 2 000 000 ru. Oktiibuot juogaduvvui 2 583 000 ru prošeavttaide kulturmuitosuodjalusas 2011:s. Dan lei vejolaš dahkat go gessojuvvojedje ruovttoluotta earret eará ruđat ovddeš jagiin mat eai lean atnon. Leat ožžon 32 ohcama ja 26 ohcama leat ožžon lohpádusa. Ortnega ohcansubmi lea oktiibuot 3 681 547 ru.

Dán áigodagas leat 12 prošeavtta álggahuvvon, ja 31 prošeavtta leat fas loahpahuvvon.

Dás mii namuhit máŋga prošeavtta maid Bådåddjo suohkan Skjerstad vistesuodjalusprošeavtta bokte lea čađahan. Arnstein Brekke lea leamaš áŋgiruššin ja antikváralaš ovddešteaddjin. 2011:s son oaččui Nordlándda kultureanadatbálkkašumi earret eará go son lea deattuhan sámi vistehistorjjá bihtánsámi guovllus. Sámediggi lea dorjon máŋga su prošeavttain.

Dán jagi ožžot golbma prošeavtta doarjaga duođaštit bihtánsámi historjjá, guokte registrerenprošeavtta ja okta ovddeštanprošeakta.

Mo dat ohcamat, mat leat ožžon lohpádusa, juohkásit guovlluide ja vuoruhemiide 2011:s:

Julevsámi guovllus lea addojuvvon lohpádus 1 ovddeštanprošektii ja 2 registrerenprošektii mat čatnasit bihtánsámi guvlui. Ovddeštanprošeavttaid gaskkas lea máŋga smávva ovddeštanprošeavtta davvisámi guovllus ja máŋga stuorra ovddeštanprošeavtta julevsámi guovllus. 2 lohpádusa vulget ovddeš lohpádusain ráhkadit antikváralaš ovddeštanplánaid 2010 várás. Ain lea nu ahte ovddeš jagiid ásahusvuđot ovddeštanbarggut julevsámi guovllus jotkojuvvojit main Árran julevsámi guovddáš ja Bådåddjo suohkan leat mielde. Mii mihttet maiddái ahte eanet go bealli lohpádusain lea addojuvvon davvisámi guvlui, muhto ahte juolluduvvon submi buohkanassii lea stuorát julevsámi guvlui. Lullisámi guovllus lea ohcciid lohku uhci eará guovlluid ektui ja danne lea lohpádusaid lohku ja submi uhcit.

1.7 Dearvvašvuohta, sosiála ja fuolahus

Sámedikki váldomihttomearrin lea sihkkarastit ovttadássásaš dearvvašvuođa-, sosiála- ja fuolahusbálvalusaid sámi álbmogii. Bálvalusaid vuolggasadjin galgá leat sámi giella ja kultuvra. Dearvvašvuođa-, sosiála- ja fuolahusfálaldagat fertejit heivehuvvot sámi álbmoga dárbbuide. Dearvvašvuođa-, sosiála- ja fuolahusbargiide miehtá riikka ferte addit oahpahusa sámi gielas ja kultuvrras.

Sámediggi bargá máŋgga láhkai olahan dihte dáid mihttomeriid. Gulahallama ja ovttasbarggu bokte guovddáš eiseválddiiguin ja eará aktevrraiguin, bargá Sámediggi dan ala ahte sihkkarastit Sámedikki váikkuhanfámu dearvvašvuođa-, sosiála- ja fuolahusbálvalusaid hábmemii sámi álbmoga várás. Mii gozihit earret eará sámi mánáid vuoigatvuođaid mánáidsuodjalusbálvalusain deaivvadeamis, veahkehit heivehit rihkusfuolahusa sámi fáŋggaid dárbbuide ja ovddidit sámi boarrásiid- ja fuolahusfálaldaga. Dasa lassin addit mii doarjaga sierra dearvvašvuođa- ja sosiálaprošeavttaide.

1.7.1 Ovttasbargu

Sámediggi nationála álbmotválljen orgánan lea eanemus guovddáš eavttuid biddji eiseválddiid guovdu ovttaárvosaš dearvvašvuođa- ja sosiálabálvalusaid ovddideami oktavuođas sámi álbmogii, ja dat ferte danne gessojuvvot mielde proseassaide main lea njuolga mearkkašupmi sámi álbmogii.

Sámediggi gulahallá guovddáš eiseválddiiguin, gielddaiguin ja fylkkagielddaiguin, ja eará aktevrraiguin barggus dearvvašvuođa-, sosiála- ja mánáidsuodjalusfálaldaga sihkkarastimis sámi álbmoga várás. Earret eará čađahit mii konsultašuvnnaid eiseválddiiguin dan oktavuođas go gustovaš lágat ja dahje láhkaásahusat rievdaduvvojit dahje ođastuvvojit, main lea njuolga mearkkašupmi dearvvašvuođa-, sosiála- ja mánáidsuodjalusfálaldahkii sámi álbmoga várás. Sámediggi addá maiddái čálalaš cealkámušaid dieđáhusbargui ja čielggadusaide. Lávgadeappo ovttasbargu fágainstánssaiguin ja earáiguin, gelbbolašvuođa buorideami dihte, ja dasto leat maiddái oainnusmahttindárbu ja bálvalusaid ovddideapmi deaŧalaččat.

Ovttasdoaibmanođastus lea deaŧalaš dearvvašvuođaođastus sámi pasieanttaide. Sámediggi lea konsultašuvnnaid bokte Dearvvašvuođa- ja fuolahusdepartemeanttain geahččalan oainnusmahttit sámi pasieanttaid vuoigatvuođaid ja dárbbu lágain ja guovddáš stivrendokumeanttain.

1.7.2 Sámi ovddastus dearvvašvuođadoaimmahagaid stivrrain

Sámedikkis lea riekti evttohit evttohasaid dan njealji regionála dearvvašvuođadoaimmahaga stivrraide ja muhtun vuollásaš doaimmahagaid stivrraide. ILO- konvenšuvnna nr 169 art. 25 artihkkalis daddjojuvvo ahte álgoálbmogiin lea vuoigatvuohta hábmet iežaset dearvvašvuođa- ja sosiálabálvalusa. Danne áigu Sámediggi searvat sámi ovddasteddjiid nammadeapmái regionála ja vuollásaš dearvvašvuođadoaimmahaga stivrraide. Sámediggi lea bivdán konsultašuvnnaid Dearvvašvuođa- ja fuolahusdepartemeanttain ášši birra.

1.7.3 Sámi mánáid vuoigatvuođat mánáidsuodjalusbálvalusas

Sámedikki mihttomearrin lea ahte sámi mánát galget beassat deaivvadit mánáidsuodjalusain man vuolggasadjin lea sámi giella ja kultuvra. Dat ahte sámi mánáin leat vuoigatvuođat oažžut dakkár mánáidsuodjalusbálvalusa mas lea gelbbolašvuohta gielas ja kultuvrras čuovvu Mánáidkonvenšuvnna ja mánáidsuodjaluslága. Dasto gusket sámi mánáide sámegiela hálddašanguovllu siskkobealde sámelága njuolggadusat. Dát mearkkaša dan ahte sámi mánáin dáin gielddain lea vuoigatvuohta oažžut bálvalusa sámegillii mánáidsuodjalanbálvalusas, maiddái dalle go biddjojuvvojit institušuvdnii dahje biebmoruktui olggobealde ruovttugieldda. Sámediggái lea deaŧalaš oainnusmahttit mánáid rivttiid ja ahte dát rievttit gozihuvvojit mánáidsuodjalusbálvalusas. Ollu áššit sámi mánáid ektui mánáidsuodjalusas maiguin Sámediggi lea bargan 2011:s, leat dakkár áššit maiguin Sámediggi lea bargan juo guhkit áiggi. Dás lea sáhka earret eará áššis láhkaásahusa rievdadeamis bearráigeahčus mii guoská biebmoruovttuide ja mánáidsuodjalusásahusaide, áššis sámi mánáid goziheamis Mánáidviesus ja gelbbolašvuođa buoridanbarggus mánáidsuodjalusbálvalusas.

Sámediggi lea 2010:s álggahan konsultašuvnnaid Mánáid-, dásseárvo- ja searvadahttindepartemeanttain dan ektui ahte rievdadahttit láhkaásahusa biebmoruovttu ja mánáidsuodjalusásahusaid bearráigeahču birra. Sámedikki mihttomearrin lea ahte sámi mánáid vuoigatvuohta suodjaluvvot giela ja kultuvrra dáfus galgá jerrojuvvot árjjalaččat dalle go gártet ásahussii ja biebmoruktui. Maŋŋá konsultašuvnnaid sáddejuvvui láhkaásahusa rievdadusevttohus gulaskuddamii. Gulaskuddanvástádusain oidno ahte Sámediggi lea ožžon doarjaga dán oidnui dán áššis. Dainna lea Sámediggi duhtavaš, ja dat čájeha maiddái ahte leat rivttes bálgá alde. Sámediggi ja Mánáid-, dásseárvo- ja searvadahttindepartemeanta jotket dainna bargguin 2012:s.

Mánáidviessu lea fálaldat mánáide ja sin oapmahaččaide geat deaivvadit riekteásahusain maŋŋá go leat gártan gillát veahkaválddi dahje seksuála vearredaguid. Sámi mánáid vuoigatvuođaid dihte ferte Mánáidviesus leat gelbbolašvuohta sámi gielas ja kultuvrras go galget gažadit sámi mánáid. Danne lea Sámediggi konsulteren Justiisa- ja politiijadepartemeanttain go guoská sámi mánáid vuoigatvuođaid goziheapmái Mánáidviesus. Dál lea Politiijadirektoráhtas ovddasvástádus bargat dáinna áššiin viidáseappot. Dat leat doallan čoahkkima Sámedikkiin, SANAG:in ja sámegielat politiijabálvváiguin mas konklušuvdnan lei earret eará ahte Romssa Mánáidviesus ferte leat nationála ovddasvástádus sámi mánáin. Politiijadirektoráhta áigu dál evttohit dán Justiisa- ja politiijadepartementii. Sámediggi áigu bargat viidáseappot áššiin nu ahte mii oažžut ovtta Mánáidviesu mas lea nationála ovddasvástádus sámi mánáin.

Oainnusmahttin dihte sámi mánáid dárbbu ja vuoigatvuođaid oažžut ovttaárvosaš mánáidsuodjalanbálvalusa, lágidii Sámediggi sámi mánáidsuodjaluskonferánssas Álttás. Konferánsa lágiduvvui ovttasráđiid Norlándda, Romssa ja Finnmárkku fylkkamanniiguin, Buf-ossodagain regiovdna davvi ja Finnmárkku allaskuvllain. Konferánssa fáddán lei «mánáidsuodjalus buoremusat ávkin sámi mánáide». Sámediggi lea duhtavaš konferánssain, ja lea ožžon buriid dieđuid ruovttoluotta sihke oasseváldiin ja sáhkavuorrodolliin dan birra ahte konferánssas loktejuvvojedje guovddáš ja deaŧalaš fáttát mánáidsuodjalusa siskkobealde mat gusket sámi mánáide.

Ráđđehusa plánejuvvon stuorradiggedieđáhusa oktavuođas mánáidsuodjalusa birra, lea biddjojuvvon panela mas leat fágabirrasat ja olbmot geain leat vásihusat mánáidsuodjalusas ja dan birra, ja dat lea Mánáidsuodjaluspanela. Sámedikkis lei čoahkkin mánáidsuodjaluspanelain geassemánus 2011. Čoahkkima fáddán ledje sámi mánáid vuoigatvuođat mánáidsuodjalusbálvalusa oktavuođas, dárbu ahte mánáidsuodjalusbálvalusas lea giella ja kulturáddejupmi, ja hástalusat maid sámi mánát ja bearrašat ožžot deaivvademiin mánáidsuodjalusbálvalusain. Mánáidsuodjaluspanela lea addán raportta mii galgá addit rávvagiid politihkkáriidda ahte maid berrešii dahkat buoridan dihte mánáidsuodjalusa jagiin ovddasguvlui. Sámediggi lea duhtavaš go fokus mánáidsuodjaluspanelas lea sámi mánáid vuoigatvuođaid ektui go deaivvadit mánáidsuodjalusain.

Deaŧalaš eaktun jos galggaš oažžut ovttaárvosaš mánáidsuodjalusbálvalusa sámi mánáide lea ahte bargiin lea gelbbolašvuohta sámi gielas ja kultuvrras. Danne lea Sámediggi vuoruhan searvat sihke referánsajovkui mii lea ásahuvvon Stuorradiggedieđáhusa várás oahpahusa birra čálgobálvalusaide ja referánsajovkui plánejuvvon masteroahpu várás mánáidsuodjalusas Romssa universitehtas. Sámedikki cealkámušat goappašiid dáid bargguide leat leamaš ahte kulturáddejupmi ferte biddjojuvvot vuođđun dearvvašvuođa- ja sosiálabálvalusa buot oahpuide. Sihkkarastin dihte ahte sámi mánáid vuoigatvuođat gozihuvvojit deaivvadeamis mánáidsuodjalusain.

1.7.4 Psykalaš dearvvašvuohta

Sámi servodat deaivida hástalusaiguin mat sáhttet addit dearvvašvuođa dáfus váikkuhusaid. Deaŧalaš lea ahte dearvvašvuođa- ja sosiálabálvalusas lea máhtolašvuohta dáid birra ja váikkuhusaid birra mat dain sáhttet leat ovttaskas olbmo dearvvašvuhtii. Árbevirolaš sámi ealáhusat barget garra deattu vuolde servodaga ektui olggobealde. Areáladuohtadeamit, riiddut ja boraspirevahágat leat dušše oassi dain hástalusain maiguin sii maid rahčet. Dát bealit váikkuhit maid ealáhusdolliid fysalaš ja psykalaš dearvvašvuhtii. Doallit leat oppa áiggi huššadilis, go leat fuolas sin iežaset ja ealáhusa boahtteáiggi geažil. Dan go fertejit bealuštit ealáhusa vuoigadahttojumi dovdet sii noađđin. Dasto lea dutkan gieskat čájehan ahte ollu olbmot sámi álbmoga beales dieđihit ahte sii vealahuvvojit, ja ahte dat čuohcá sin dearvvašvuođadillái. Konsultašuvnnain Dearvvašvuođa- ja fuolahusdepartemeanttain ođđa álbmotdearvvašvuođalága ektui lea Sámediggi čujuhan makkár hástalusat árbevirolaš sámi ealáhusain leat. Seamma cealkámuša leat mii buktán Stuorradikki dearvvašvuođa- ja fuolahuslávdegoddái, dalle go dat galggai meannudit evttohusa ođđa álbmotdearvvašvuođalága birra.

Guovddáš eiseválddit fertejit bidjat johtui doaibmabijuid eastadan dihte dávddaid dan geažil go ovttaskas dolliin lea váttis dilli. Danne lea Sámediggi cealkámušas jagiid 2012 – 2013 boazodoallošiehtadussii čujuhan man deaŧalaš lea dutkat sámi dearvvašvuođa, erenoamážit daid stuorra hástalusaid ektui mat boazodoalus leat ovddabealde. Earret eará dan geažil go sis lea dárbu suodjalit guohtoneatnamiid, go leat ollu boraspiret ja masset ollu elliid ja beaggin lea heittot.

Buoridan dihte min iežamet gelbbolašvuođa iešsoardimiid birra, lea Sámediggi doallan vuosttašveahkkekurssa iešsoardimiid birra Sámedikki politihkkariidda ja hálddahussii. Kursa dollojuvvui Vivat olis mii lea riikaviidosaš oahpahusprográmma maid Davvi-Norgga universitehta buohcciviessu lea ásahan 2000:s.

1.7.5 Gárrendilli

Sámediggi oaivvilda ahte sámi gárrenmirkkuid boasttogeavaheddjiin lea riekti ja dárbu gulahallat sámegielain ja deaividit kulturgelbbolašvuođa sihke divššus ja maŋŋásuodjalusas. Ráđđehus galgá bidjat ovdan stuorradiggedieđáhusa gárrenávnnaspolitihka birra 2012:s. Sihkkarastin dihte ahte sámi gárrenávnnas boasttogeavaheddjiid vuoigatvuođat ja dárbbut gozihuvvojit dán dieđáhusas, lea Sámediggi álggahan konsultašuvnnaid Dearvvašvuođa- ja fuolahusdepartemeanttain dán dieđáhusbarggu birra. Bargu dáinna dieđáhusain jotkojuvvo 2012:s. Jos galggaš oažžut buorre fálaldaga sámi gárrenávnnas boasttogeavaheddjiid dillái, de lea maiddái deaŧalaš oažžut buoret ovttasbarggu riikarájáid rastá. Danne lea Sámediggi searvan seminárii maid Blåe Bånd, Suomas ja Blå Kors, Norggas lágidedje. Seminára mihttomearrin lei gulahallan olbmuiguin rádjaguovllus Suomas/ Norggas geat barget ja beroštit barggus gárrenávdnasiid ja gárrenávnnasáššečuolmmaid dán guovllus.

1.7.6 Ovttasdoaibmanođastus

Ovttasdoaibmanođastusas lea Ráđđehusa oaivila mielde čoahkkáigessojuvvon dat deaŧaleamos dearvvašvuođa hástalusat mat leat dálá servodagas: Stuorát dárbu eastadeaddji bargui, dárbu oažžut viidodatgelbbolašvuođa ja ollislaš bálvalusaid, ja ceavzilis dearvvašvuođa- ja fuolahusbálvalusaid sihkkarastin boahtteáiggi álbmotčoahkkádusa ja dávdagova ektui. Stuorradiggi mearridii Ovttasdoaibmanođastusa njukčamánus 2010. Ođastusa guovddáš jurddan lea ahte dearvvašvuođaveahkki galgá addojuvvot nu lahka pasieantta go vejolaš, ja ahte gielddat ožžot stuorát ovddasvástádusa pasieanttaid ollislaš dikšumis.

Gielddat ávžžuhuvvojit lagabui ovttasbargat sierra dikšunmálliid ektui. Giđđat 2011 mearridii Stuorradiggi ođđa álbmotdearvvašvuođalága, lága gielddalaš dearvvašvuođa- ja fuolahusbálvalusain ja Nationála dearvvašvuođa- ja fuolahusplána.

Sámediggái lea leamaš deaŧalaš sihkkarastit ahte ovttasdoaibman doaibmabijuid vuoruheapmi ja ortnegat mat dahkkojuvvojit galget addit buriid čuozahusaid maiddái sámi álbmogii, dakko bokte ahte sámi álbmoga vuoigatvuohta ovttaárvosaš bálvalusaide jerrojuvvo ja gozihuvvo guovddáš dearvvašvuođa- ja sosiálapolitihkalaš áŋgiruššamiin. Ovttasdoaibmanođastusa čuovvoleamis ovddidii Ráđđehus evttohusa ođđa nationála dearvvašvuođa- ja fuolahusplánii, ođđa álbmotdearvvašvuođa lága, ja ođđa gielddalaš dearvvašvuođa- ja fuolahusbálvaluslága. Sámediggi searvvai rabas gulaskuddamii Stuorradikkis Ovttasdoaibmanođastusa birra ja ovddidii evttohusa rievdadusaid ođđa álbmotdearvvašvuođa láhkii ja gielddalaš dearvvašvuođa- ja fuolahusláhkii.

1.7.6.1 Nationála dearvvašvuođa- ja fuolahusplána

Sámedikki áigumuššan lea ahte Nationála dearvvašvuođa- ja fuolahusplána galgá válddahit hástalusaid, strategiijaid ja doaibmabijuid addin dihte sámi pasieanttaide dakkár dearvvašvuođabálvalusa mas sámi giella ja kultuvra leat lunddolaš sajis.

1.7.6.2 Ođđa láhka álbmotdearvvašvuođas

Boahtteáiggi dearvvašvuođabálvalusaid ovddideami oktavuođas biddjojuvvo stuorra fuomášupmi álbmotdearvvašvuhtii. Dan julggaštusa vuođul ahte dearvvašvuohta ii vuolgge vuosttažettiin dearvvašvuođasuorggis, muhto eallindili, eallineavttuid ja eallindábiid bokte. Eastadeapmi ja álbmotdearvvašvuođabargu galgá danne dahkkojuvvot surggiid ja hálddašandásiid rastá.

Máhtolašvuohta birasmirkkuid leavvamis, lea áinnas áigeguovdilis ášši sámi álbmogii Norggas. Dutkan čájeha ahte álbmot Árktisas oažžu iežas sisa birasmirkkuid vuosttažettiin biebmu ja juhkamuša bokte, muhto maiddái áimmus. Báikkálaš industriija nuoskkideapmi mii luoitá rišša ja lossametállaid, ja dasto báikkálaččat váralaš bázahusaid guođđin guovlluin davvin lea váraleamos guhkkit áiggi vuollái, go dat sáhttá addit hormonvigiid, ohkevigiid, borasdávdavára ja dávdavuostálastinvigiid. Dát birasmirkkot levvet, ja sáhttet leat áittan álgoálbmogiidda maiddái Norgga bealde.

Álgoálbmogiid eallindáhpedávddat leat hástalussan ja dat gáibidit erenoamáš gelbbolašvuođa. Deaŧalaš álbmotdearvvašvuođadoaibmabidju lea gelbbolašvuođa buorideapmi álbmotdearvvašvuođabarggu siskkabealde sámi álbmoga ektui. Stuorra álbmotdávddaid árrat fuomášeami oktavuođas nugo gárrendili, psykalaš váttuid, geahpesdávddaid, badjelmeari deattu, sohkardávdda ja váibmodávddaid oktavuođas, ferte olbmuid deaividit kultuvrralaččat heivehuvvon málliiguin ja lahkonanvugiiguin.

Sámiid álbmotdearvvašvuođadilli lea unnán dutkojuvvon, ja unnán lea dutkojuvvon maiddái dat movt boahtteáiggi hástalusat sámi árbevirolaš ealáhusain sáhttet váikkuhit álbmotdearvvašvuhtii. Diehtit ahte sierra etnalaš joavkkuide sáhttá leat dárbu geavahit sierralágan lahkonanvugiid álbmotdearvvašvuođabarggu/ diehtojuohkinbarggu oktavuođas, sihke gielalaččat ja kultuvrralaččat. Go galggaš juksat etnalaš veahádagaid, nugo sápmelaččaid, ja eará nationála minoritehtaid, de ferte álbmotdearvvašvuođabarggu erenoamážit heivehit dáid joavkkuide, sihke gielalaččat ja kultuvrralaččat. Dutkan lea vealtameahttun deaŧalaš dan oktavuođas go galgá árvvoštallat dárbbašlaš gaskaomiid gielddaid ja fylkkagielddaid bargui álbmotdearvvašvuođain sámi álbmoga várás.

Dán vuođul bivddii Sámediggi ahte čuovvovaš sátnehápmi biddjojuvvošii ođđa álbmotdearvvašvuođaláhkii: » Kommunen skal i sin planstrategi sikre at den samiske befolkning blir ivaretatt.»

Stuorradiggi ii čuovvolan dán evttohusa. Sámediggi áigu joatkit barggu sámi álbmotdearvvašvuođa hástalusaid oainnusmahttimiin.

1.7.6.3 Gielddalaš- ja fuolahusbálvalusláhka

Gielddalaš dearvvašvuođa- ja fuolahusbálvalusaid láhka lea guovddáš láhka sámi pasieanttaid várás. Gielddalaš dearvvašvuođa- ja fuolahusfálaldat lea deaŧalaš oassi dearvvašvuođa- ja fuolahusfálaldagain sámi pasieanttaide. Sámediggái lea leamaš deaŧalaš konsultašuvnnain Dearvvašvuođa- ja fuolahusdepartemeanttain sihkkarastit sámi pasieanttaid vuoigatvuođaid ja dárbbuid ođđa lágas. Sámi pasieanttain sámegiela hálddašanguovllus, lea vuoigatvuohta geavahit sámegiela dearvvašvuođa- ja sosiálabálvalusain, ja dat lea mearriduvvon sámelágas. Sámi pasieanttain olggobealde sámegiela hálddašanguovllu lea maiddái dárbu oažžut dakkár bálvalusaid main sámi giella ja kultuvra váldojuvvo vuhtii.

Sámediggi livččii háliidan dovddahit lága hámis ahte sámi pasieanttain sihke siskkabealde ja olggobealde sámegiela hálddašanguovllu, lea gáibádus ahte láhččojuvvon bálvalusat deattuhuvvojit bálvalusaid hábmedettiin. Dearvvašvuođa- ja fuolahusdepartemeanta ii sáhttán vuhtii váldit dán gáibádusa, muhto evttohii ođđa čuoggá gielddalaš dearvvašvuođa- ja fuolahusláhkaevttohussii, mii lea ná: » Kommuner innenfor forvaltningsområdet for samisk språk, skal i tillegg til det som fremgår av første og andre ledd, sørge for at samiske pasienters eller brukeres behov for tilrettelagte tjenester blir vektlagt ved utforming av tjenesten. Dette gjelder også den enkeltes utvidede rett til bruk av samisk språk i helse- og omsorgstjenesten etter sameloven § 3–5.» Lága mearkkašumiin dovddahuvvui ahte sámi pasieanttaid geat ásset sámegiela hálddašanguovllu olggobealde, berre guldalit dearvvašvuođa- ja sosiálabálvalusaid hábmema oktavuođas.

Sámediggi áigu ain joatkit barggu dan ektui ahte sámi pasieanttain siskkabealde ja olggobealde sámegiela hálddašanguovllu, galget leat seammalágan vejolašvuođat oažžut dakkár dearvvašvuođa- ja fuolahusbálvalusaid main lea sámi giella- ja kulturgelbbolašvuohta.

1.7.6.4 Kvalitehta ja pasieantasihkarvuohta

Ovttasdoaibmanođastusa čuovvoleapmin ovddidii ráđđehus Nationála dearvvašvuođa- ja fuolahusplána (2011–2015) 2011:s. Das daddjojuvvui ahte ráđđehus áigu 2012:s ovddidit stuorradiggedieđáhusa kvalitehta ja pasieantasihkarvuođa birra. Dieđáhusas galgá biddjojuvvot vuođđun viiddis kvalitehtadoaba ja movt dan sáhttá láhčit ávkin vai pasieanta/geavaheaddji ieš sáhtášii árjjalaččat searvat iežas dikšui/fuolahussii.

Sámediggi lea searvan cealkámuščoahkkimii gos dieđáhusa áigeguovdilis fáttát čalmmustuvvojedje, ja gos čilgejuvvui movt proseassa dieđáhusbargguin galgá leat. Sámedikki bealis lea deattuhuvvon earret eará sámi giella ja kultuvra kvalitehta ja pasieantasihkarvuođa beallin. Sámedikki oaivila mielde fuonida sámi giela ja kultuvrra gelbbolašvuođa váilun sámi pasieanttaid pasieantasihkarvuođa ja dearvvašvuođafálaldagaid kvalitehta. Kvalitehta ja pasieantasihkarvuođa eaktun lea ahte pasieanta ja divššárat áddehallet gaskaneaset. Dát bidjá vuođu diehtojuohkinlonuhallamii mii lea dárbbašlaš jos galgá sáhttit addit buoremus ja rivttes divššu. Sámediggi oaivvilda ahte sámi pasieanttaid kvalitehta ja sihkarvuohta sin divššus dávjá lea gitta sámi giela ja kultuvrra máhtolašvuođas. Danne lea deaŧalaš addit stuorát fuomášumi gulahallamii ja gillii kvalitehta ja pasieantasihkarvuođa mihtideamis. Sámediggi lea ožžon diehtit ahte dát čuovvoluvvo guovddáš dearvvašvuođaeiseválddiid bealis. Sámediggi bargá viidáseappot fáttáin maiddái min jahkásaš konsultašuvnnaid oktavuođas Dearvvašvuođa- ja fuolahusdepartemeanttain guovlulaš dearvvašvuođadoaimmahagaid barggahandokumeanttaid hárrái.

Sámediggi áigu leat mielde viidáseappot dieđáhusbarggus, ja earret eará loktejuvvo fáddá Sámedikki dievasčoahkkimii meannudeapmái.

1.7.7 Nationála bioteknologiijastrategiija

Sámediggi lea addán cealkámuša ráđđehusa bargui nationála bioteknologiija ektui. Sámedikki mielas lea bargu nationála strategiijain bioteknologiija ektui deaŧalaš ja das lea mearkkašupmi sámi álbmogii.

Sámediggi čujuha cealkámušas ahte Sámediggi, ovttas máŋggain departemeanttain, lea searvan proseassaide main lea mearkkašupmi bargui nationála strategiijain bioteknologiija ektui. Earret eará čujuhuvvo bargui luondduvalljivuođalágain 2009 rájes ja Nagoya-protokollii 2010 rájes biologalaš eatnatgeardáivuođa konvenšuvnna vuolde. Dán barggus leat ráhkaduvvon njuolggadusat genehtalaš resurssaid oažžumii ja govttolaš ja ovttaárvosaš juogadeapmái mii čuovvu dán lágan resurssaid ávkkástallama. Sámediggi vuordá ahte dát heivehuvvo nationála strategiijai bioteknologiija ektui. Sámediggi čujuha maiddái álgoálbmogiid vuoigatvuođaide, gč. ILO-konvenšuvnna nr 169 ja ON álgoálbmotvuoigatvuođaid julggaštusa.

Sámediggi čujuha dasto cealkámušastis ahte Nationála strategiija bioteknologiija ektui lea mielde dahkamin rivttes válljejumiid áššiin makkár dutkama mii dárbbašit ja mainna lágiin min servodat galgá hálddašit dan máhtolašvuođa maid dutkan addá midjiide. Dan oktavuođas lea dalle sámi álbmogis veaháš erenoamáš hástalusat. Sámi genaávdnasiin ollu surggiin leat erohusat majoritehta genaávdnasiid ektui Norggas, ja danne sáhttet leat miellagiddevaččat dutkanoktavuođas. Sámediggi diehtá ahte genaávdnasat dál eai registrerejuvvo etnalaš dovdomearkkaiguin. Muhto ovttaskas guovlluin Norggas ii leat váttis nannet ahte genaávdnasat dán guovllus vulget sámi álbmogis.

Sámediggi lea bidjan merkii ahte Nationála dearvvašvuođa- ja fuolahusplána rahpá vejolašvuođa rievdadit njuolggadusaid ja geavahusa go guoská dearvvašvuođaregistariid ja bio-báŋkkuid ovddideapmái. Háliidit oaneheappo gaskka dihtorávdnasiidda mat leat nationála registariin ja bio-báŋkkuin. Dát bargu guoská juo eandalii juste sámi álbmogii. Sámediggi lea ožžon signálaid Bioteknologiijalávdegottis ahte sámi genat leat miellagiddevaččat boahtteáiggi dutkamis. Eaiggátvuohta genaresurssaide ja buriid dutkanprošeavttaid hábmen, lea politihkalaš ášši mii barggaha Sámedikki. Nationála strategiija bioteknologiija várás galgá ráhkaduvvot 2011:s. Dasto galgá bioteknologiijaláhka ođasmahttojuvvot. Sámediggi háliida searvat dán bargui, ja bivdá danne beassat searvat prosessii viidáseappot.

Sámi álbmogis lea vuoigatvuohta searvat proseassaide mat gusket sin boahtteáigái. Nu lea maiddái áššis mii guoská etihkalaš standárddaid hábmemii ja eaiggátvuhtii bioteknologalaš áššiin.

1.7.8 Heahtedieđihanbálvalus

Sámediggi lea 2011:s konsulteren Justiisadepartemeanttain sámi geavaheddjiid ovdduid goziheamis heahtedieđihanbálvalusas. Čuovvu Sámelága giellanjuolggadusaid ahte sámi geavaheddjiin sámegiela hálddašanguovllu siskkabealde lea vuoigatvuohta bálvaluvvot sámegillii heahtedieđihanbálvalusas. Sámi geavaheddjiin lea seamma stuorra dárbu, sihke siskkabealde ja olggobealde hálddašanguovllu, beassat gulahallat eatnigillii heahtediliin. Justiisadepartemeanta lea gulahallan hálddašanguovllu gielddaiguin ášši birra. Sámediggi vuordá dán čilgema, ja áigu de konsulteret viidáseappot ášši birra.

1.7.9 Ohcanvuđot doarjagat dearvvašvuođa-, sosiála- ja fuolahusprošeavttaide

Sámediggi hálddaša ohcanvuđot váikkuhangaskaomiid main addojuvvo doarjja dearvvašvuođa- ja sosiálaprošeavttaide maid mihttomearrin lea bargat buoret dearvvašvuođa-, sosiála- ja fuolahusbálvalusaid láhčimiin sámi geavaheddjiid várás. Jagi 2011 bušeahtas lei várrejuvvon 2 850 000,- ru dearvvašvuođa- ja sosiálaprošeavttaide. Ohcamiid submi oktiibuot lei 8 290 935,- ru. 15 prošektii juolluduvvui 3 118 160,- ru.

Dán jagáš juolludusas lea eanaš prošeavttaid mihttomearrin leamaš ovddidit máhtolašvuođa sámi gielas ja kultuvrras dálá dearvvašvuođa- ja sosiálafálaldagain. Dát dávista doarjjaortnega váldomihttomearrái, ja lea mielde sihkkarastimin ovttaárvosaš dearvvašvuođa- ja sosiálabálvalusaid sámi álbmoga várás. Dasa lassin leat mii válljen addit doarjaga ovdaprošeavttaide maid mihttomearrin lea leamaš ovddidit dutkanjurdagiid ja prošeaktaevttohusaid. Go dát prošeavttat gárvánit de addet daid bohtosat Sámediggái ávkkálaš máhtu dearvvašvuođa- ja sosiálapolitihka viidáseappot ovddideapmái sámi álbmoga guovdu.

1.8 Regionálaovddideapmi

Sámedikki váldomihttomearrin regionálaovddideamis lea ealli sámi kultuvrra, giela ja servodateallima bisuheapmi ja ovddideapmi dain surggiin maidda ovttasbargošiehtadusat, mat leat Sámedikki ja fylkkagielddaid gaskka gusket. Geatnegahtti ovttasbargu Sámedikki ja stáhta ja regionála eiseválddiid gaskka váikkuha sámi giela, kultuvrra ja servodateallima nannema ja oainnusmahttima.

Ovttasbargošiehtadusat fylkkagielddaiguin leat deaŧaleamos gaskaoamit maiguin juksat mihttomeriid dán bargosuorggis. Bealit dollet čoahkkimiid jeavddalaččat, ja šiehtadusaid doaibmabijuid birra raporterejuvvo. Sámedikkis lea maiddái sierra doarjjapoasta mainna ruhtadit ovttasbargodoaibmabijuid Sámedikki ja fylkkagielddaid gaskka. Guovttegielalašvuođadoarjaga oktavuođas lea Sámediggi ráhkadan individuála ovttasbargošiehtadusaid juohke gielddain ja fylkkagielddain sierra go guoská dasa movt dat galget ovdánahttit, nannet ja ovddidit sámi gielaid.

1.8.1 Regionála ja báikkálaš ovttasbargu

Sámediggi lea 2011:s bidjan ovdan čilgehusa regionála ja báikkálaš ovttasbarggu birra. Čilgehusa ulbmilin lei geahčadit vejolašvuođaid ja hástalusaid dán barggus, ja movt dán ovttasbarggu sáhtášii ovddidit viidáseappot.

Sámedikkis leat ovttasbargošiehtadusat fylkkagielddaiguin Hedmárkku rájes davás guvlui. Ovttasbargošiehtadusaid bokte šihttojuvvo makkár ovddasvástádus regionála eiseválddiin galgá leat go guoská sámi gillii, kultuvrii ja servodatovddideapmái. Ollu buorit bohtosat leat boahtán dán ovttasbarggus. Dattetge oaivvilda Sámediggi ahte ovttasbargu fylkkagielddaiguin galgá leat eanet ulbmildiđolaš ja ahte bealit berrejit bidjat stuorát fuomášumi politihkalaš ovttasbargui. Ovttasbarggus sierra fylkkagielddaiguin háliida danne Sámediggi vuđolaččat geahčadit buot ovttasbargošiehtadusaid, ja revideret šiehtadusteavsttaid dađi mielde.

Gielddat leat Sámedikki politihka deaŧaleamos vuolggaheddjiid searvvis go guoská servodatsurggiide nugo oahpahus, mánáidgárddit, giella, kultuvra, areálahálddašeapmi ja ealáhusat. Sámedikkis lea dál unnán formaliserejuvvon ovttasbargu gielddaiguin. Dasto ii leat mis kapasitehta eaige resurssat viidát bargat ovttas. Danne signalisere Sámediggi regionála ja báikkálaš čilgehusas ahte mii áigut oažžut buoret vásihusaid ovttasbarggus gielddaiguin dihto áššesurggiin. Dát bargu lea álggahuvvon ovttasbargošiehtadusaid bokte guovttegielalašruđaid oktavuođas.

1.8.1.1 Ovttasbargošiehtadus Finnmárkku fylkkagielddain

Sámedikkis ja Finnmárkku fylkkagielddas lea jagis 2011 leamaš politihkalaš čoahkkin gos čađahuvvon doaibmabijut geahčaduvvojedje ja makkár doaibmabijut galget čađahuvvot 2011:s. Jagi 2011 várás leat Sámediggi ja Finnmárkku fylkkagielda ráhkadan gaskaraporterema mas geahčadit makkár doaibmabijut leat čađahuvvon 2011:s ja makkár doaibmabijut leat báhcán. Jagi 2012 álggus galget geahčaduvvot buot jagi 2011 doaibmabijut politihkalaš čoahkkimis beliid gaskka.

Finnmárkku fylkkagielda ja Sámediggi leat ovttaoaivilis ahte ovttasbargu doaibmá bures daid resurssaid vuođul mat leat geavahusas. Ovttasbargošiehtadus váikkuha sámi giela, kultuvrra ja servodateallima oainnusmahttima. Bealit leat ságaškuššan ovttasbargošiehtadusa hámi birra ja leat ovttaoaivilis ahte revideregoahtit šiehtadusteavstta.

1.9 Riikkaidgaskasaš ja sámi ovttasbargu

Sámedikki mihttomearri iežamet riikkaidgaskasaš áŋgiruššamiin lea ahte álgoálbmogat galget beassat mearridit iežaset ovdáneami ja iežaset beroštumiin váldit vára riikkaidgaskasaččat. Mii háliidit viiddis ovttasbarggu sápmelaččaid gaskkas riikkarájáid rastá. Seammás galgá Sámediggi leat iešheanalaš aktevra ovttasbarggus earáiguin riikkaidgaskasaš doaimmain. Sámediggi áŋgiruššá maid buoridit álgoálbmogiidda riikkaidgaskasaš riekteovdáneami

Sámediggi njulge iežas riikkaidgaskasaš bargguid našunála ja riikkaidgaskasaš forain ja arenain mat gusket ON:i, davviguovllupolitihkkii, Sámi Parlamentáralaš ráđđái, Barentsovttasbargui, davviriikkaid ovttasbargui, Árktalaš ovttasbargui, Interreg ja Davit dimenšuvdna (EU) olahan dihte dáid mihttomeriid.

1.9.1 Sámedikki riikkaidgaskasaš áŋgiruššan

Eai leat dušše našunála áššit mat gusket sámi álbmogii Norggas. Riikkaidgaskasaš politihkalaš proseassat gusket eanet ja eanet njuolga sámi servodahkii. Jus Sámediggi galgá sáhttit vuhtiiváldit sámi álbmoga beroštumiid ja vuoigatvuođaid, de ferte maiddái Sámedikkis áŋgiruššan riikkaidgaskasaččat. Dáinna vuođuin lea Sámediggi nannen iežas riikkaidgaskasaš áŋgiruššama, earret eará go lea ođđasisorganiseren hálddahusa ja go politihkalaččat lea nammadan riikkaidgaskasaš áirasa. Sámediggeráđđi lea dieđihan ahte ođđa riikkaidgaskasaš dieđáhus ráhkaduvvo, mii galgá leat vuođđun min viidáset bargui riikkaidgaskasaččat.

Sámedikki riikkaidgaskasaš áirras galgá váldit vára ja ovddidit Sámedikki beroštumiid ja oainnu riikkaidgaskasaš áššiin ja proseassain mat leat áigeguovdilat Sámediggái, Sámedikki otná politihka mielde.

Sámediggi hálddaša prinsihpalaš oaiviliid iešguđet lágan riikkaidgaskasaš arenain. Dehálaš lea maiddái ahte álgoálbmotdimenšuvdna vuhtiiváldojuvvo našuvnnalaččat ja riikkaidgaskasaččat, ja ahte áššit main lea mearkkašupmi álgoálbmogiidda ovddiduvvojit sihke riikkadásis ja riikkaidgaskasaččat. Sámediggi atná dehálažžan gulahallama ja oktavuođafierpmádaga huksema, bargguin riikkaidgaskasaš arenain. 2011:s leat mii danin oasálastán čoahkkimiin ja eará arenain gos álgoálbmotvuoigatvuođat dahje sámiid vuoigatvuođat leat leamaš áigeguovdilis fáttát.

1.9.1.1 Čoahkkimat guovddáš eiseválddiiguin

Sámedikkis leat guokte konsulterenčoahkkima jagis Olgoriikadepartemeanttain. Čoahkkimiid sisdoallu lea leamaš Sámedikki riikkaidgaskasaš barggut ja oktiiheiveheapmi departemeanttaiguin dán oktavuođas. Áššit mat leat digaštallojuvvon leat vuosttažettiin leamaš áššit mat gusket davviriikkapolitihkkii, dása gullet ealáhusovdáneapmi ja minerálabohkan sámi guovlluin, Barentsovttasbargu, Arktalaš Ráđđi ja olmmošvuoigatvuođagažaldagat ja álgoálbmotáššit ON:s.

Sámediggi lea buktán cealkámuša stuoradiggedieđáhussii davviguovlluid birra, mii geigejuvvui skábmamánu 2011. Cealkámušas lea Sámediggi deattuhan earret eará ahte álgoálbmotvuoigatvuođat fertejit ovddiduvvot ja doahttaluvvot ja ahte álgoálbmogat galget sihkkarastojuvvot iešmearrideami ja váikkuheami davviguovlluid ovdáneamis. Álgoálbmogat fertejit maiddái oažžut ekonomalaš resurssaid vai sáhttet searvat friddja ja iešheanalaš aktevran riikaidgaskasaš mearridanproseassain ja ovttasbargoorgánain mat gusket davviguovlluide. Sámediggi lea duhtavaš gulahallamiin Olgoriikadepartemeanttain ja go eanet Sámedikki cealkámušain leat váldon mielde dieđáhussii.

Sámediggi lea buktán cealkámuša ođđa stuoradiggedieđáhussii stáhtalaš eaiggátvuođa birra. Cealkámušas deattuhuvvui ehtalaš njuolggadusaid dehálašvuohta ja ealáhuseallima servodatovddasvástádus álgoálbmotguovlluin.

1.9.1.2 Davvi dimenšuvdna (EO)

Sámediggi ovddida áššiid EO:i, earret eará Davvi dimenšuvnna bokte. Davvi dimenšuvdna lea doaibmaguoibmevuohta mas EO, Ruošša, Islánda ja Norga leat searvvis. Dálkkádat, kultuvra, dearvvašvuohta ja fievrrideapmi davviguovlluin leat áŋgiruššansuorggit. Doaibmaguoibmevuođa Parlamentarihkkárkonferánssas Romssas 2011:s deattuhii Sámediggi ahte álgoálbmogat davvin fertejit vuhtiiváldojuvvot ja gullojuvvot go mearrádusat main lea dadjamuš sidjiide, dahkkojit. Sámediggi oaivvilda maiddái ahte ferte ásahuvvot sierra bargojoavku álgoálbmogiid várás Davvidimenšuvnna rámmaid siskkobealde. Dát lea ovdal evttohuvvon Raipon álgoálbmotorganisašuvnnas.

Sámediggi lea danin duhtavaš go álgoálbmogiid beroštupmi lea sisaváldojuvvon konferánssa loahppajulggaštussii. Loahppajulggaštusas bivdojuvvojit ráđđehusat bealálašriikkain Davit dimenšuvnnas ovttasbargat álgoálbmogiiguin hábmendihti vuogádaga mii nanne álgoálbmogiid searvama Davit dimenšuvnna politihkas.

1.9.1.3 Barentsovttasbargu

Sámediggi lea addán 100 000 ruvdnosaš doarjaga Barentsčállingotti álgoálbmotbargái, geahča rámmašiehtadusa Olgoriikadepartemeanttain. Olgoriikadepartemeanta ja Sámediggi leat 2011:s joatkán álgoálbmotbargivirggi ovttain jagiin, ja áigot 2012.s árvvoštallat joatkima maiddái 2013 rádjai.

Sámediggepresideanta oassálasttii go Norga válddii badjelasas Barentsráđi ovdagotti golggotmánus 2011. Sámediggepresideanta oassálasttii Norgga sáttagoddái ja oaččui moadde minuhta Norgga olgoriikaministara sárdnunáiggis. Sártnis deattuhii sámediggepresideanta ahte álgoálbmotovddastus Barentsovttasbarggus ferte ovddiduvvot viidáseappot. Son rámidii Barentsráđi go sii leat háhkan álgoálbmotoainnuid Joint Comminque nr 25 oktavuođas. Viidáseappot deattuhii ahte stáhtat fertejit váldit mielde daid ON rávvagiid, mat earret eará bohtet ovdan ON erenoamášdieđiheaddji Anaya raporttas sápmelaččaid birra Suomas, Norggas ja Ruoŧas, ON erenoamášdieđiheaddji Anaya jahkásaš raporttain industriijadoaimmaid birra álgoálbmotguovlluin dahje daid lahka ja ON erenoamášáirasa Ruggie láidesteaddji prinsihpain industriijadoaimmaid ja olmmošvuoigatvuođaid birra. Sámediggi deattuhii ahte go váldá vuhtii dákkár rávvagiid, de sáhttá gávdnat buriid čovdosiid stáhtaide, álgoálbmogiidda ja industriijadoaimmaide Barentsguovllus.

1.9.1.4 Árktalaš ráđđi

Sámediggi lea oassálastán Árktalaš ráđi ministtarčoahkkimii Ruonáeatnamis. Čoahkkimis deattuhii Sámediggi man deaŧalaš ovttasbargu Árktisas lea álgoálbmogiidda davvin, ja čujuhii dasa ahte dat máhttovuođđu maid Árktalaš ráđđi háhká, lea deaŧalaš Sámedikki mearrádusaide. Vuosttaš juridihkalaččat čadni šiehtadus Árktalaš ráđi bokte, ohcama ja gádjuma birra Árktisas, mearriduvvui ministtarčoahkkimis. Sohppojuvvui bargat viidáseappot ođđa čadni šiehtadusaiguin dás duohko. Viidáseappot mearriduvvui ahte bistevaš čállingoddi ráđđái galgá ásahuvvot Romsii. Sámediggái lea deaŧalaš ahte čállingottis lea gelbbolašvuohta álgoálbmogiid vuoigatvuođaid ja beroštusaid birra. Dát lei okta eavttuin dasa ahte Ruoŧa, Norgga ja Suoma sámedikkit dorjo čállingotti ásaheami Romsii.

1.9.1.5 Oassálastin Norgga ja Kanada gaskasaš bistevaš bilaterála gulahallančoahkkimii

Sámediggi oassálasttii Norgga sáttagoddái Norgga ja Kanada gaskasaš bistevaš bilaterála gulahallančoahkkimii davviguovlluid birra. Čoahkkima fáddán ledje mearrahálddašeapmi ekovuogádaga vuođul ja olju ja gássa Árktisas.

Sámediggi lea duhtavaš go lea oassálastán. Mii beasaimet guoskevaš, riikkaidgaskasaš foras vejolašvuođa muitalit Sámedikki barggu ja oainnu birra mii guoská sápmelaččaide erenoamážit deaŧalaš áššiide ja hástalusaide, ja árktalaš guvlui oppalaččat. Danne lea dákkár oassálastin mielde čalmmustahttimin Sámedikki barggu riikkaidgaskasaččat, ja maiddá buorideamen oktavuođa Árktisa eará álgoálbmogiiguin.

1.9.1.6 Sáttagoddi galledeamen Ruonáeatnama

Sámediggepresideanta oassálasttii stáhtačálli Erik Lahnsteina sáttagoddái galledit Ruonáeatnama golggotmánus. Áigumuš Sámedikki oassálastimiin lei oččodit lagat ovttasbarggu ealáhusovddidemiin álgoálbmotguovlluin. Presideanttas lei sáhkavuorru semináras Ruonáeana – Norga Lihtolaččat davvin, álgoálbmogiid beroštumiid birra ja mo dat fuolahuvvojit. Presideanta deattuhii sakka man deaŧalaš lea hálddašit luondduriggodagaid guoddevaččat ja evttohii ahte ferte ráhkadit njuolggadusaid dasa mo luondduriggodagaid galgá geavahit árktalaš guovlluin. Presideanttas lei maid čoahkkin Ruonáeatnama riikadikki (landstinget) ovdagottiin ja oassálasttii čoahkkimiidda ealáhus- ja álgoávnnasministariin, finánsaministariin ja oahpahus- ja dutkanministariin.

1.9.1.7 Eará álgoálbmogat guossin

Guatemala mayaálbmoga ovddasteaddjit fitne galledeamen Sámedikki. Čoahkkima fáddán lei oktiigullevašvuohta ja Sámedikki riikkaidgaskasaš álgoálbmotbargu. Sámediggi, álgoálbmotparlameantan, lea deaŧalaš ovdagovvan mayaálbmogii. Guatemala ambassadevra Norggas lei maid mielde dán čoahkkimis.

Chile mapucheálbmoga ovddasteaddjit fitne maid galledeamen Sámedikki. Čoahkkima fáddán lei oktiigullevašvuohta ja Sámedikki riikkaidgaskasaš álgoálbmotbargu.

1.9.1.8 Sámediggepresideanta Chiles

Sámediggepresideanta finai Chiles hállamin ILO-konvenšuvnna nr. 169 ja álgoálbmogiid konsulterenvuoigatvuođa birra. Presideanta muitalii sápmelaččaid vásáhusaid birra kultuvrraid rastásaš ovttasdoaibmamiin Norggas ja Davviriikkain, ja Sámedikki vásáhusaid birra konsultašuvdnašiehtadusain. Sáhkavuorustis deattuhii presideanta ahte konsultašuvdnavuoigatvuohta lea deaŧalaš reaidun oažžut stáhtaid iežaset politihkkahábmemis árvvusatnit álgoálbmogiid sierra oainnuid ja beroštusaid álbmogin. Konsultašuvdnaortnet lea mielde nannemin álgoálbmogiid olmmošvuoigatvuođaid. Dán mátkkis finai presideanta galledeamen mapucheservodaga Araucanías.

1.9.2 Sámi parlamentáralaš ráđđi

Sámi parlamentáralaš ráđđi (SPR) lea Suoma, Norgga ja Ruoŧa sámedikkiid gaskasaš parlamentáralaš ovttasbargoorgána. Ruoššabeale sámit lea bistevaš oasseváldit ráđis. SPR galgá fuolahit sápmelaččaid beroštumiid riikkarájiid rastá ja lea sámi jietna riikkaidgaskasaččat. Sámediggái juolluduvvo 500 000 ru SPRii stáhtabušeahta bokte. Juolludeapmi manná dan sámediggái mas lea ráđi čállingoddi. Iešguđet sámedikkit mákset sáttagottiid čoahkkin- ja ovddastangoluid.

Sámi parlamentáralaš ráđđi lea mearridan ođđa doaibmaplána mii bistá 2013 jahkemolsumii. SPR mihttomearri lea nannet ráđi ovttasbarggu ja rámmaeavttuid. SPR áigu maiddái nannet sámegielaid geavaheami ja sámegieloahpahusa vuođđoskuvllas. Okta doaibmabijuin mii galgá čađahuvvot, lea evttohit oktasaš oahppoplána sámegielas ja duojis buot davviriikkain. SPR galgá ain bargat dainna ahte ásahuvvo sierra sámi universitehta. Maiddái dat bargu ahte oažžut buot davviriikkaid dohkkehit davviriikkalaš sámekonvenšuvnna, galgá jotkojuvvot.

Norgga beale Sámediggi válddii skábmamánus 2011 badjelasas Sámi parlamentáralaš ráđi jođiheami 16 mánu áigodahkii.

1.9.2.1 Sámeparlamentarihkkáriid konferánsa Girkonjárggas

Norgga beale Sámediggi lágidii goalmmát sámeparlamentarihkkáriid konferánssa, mii dán jagi lei Girkonjárggas. Suoma, Norgga ja Ruoŧa beale sámedikkit oassálaste, ja Sámi/Kola Suobbar (Ruošša beale sámit) ledje bovdejuvvon ja oassálaste konferánsii. Olles 72 parlamentarihkkára oassálaste konferánsii.

Sámeparlamentarihkkáriid konferánssa boađusin lei 24 artihkkala sturrosaš loahppajulggaštus mii dorjojuvvui measta ovttajienalaččat. Julggaštus čuovvola ollu fáttáid mat ledje guovtti ovddit julggaštusain. Julggaštus lea maid sierra teakstaoassi Ruošša beale sápmelaččaid birra. Parlamentarihkkárat leat fuolastuvvan Ruošša stáhta álgoálbmotpolitihka geažil ja mo dat gieđahallá Ruošša beale sápmelaččaid. Danne sii bivdet Norgga, Ruoŧa ja Suoma ovttas ovddidit Ruošša beale sápmelaččaid dili álgoálbmotpolitihkaset bokte.

Konferánssa fáddán lei árbediehtu. Loahppajulggaštusas deattuhuvvui ahte stáhtat leat geatnegahttojuvvon árvvusatnit ja sihkkarastit sámi álbmoga vuoigatvuođa beassat hálddašit iežas árbedieđu ja iežaset árbevirolaš kulturovdanbuktima.

1.9.3 ON

1.9.3.1 Proseassat ovdal ON álgoálbmogiid máilmmikonferánssa 2014

Sámediggi oassálasttii ON Álgoálbmotáššiid bistevaš forumii 2011. Bistevaš forumis bovdii Sámediggi álgoálbmogiid ráhkkaneaddji álgoálbmotkonferánsii 2013 Áltái, ovdal ON Máilmmikonferánssa 2014.

Presideantta bovdehusa duogáš lei ahte ON bealis ii lean jurddašuvvon lágidit formálalaš ráhkkaneami máilmmikonferánsii. Seammas leat álgoálbmogat ovddastuvvon juohkehaš iežas riikka bokte dán konferánssas. Danne livččii váttis álgoálbmogiidda oažžut sáni saji máilmmikonferánssas. Ráhkkaneaddji konferánsa galgá addit álgoálbmogiidda vejolašvuođa digaštallat áššiid ja oktiiordnet árvalusaid ovdal máilmmikonferánssa. Erenoamáš deaŧalaš lea ahte geahččala ollašuhttit álgoálbmotjulggaštusa ulbmiliid, ja ahte álgoálbmogiid ulbmilat ja áigumušat bohtet ovdan Máilmmi álgoálbmotkonferánssa 2014 loahppadokumeanttas.

Bistevaš foruma 2011 raporttas sávvojuvvo Sámedikki bovdehus ráhkkaneaddji konferánsii 2013 Áltái. Maŋŋá leat sihke ON álgoálbmotvuoigatvuođaid áššedovdimekanisma (EMRIP) ja ON olmmošvuoigatvuođaidráđđi (HRC) dahkan dan seammá.

Dál leat ráhkkaneamit Máilmmi álgoálbmotkonferánsii 2014 álggahuvvon. Lea evttohuvvon ahte álgoálbmogat čađahit regionála proseassaid, ja dan maŋŋá oktasaš proseassa masa regiovnnaid álgoálbmogat oassálastet. Viidáseappot evttohuvvui ahte nammaduvvo oktiiordnenlávdegoddi 2013 ja 2014 várás, mii berrešii ovddastit buot 7 álgoálbmotregiovnna, ja mas galgá leat ovddasvástádus das ahte hábmet oktasaš strategiijaid ja oainnuid.

2011 EMRIP-sešuvnnas lágidii Sámediggi mállásiid, mas digaštallojuvvui álgoálbmogiid ráhkkaneapmi ovdal Máilmmikonferánssa 2014. 7 álgoálbmotregiovnna álgoálbmogat oassálaste. Boađusin sohpe ráhkadit evttohusdokumeantta, masa earret eará álgoálbmotráhkkaneami strategiijaevttohus váldojuvvo mielde. Dát evttohus váldojuvvui ovdan beaivvi maŋŋá, ja das mieđihuvvui čađahit evttohusdokumeantta evttohuvvon proseassa. Okta dain strategiijain lea ahte Sámediggi čađaha ráhkkaneaddji álgoálbmotkonferánssa Álttás 2013:s.

Sámediggi lea ovttas IWGIA:in (International Working Group for Indigenous Affairs) ja Ruonáeatnama ruovttustivrrain bovden čoahkkimii máilmmikonferánssa birra ođđajagimánus 2012, masa buot 7 álgoálbmotregiovnna čoahkkinoassálastit bovdejuvvojit searvat. Čoahkkin dollojuvvo Københavnas.

Sámi parlamentáralaš ráđi stivra lea nammadan áirasa ovddastit Suoma, Norgga ja Ruoŧa beale sámedikkiid álgoálbmogiid máilmmiviidosaš ráhkkananproseassain, mat čađahuvvojit ovdal ON álgoálbmogiid máilmmikonferánssa 2014:s.

1.9.3.2 ON Álgoálbmotjulggaštus

ON julggaštus álgoálbmotvuoigatvuođaid birra dohkkehuvvui 2007:s. Máŋga álgoálbmotjulggaštusa artihkkaliin leat juo boahtán fápmui eará čadni juridihkalaš instrumeanttaid bokte, nu go ovdamearkka dihtii ILO konvenšuvnna nr. 169, ON siviila ja politihkalaš vuoigatvuođaid konvenšuvnna ja ON ekonomalaš, sosiála ja kultuvrralaš konvenšuvnna vuoigatvuođaid bokte, dahje dakkár nationála lágaid bokte go Vuođđolága ja olmmošvuoigatvuođalága. Dasa lassin boahtá álgoálbmotjulggaštusas ovdan riikkaidgaskasaš virolašvuohta, masa lea máilmmiviidosaččat ovttamielalašvuohta ja maid dalle ferte atnit čadni norbman olles máilmmiservodahkii. Stáhtat leat geatnegahttán iežaset ovddidit julggaštusa mearrádusaid dievaslaš čađaheami.

Sámedikkis lea sierra ovddasvástádus das ahte oainnusmahttit álgoálbmotjulggaštusa ja oažžut dan geavahuvvot juridihkalaččat láidesteaddji ja dohkkehuvvon reaidun. Sámediggi oaivvilda ahte ON álgoálbmotjulggaštusa sisdoallu dávista ja ovddasta álgoálbmotrievtti rievttálaš ovdáneami. Sámediggi oaivvilda ahte ON álgoálbmotjulggaštusa implementerema ferte čalmmustahttit. Julggaštusa mearrádusaid nationála ferte čuovvolit riikka lágain ja hálddahuslaš dásis. Sámediggi oaidná ahte dárbbašuvvo dieđihit man muddui duođaid bargojuvvo álgoálbmotjulggaštusa artihkkaliid čađahemiin nationála dásis.

Álgoálbmotjulggaštusa erenoamáš čuovvolanvuogit leat biddjojuvvon ON Álgoálbmogiid bistevaš forumii, ON álgoálbmogiid erenoamášdieđiheaddjái ja ON Álgoálbmotvuoigatvuođaid áššedovdimekanismii, ja daidda ON-orgánaide muđui mat barget álgoálbmotáššiiguin.

1.9.3.3 ON erenoamášdieđiheaddji James Anaya raporta sápmelaččaid birra Suomas, Norggas ja Ruoŧas

Árrat jagis 2011 bijai ON erenoamášdieđiheaddji James Anaya ovdan raportta Suoma, Norgga ja Ruoŧa beale sápmelaččaid birra. Okta su rávvagiin lea ahte Suopma ja Ruoŧŧa dohkkehit ILO-konvenšuvnna nr. 169. Son lea duhtavaš dainna ahte davviriikkalaš sámekonvenšuvnna šiehtadallamat jotkojuvvojit fas 2011:s, ja son rávve davviriikkaid joatkit ja áŋgiruššat garraseappot dainna ahte oažžut sámi álbmoga iešmearrideami čađahuvvot.

Anaya čujuhan raporttas ahte dat oahppu maid sámi mánát ožžot davviriikkain, lea menddo headju. Son rávve davviriikkaid ja sámeparlameanttaid ovttasbargat doaibmabijuid nannemin ođđasis ealáskahttimin sámegiela ja nannemin prográmmaid sámi giela ja kultuvrra oahpaheami várás.

Norga rávvejuvvo váldit vuhtii Riddoguolástuslávdegotti loahppajurdagiid ja čađahit beaktilis doaibmabijuid sihkkarastin dihtii guolástanvuoigatvuođaid sámi riddoálbmogii. Erenoamášdieđiheaddji deattuha viidáseappot ahte lágaaddin ja hálddahuslaš doaibmabijut mat addet vejolašvuođa ávkkástallat luondduriggodagaiguin sámi guovlluin, berrejit dávistit relevánta riikkaidgaskasaš standárddaide.

Viidáseappot dovddahii erenoamášdieđiheaddji ahte davviriikkat berrejit, ovttasráđiid sámi parlameanttaiguin, nannet doaibmabijuid maid bokte sáhttá váldit ovdan dálkkádatrievdamiid negatiiva váikkuhusaid sámi álbmogii, ja ahte davviriikkat berrejit geahččalit doalahit boraspiremáddodagaid boazoguohtunguovlluin, dakkár dásis maid boazodoalloservodagat sáhttet gierdat, ja sii berrejit buhtadit ollásit boazodolliide boraspirevahágiid ovddas.

ON erenoamášdieđiheaddji James Anaya raporta Suoma, Norgga ja Ruoŧa beale sápmelaččaid birra biddjojuvvui ovdan ON olmmošvuoigatvuođaráđi 18. sešuvnnas. 2011:s lea leamaš vuogas geavahit raportta dakkár dokumeantan masa sáhttá čujuhit ja maid sáhttá geavahit maiddái eará oktavuođain, nu go ovdamearkka dihtii sierra artihkalin Sámi parlamentarihkkáriid Girkonjárggajulggaštusas.

1.9.3.4 Álgoálbmotvuoigatvuođaid áššedovdimekanisma

Álgoálbmotvuoigatvuođaid áššedovdimekanisma (EMRIP) doallá jahkásaš sešuvnnaid masa Sámediggi oassálastá. 2011 váldofáttát ledje EMRIP guorahallan álgoálbmogiid vuoigatvuođa birra beassat searvat mearrádusproseassaide ja ON álgoálbmotjulggaštussii.

EMRIP loahpalaš raporta dohkkehuvvui sešuvnnas. Das boahtá ovdan EMRIP evttohus Olmmošvuoigatvuođaráđi 18. sešuvdnii. Čuovvovaš golmma evttohusas lea njuolgga mearkkašupmi Sámedikki riikkaidgaskasaš bargui ovddasguvlui:

• Boahtte jági guorahallama evttohuvvon fáttát ledje joatkit geahčadit álgoálbmogiid vuoigatvuođa oassálastit mearridanproseassaide, muhto dalle daid industriijadoaimmaid oktavuođas mat leat vuođđuduvvon resursaávkkástallamii/ovddideapmái.

• Viidáseappot evttohii EMRIP ahte Olmmošvuoigatvuođaráđđi ávžžuha Váldočoahkkima farggamusat nannet álgoálbmogiid vuoigatvuođa beassat oassálastit ONii, mas earret eará álgoálbmotparlameanttat (nu go Sámediggi) oažžot uhcimusat seamma stáhtusa go NGOat ON vuogádagas.

• EMRIP ávžžuha Olmmošvuoigatvuođaráđi dohkkehit Norgga beale Sámedikki evttohusa ahte lágidit ráhkkanankonferánssa 2013:s Álttás ja bivdá ahte Váldočoahkkin ja stáhtat sihkkarastet ahte dakkár konferánssa loahppajurdagat váldojuvvojit mielde ON Máilmmikonferánssa 2014 bohtosii.

Sámedikkis lei sáhkavuorru mas mii dovddaheimmet doarjaga EMRIP loahpparaportii. Sáhkavuorus ávžžuhii Sámediggi Norgga geassit ruovttoluotta dan jienastanvárrehusa maid dat lei bidjan álgoálbmotjulggaštusa mearrideami oktavuođas.

1.9.3.5 Olmmošvuoigatvuođaráđi 18. sešuvdna

Olmmošvuoigatvuođaráđi 18. sešuvdna dollojuvvui čakčat ja Sámediggi lei mielde go álgoálbmotáššit ON Álgoálbmotvuoigatvuođaid áššedovdimekanismma (EMRIP) ja ON erenoamášdieđiheaddji James Anaya raportta oktavuođas meannuduvvojedje. Norgga sáttagoddi, masa Sámediggi oassálasttii, bijai ovdan guokte oktasaš sáhkavuoru sáttagottis, mas nubbi sáhkavuorru lei vuosttažettiin erenoamášdieđiheaddji barggu birra 2011:s ja nubbi lei dan birra mo álgoálbmogiid giella ja kultuvra lea deaŧalaš dasa ahte suodjalit álgoálbmogiid identitehta ja čálggu.

ON erenoamášdieđiheaddji James Anaya bijai ovdan iežas jahkásaš raportta mii lei industriijafitnodagaid doaimmaid birra álgoálbmotguovlluin dahje dain guovlluin mat gusket álgoálbmotguovlluide. Erenoamášdieđiheaddji áigu joatkit barggus dán suorggis, masa son 2013.s galgá leat ráhkadan njuolggadusaid dahje prinsihpaid dán suorggi birra. Viidáseappot bijai erenoamášdieđiheaddji ovdan raporttas Suoma, Norgga ja Ruoŧa beale sápmelaččaid birra. Dađibahábut ii šaddan dat oalgelágideapmi dollojuvvot maid Sámiráđđi lei plánen sivas go Olmmošvuoigatvuođaráđi áigeplána rievdaduvvui. Mii leat maŋŋá ožžon dan dieđu ahte dat galgá čađahuvvot goas nu maŋŋá.

Olmmošvuoigatvuođaráđđi ávžžuhii ON-čállingotti ráhkkanahttit dokumeantta daid vugiid birra mo searvvahit álgoálbmotáirasiid oassálastit ON vuogádahkii dain áššiin mat gusket sidjiide. Vurdojuvvo ahte dán barggus lea njuolgga mearkkašupmi Sámediggái ja ahte Sámedikkis lea beroštus dasa, go dát guoská boahtteáiggi oassálastimii ON-orgánain ja iešheanalaš konsultašuvdnastáhtusii.

Dát ovdáneapmi dávista Sámedikki mielas ollásit ON álgoálbmotvuoigatvuođaid julggaštusa mearrádusaide, mas earret eará deattastuvvo ahte dárbbašlaš doaibmabijut galget čađahuvvot sihkkarastin dihtii álgoálbmogiid oassálastima daidda riikkaidgaskasaš proseassaide mat gusket sidjiide.

Ráhkkananproseassa plánejuvvon ráhkkanankonferánssa oktavuođas Álttás 2013:s ovdal Máilmmikonferánssa 2014 ii leat namuhuvvon sierra Olmmošvuoigatvuođaráđi 18. sešuvnna resolušuvdnateavsttas, muhto sii sávvet álgoálbmotoassálastima buresboahtin Máilmmikonferánsii 2014 ja ráhkkananprosessii.

1.10 Sámedikki hálddahus

Sámedikki hálddahusas leat váldoáššis golbma sierra rolla álbmotválljejuvvon olbmuide ja álbmogii:

• Sámedikki parlameantahálddašeapmi

• Sámediggeráđi politihkalaš čállingoddi

• Hálddašanáššiid ráhkkaneapmi Sámedikki sierra politihkalaš mearridanorgánaide

Sámedikkis lea sihke parlameanta, politihkalaš jođiheapmi ja hálddašeapmi čohkkejuvvon ovtta organisašuvdnii. Sámedikki hálddahusas lea 2011:s čađahuvvon viiddis ođđasisorganiseren. Hálddahusas leat dál 7 fágaossodaga ja 2 stába:

• Giellaossodat (GlE)

• Bajásšaddan- ja oahpahusossodat (BOA)

• Ealáhus-, kultur- ja dearvvašvuođaossodat (EKD)

• Vuoigatvuođa- ja riikkaidgaskasašossodat (VUOR)

• Kulturmuito-, areála- ja birasossodat (KAB)

• Hálddahusossodat (HÁL)

• Gulahallanossodat (GUL)

• Direktevrra bargoveahka (DIR)

• Dievasčoahkkinbargoveahka (DIS)

Ossodagat barget áššemeannudemiin ja fállet bálvalusaid sihke politihkalaš eiseválddiide ja álbmogii. Juohke ossodagas lea erenoamáš ovddasvástádus fágapolitihkalaš čállingoddin Sámediggeráđđái. Dievasčoahkkinbargoveagas lea ovddasvástádus lávdegodde- ja dievasčoahkkimiin ja áirasiidda láhčimis.

Dievasčoahkkinbargoveahka lea oassi Sámedikki hálddahusas, muhto politihkalaččat gullá dievasčoahkkinjođiheaddji vuollásažžan, iige sámediggeráđi. Dievasčoahkkinbargoveagas lea hálddahuslaš ovddasvástádus Sámedikki parlamentáralaš doaimmas, maiddái lávdegodde- ja dievasčoahkkimiid plánemis ja čađaheamis. Dievasčoahkkinbargoveagas leat golbma bargi ja danne fertejit lávdegodde- ja dievasčoahkkimiid oktavuođas oažžut veahki eará ossodagain namuhuvvon čoahkkimiid čállinbálvalusaide, jorgalanbálvalusaide jna.

Sámedikkis leat kanturbáikkit Snoasas, Ájluovttas, Evenáššis, Olmmáivákkis, Guovdageainnus, Kárášjogas ja Unjárggas.

Strategiijat 2011 bušeahtas addet gova doaimmas iešguđege politihkka- ja hálddašanguovllus. Bargu áššiid politihkalaččat ovddidemiin ja čuovvolemiin, lassánan hálddašandoaimmat ja vuordámušat servodagas gáibidit kapasitehta ja alla fágalaš gelbbolašvuođa ollu surggiin. Jagi 2011 reviderejuvvon bušeahtas lei várrejuvvon 90 560 000 ru hálddahusa dási doaibmagoluide. 31.12.2011 nammii ledje Sámedikki hálddahusas 137 jahkedoaimma. Tabeallas vuolábealde oidno man ollu leat bargit ja movt dat juohkásit nissonolbmuid ja almmáiolbmuid gaskka.

Bealit Sámedikkis, bargoaddi ja bargiidorganisašuvnnat, leat ovttasráđiid ásahan Sámedikki bargiid- ja bálkápolitihka, mii earret eará guoská oktavuhtii beliid gaskka. Báikkálaš bálkášiehtadallamiid bokte leat bealit buktán albmosii ja dássen bálkáerohusaid nissonolbmuid ja almmáiolbmuid gaskka, iešguđege virgejoavkkuid siskkobealde.

Sámediggi lea nu gohčoduvvon «IA-bedrift» ja čuovvu daid njuolggadusaid mat leat mearriduvvon šiehtadusas čáhkkilis bargoeallima birra. Bargit geain leat láhčindárbbut bargosaji ja bargguid ektui ožžot fálaldaga das. Dat lokálat maid Sámediggi geavaha galget hábmejuvvot nu ahte olbmot geain lea fuotnánan doaibmanávccat váldojuvvojit vuhtii. Bargiidpolitihkalaš mihttomearrin lea dássedettolaš ahke- ja sohkabeallečoahkkádus, ja olbmuid rekrutteren geain lea minoritehta- ja álgoálbmotduogáš. Dát váldojuvvo vuhtii buot almmuhemiid ja bargiid rekrutterema oktavuođas.

Áššehivvodat Sámedikkis lea lassánan jagis jahkái. Dasa lassin go duohtavuođas lea dokumeantalohku lassánan, de leat maid ollu áššit, maid Sámediggi meannuda viidon ja váttásmuvvan sakka maŋimuš jagiid. Govvosat vuolábealde čájehit man ollu dokumeanttat, maid Sámediggi jahkásaččat meannuda journálavuogádaga bokte, leat lassánan ja man ollu áššit meannuduvvojit doarjjahálddašeamis.

1.11 Hástalusat

Sámediggi ásahuvvui dan dihte vai sámiide sihkkarastojuvvošii ovttadássásaš meannudeapmi. Sámi giella ja kultuvrra leat leamaš álggu rájes Norggas, ja danne das leat seamma vuoigatvuohta suodjaluvvot ja ovddiduvvot go dáža kultuvra ja dárogiella. Dan 20 jagis maid Sámediggi lea doaibman, leat mii olahan ollu. Riekteovdáneapmi lea positiivvalaččat ovdáneamen ollu surggiin. Sámi giella ja kultuvra leat ožžon buoret stáhtusa. Sámi mánát leat ožžon vuoigatvuođa oažžut oahpahusa sámegielas ja sámegillii.

Dattetge leat mis ollu hástalusat. Vuoigatvuođadilli lea buorránan, muhto go Sámedikki doaibmamunni čuovvolit dáid vuoigatvuođaid geavatlaš politihkas measta ii oppa leatge, de jotkojuvvo sámi álbmoga vealaheapmi Norggas.

Sámedikkis ferte leat friijavuohta bidjat eavttuid, hábmet ja hálddašit sámepolitihka Norggas. Ovttasdoaibmanprosedyrat Stuorradikki, ráđđehusa ja Sámedikki gaskka galget sihkkarastit ahte Sámediggi sáhttá gozihit dan rolla.

Konsultašuvdnašiehtadus Sámedikki ja Ráđđehusa gaskka váikkuha dan ahte ovttasdoaibman oassebeliid gaskka lea buorre. Dattetge lea deaŧalaš ahte goappašat bealit dollet konsultašuvdnašiehtadusa, ja vai beliin lea oktasaš áddejupmi movt konsultašuvdnašiehtadus galgá geavahuvvot geavahusas.

Sámediggái livčče erenoamáš dárbu oažžut friijavuođa bušeahta dáfus sihkkarastin dihte dan ahte Sámedikkis livčče autoritehta ja álggahanvuoigatvuohta sámepolitihkas. Dán sihkkarastima dihte lea dárbu oažžut sadjái bušeahttaprosedyraid ja jahkásaš bušeahttarámmaid mat dávistit Sámedikki rollii sámepolitihkas.

Mii vásihit ahte Sámedikki oassi nationála áŋgiruššamiin ii dávis eará lasáhusaide Stáhtabušeahtas ja lasáhusaide mat čatnasit nationála ođastusaide. Dát lea čuohcan erenoamážit sámi kultuvrii, museaođastussii ja Kulturloktemii ovdamearkka dihte. Sámi kulturbargu lea mielde addimin gullevašvuođa, loaktima, identitehta ja eallinkvalitehta. Dasa lassin addet dat deaŧalaš bargosajiid smávva servodagain. Danne lea kultuvra vuoruhuvvon bajás Sámedikkis.

Sámediggi vuorjašuvvá dainna go ohppiidlohku geain lea sámegiella nubbingiellan ain njiedjá. Oahppit geain lea sámegiella nubbin giellan eai oahpa giela doarvái bures nu ahte šattašedje doaibmi guovttegielagin, ja leat ollu hástalusat mat čatnasit sámegiela oahpahussii, mii dagaha dan ahte ollu oahppit atnet dan liige noađđin skuvlaárgabeaivvis. Sámediggi háliida jorgalahttit dán ovdáneami earret eará oahpahusmálliid geahčadeami bokte fágas sámegiella nubbingiellan.

Olmmošlohku sámi guovlluin njiedjá ain. Erenoamážit nuorra nissonolbmot fárrejit eret. Danne lea deaŧalaš fievrridit dakkár politihka mii geasuhišgoahtá eanet nissonolbmuid sámi guovlluide. Okta sivva manne olbmot háliidit ássat sámi ássanguovlluin, lea oktavuohta sohkii ja sámi gillii ja kultuvrii. Olbmuin ferte dattetge maiddái leat juoga mainna birget.

Eanet áŋgiruššan sámi ealáhusain buktá ássama giliide. Barggolašvuođa oassi vuođđoealáhusain lea njiedjan, seammás leat unnit ođđa ásaheamit ealáhusovddidandoaibmaguovllus. Sámedikki ealáhuspolitihkas deattuhuvvo eanet báikegottiid ovddideapmi, ođđaháhkan, gelbbolašvuođa ovddidandoaibmabijut ja ealáhushutkan. Sámi guovlluin ferte movttiidahttit ásahemiide. Seammás ferte vuođđoealáhusaide sihkkarastit buriid rámmaeavttuid.

Sámiid eana- ja resursavuoigatvuođaid lága bokte nannen ja vuoigatvuohta ealáhusbargui mearkkaša ollu ássamii sámi guovlluin, sámi kultuvrii ja kulturovddideapmái. Danne leat Sámedikkis stuorra vuordámušat viidáset bargui Sámi vuoigatvuođalávdegotti II čuovvolemiin ja Riddoguolástuslávdegotti čuovvolemiin.

Sámi servodat lea rievdamin. Eanet ja eanet sápmelaččat válljejit ásaiduvvat gávpogiidda ja čoahkkebáikkiide. Danne ferte Sámediggi maiddái bargat dan ala ahte šaddet oadjebas ja buorit ássan- ja eallineavttut sámiide gávpogiin, ja ovddidit daid. Dát gáibida árjjalaš ja heivehuvvon politihka, ja gáibida buori gulahallama báikkálaš eiseválddiiguin.