2 Ráđđehusa bargu sámepolitihkalaš áššiiguin ja Sámedikki jahkedieđáhusa čuovvoleapmi

2.1 Sámediggi

Sámediggi ásahuvvui geassemánu 12. b. 1987 nr. 56 mannosaš lága vuođul, mii lea Sámedikki ja eará sámi riektedilálašvuođaid birra (sámeláhka). Sámediggi ovddimusat ásahuvvui ovddasteaddji álbmotválljen orgánan masa sámit válljejedje sámiid, ja dasa leat dađistaga biddjojuvvon eanet doaibmamušat ja addojuvvon váldi lágain ja/dahje láhkaásahusain máŋgga suorggis. Mearkkašahtti ovdáneapmi lea leamaš rápmaeavttuid dáfus, mat leat mielde mearrideamen Sámedikki sajádaga ja doaibmanvejolašvuođaid sámelága mearrideami maŋŋá. Sierranas hálddašandoaibmamušat leat sirdojuvvon Sámediggái, sierralágaiguin lea váldi addojuvvon, Sámediggi lea ožžon eambbo ovddasvástádusa ja iehčanasvuođa bušeahtaid dáfus dainna lágiin ahte Sámediggi oažžu iežas juolludeami 50-poasttain, ja Sámedikki ja stáhtalaš eiseválddiid gaskasaš ráđđádallamiid várás leat ráhkaduvvon ráđđádallanvuogit.

2.1.1 Visogovva mii čájeha mat ráđđádallamiid leat čađahuvvon Sámedikkiin

Dás vulobealde lea visogovva mii čájeha mat ráđđádallamiid leat leamaš Sámedikki ja departemeanttaid ja direktoráhtaid gaskkas jagi 2011 ja gitta jagi 2012 miessemánu rádjai stáhtalaš eiseválddiid ja Sámedikki gaskasaš ráđđádallansoahpamuša mielde. Bissovaš gulahallančoahkkimat čađahuvvojit maid, ja dasto leat departemeanttain ja Sámedikkis ja Sámedikkis ja direktoráhtain gulahallamat bođu áššiin. Bođu áššiid hárrái lea diehtu leatgo ráđđádallamat gárvásat ja leago leamaš ovttamielalašvuohta vai iigo.

2.1.2 Ráđđádallanvugiid geavaheapmi go departemeanttat barget dieđáhusaiguin mat galget sáddejuvvot Stuorradiggái

Iešalddis stuorradiggedieđáhus ii lea «doaibmabidju» ráđđádallanvugiid mearkkašumis, ja álgoálggus eai ráđđádala dieđáhusaid birra. Dieđáhusas sáhttá dattetge leat okta doaibmabidju dahje eanet mat gusket njuolga sámi beroštumiide, ja dalle sáhttá leat geatnegasvuohta ráđđádallat dakkár doaibmabijuid birra. Stuorradiggedieđáhusat sáhttet leat máŋggaláganat, ja muhtun dáhpáhusain livččii lunddolaš ahte departemeanta bargá ovttasráđiid Sámedikkiin olles dieđáhusa dahje dan osiid hábmemis.

2.1.3 Sámediggeválga ja válgadutkan

Sámelága § 2-3 mielde jienasteaddjit guđet leat Sámedikki jienastuslogus, sáhttet gielddain main leat unnit go 30 olbmo jienastuslogus, sámediggeválggain duššefal ovddalgihtii jienastit. Dát ortnet álggahuvvui jagi 2009 sámediggeválggas.

Láhkaásahus Sámediggeválgga birra nuppástahttojuvvui jagi 2011, nu ahte sin lohku guđet leat čálihuvvon Sámedikki jienastuslohkui juohke gielddas, mearriduvvo maiddái daid jagiid go leat gieldda- ja fylkkadiggeválggat. Dát logut leat vuođđun go mearridit válgabiirriid mandáhtajuogu čuovvovaš sámediggeválgga várás. Logut leat maid vuođđun go galget mearridit main gielddain galgá boahttevaš sámediggeválggas leat duššefal ovddalgihtii jienasteapmi, ja main gielddain galgá maid leat válgadiggi.

Golmmajahkásaš válgadutkanprográmma (2008–2011)1 čájeha ahte ođđa válgaortnet váikkuhii negatiivvalaččat jagi 2009 sámediggeválggas. Dutkan čájeha ahte daid jienasteaddjiid lohku guđet serve válggaide lea unnon dain válgabiirriin maidda gullet ollu dat gielddat main leat unnit go 30 olbmo jienastuslogus. Norgga njealji lulimus válgabiirres lea jienasteaddjiid lohku njiedjan ná: Lulli-Norgga biirres – 14,4 %, Oarjilsámi válgabiirres – 7,3 % (Trøndelágafylkkain, Lulli-Nordlánddas), Viesttarábi válgabiirres – 6,5 % (Gaska- ja Davvi-Nordlánddas, Lulli-Romssas), Gáissi válgabiirres – 4,2 % (Gaska- ja Davvi-Romssas). Golmma davimus válgabiirres (Finnmárkkus) jienasteaddjiid lohku lea dássit.

Ahte jienasteaddjiin lea vejolašvuohta jienastit ieš válgabeaivvi orru ollu váikkuheamen dasa man ollu jienasteaddjit servet sámediggeválgii. Válgadutkan sáhttá čájehit ahte sámediggeválgga jienasteaddjiid logu njiedjan vuolgá das go sámediggeválgga ásahuslaš rámat nuppástahttojuvvojedje jagi 2009. Dutkit oaivvildit ahte ii leat jáhkehahtti ahte njiedjama sivva lea sin erenoamášvuohta guđet orrot gielddain main ii leat nu stuorra sámi biras, muhto baicce ahte čilgehus ferte leat dat ahte válgaurtnat eai leat nu buori olámuttus jienasteaddjiide go ovdal. Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta áigu ovttas Sámedikkiin árvvoštallat doaibmabijuid mat galggašedje buoridit jienasteaddjiid searvanlogu dain gielddain main jienasteaddjit besset jienastit duššefal ovddalgihtii.

Sámediggeválggat eai leat leamaš jeavddalaččat ja systemáhtalaččat dutkojuvvon, nugo válggat muđuid leat dutkojuvvon Norggas 1960-logu rájis. Dutkanráđđi ruhtadii golmmajahkásaš válgadutkanprográmma (2008–2011) sullii njeljiin milj. ruvnnuin. Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta juolludii buohkanassii 600 000 ruvnnu dutkamii. Departemeanta áigu ovttas Sámedikkiin árvvoštallat vejolaš ruhtadančovdosiid boahttevaš sámediggeválggaid dutkama várás.

2.1.4 Ovttadássásašvuohta ja vealaheami vuostálastin

Mánáid-, dásseárvo- ja searvadahttindepartemeanta dieđihii Sd.dieđáhusas, nr. 28 (2007–2008) Sámepolitihkka, ahte departemeanta sáhttá addit fágalaš ja ruđalaš doarjaga Sámedikki dásseárvvu doaibmaplána čuovvoleapmái. Dehálaš oassi dán doarjagis lea ásahit virggi Gáldui – álgoálbmotvuoigatvuođaid gelbbolašvuođaguovddážii. Virggi ruhtada Mánáid-, dásseárvo- ja searvadahttindepartemeanta ovttas Sámedikkiin ja Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanttain. Virgi čatnasa prošektii man namma lea «Sámi servodaga dásseárvu ja šláddjiivuohta». Prošeakta maŋŋonii jagi 2011 dannego ledje rabas virggit Gáldus ja vel guhkit áiggi buohcuvuođat. Muhtun doaimmat leat danne maŋŋonan ja jagi 2011 prošeaktadoarjaga oasit leat mannan ruovttoluotta departemeanttaide. Prošeakta galgá fas álggahuvvot jagi 2013, ja prošeavtta ođđa loahpaheapmi lea mearriduvvon juovlamánu 31. beaivái 2014.

2.1.5 Sámi statistihkka

Statistihkalaš Guovddášdoaimmahat (SSB) lea almmuhan «Samisk statistikk 2012/Sámi statistihkka 2012» nammasaš girjji mas leat statistihkat mat gullet sámi servodatdilálašvuođaide Norggas. Preanttus almmuhuvvo juohke nuppi jagi. Dasa leat čohkkejuvvon ja ođasmahttojuvvon almmolaš sámi statistihkat, ja dat gokčet eanaš áššáigullevaš dilálašvuođaid. Prentosis oidno dattetge ahte leat muhtun statistihkkasuorggit mat eai leat mielde. Ulbmil lea dađistaga ovddidit ja viiddidit prentosa. Statistihkain lea eanaš geográfalaš lahkananvuohki, ja eanaš dat govvida sámi ássanguovlluid Sáltoduoddara davábealde. Lassin leat vel mielde oppariikkalaš sámi statistihkat. Prentosa vuođđun leat muhtumassii statistihkat maid Statistihkalaš guovddášdoaimmahat lea jo čohkken ja almmuhan, ja muhtumassii ávdnasat maid sierranas sámi ásahusat leat diktán geavahit. Prentosis lea statistihkka sámediggeválgga birra, álbmoga sturrodaga ja čoahkádusa birra, oahpahusdili birra, sámegiela geavaheami birra mánáidgárddiin ja skuvllain, bálkkáid ja persovnnalaš ruhtadili birra, bargodili birra, boazodoalu birra, eanadoalu birra, guolástusa ja fuođđobivddu birra.

Sámi statistihka fágalaš guorahallanjoavku lea jagi 2008 rájis almmuhan jahkásaš raportta mas lea visogovva ja analysa mat čájehit sámi servodaga guovdilis sojuid ja ovdánanmearkkaid. Barggu ulbmil lea duohtadieđuid vuođu nanusmahttit árvvoštallamiid ja mearrádusaid várás mat gusket sámi servodahkii. Raporta gullá oassin dan diehtovuđđui mas stáhtalaš eiseválddit ja Sámediggi ráđđádallet. Lassin raporta lea dehálaš dokumeanta Sámedikki ja departemeanttaid barggus jahkásaš bušeahtaiguin. Sámi allaskuvla lea joavkku barggu čállingoddi. Joavkku njealját raporta «Sámi logut muitalit 4/Samiske tall forteller 4» almmuhuvvui čakčat 2011. Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta juolluda joavkku doibmii 1,127 milj. ruvnnu jagi 2012, gč. Prop. 1 S (2011–2012).

2.2 Oahpahussuorgi

Sámediggi ja Máhttodepartemeanta dollet bissovaš ovttasbargočoahkkimiid gitta njelljii jahkái. Oahpahusdirektoráhta searvá dárkojeaddjin ja juohká dieđuid guovdilis áššiin. Čoahkkimiin divaštallet áššiid ja juhket dieđuid áššiid birra mat gusket sámi oahpahussii mánáidgárddiid rájis gitta alit oahpahussii. Lassin dollojuvvojit ráđđádallančoahkkimat dárbbu mielde.

2.2.1 Mánáidgárdi

Dálvet 2013 galgá stuorradiggedieđáhus boahtteáiggi mánáidgárddi birra almmuhuvvot. Sámediggi váldojuvvui mielde bargui jagi 2011 čavčča, ja proseassas lea jurdda doallat čoahkkimiid jeavddalaččat ja addit vejolašvuođaid buktit árvalusaid.

Nordlándda fylkkamánne lea jagi 2009 rájis jahkásaččat sádden bovdemiid Nordlándda, Davvi-Trøndelága ja Lulli-Trøndelága suohkaniidda main lea fállan kursaráiddu mánáidgárdebargiide. Kursaráidu galgá ovddidit máhtu sámegielas ja sámi kultuvrras oppalohkái, muhto erenoamážit oarjilsámegielas ja oarjilsámi kultuvrras. Fylkkamánne lágida kurssa ovttasráđiid Davvi-Trøndelága allaskuvllain. Jagi 2009 rájis leat golbma kursaráiddu ja 9 deaivvadeami lágiduvvon. Kursaráidui leat ee. gullan oahppomátkkit, fágabeaivvit, geavatlaš ja teorehtalaš duodji, borramušat ja borramušárbevierut, historjá ja teoriija luottaid birra mat leat luonddus.

Nordlándda fylkkamánne lágida jahkásaččat julevsámi ja oarjilsámi mánáidgárde- ja skuvlakonferánssa. Dasa servet julevsámi ja oarjilsámi guovlluid mánáidgárde- ja skuvlabargit.

Oahpahusdirektoráhtii lea jagi 2012 rájis fápmuduvvon doaibmamušat mánáidgárdesuorggis, maidda gullet maiddái álgoálbmotdoaimmat.

Sámedikki diehtojuohkinmáhcastat mii lea sámi mánáid vástesaš mánáidgárdefálaldagaid birra, lea juogaduvvon gielddaide ja fylkkamánniide, ja lea biddjojuvvon olbmuid olámuddui Sámedikki ja Oahpahusdirektoráhta neahttasiidduide.

Fáddágihpa giellabirrasa ja giellamovttiidahttima birra ja láidestusgihpa sirdima birra mánáidgárddis skuvlii jorgaluvvojedje davvisámegillii ja oarjilsámegillii jagi 2011. Ulbmil lei maid jorgalahttit gihppaga julevsámegillii, muhto ii leat lihkostuvvan gávdnat jorgaleaddji.

Ođđa ulbmilmearrádus mánáidgárddiid várás dagahii dan ahte Mánáidgárddiid sisdoalu ja doaibmamušaid rápmaplána fertii veaháš nuppástuhttojuvvot (čuovvumušnuppástusat). Ođasmahttojuvvon hápmi gárvánii giđđat 2011. Seammás álggahuvvui jorgaleapmi davvisámegillii.

Jagi 2011 stáhtabušeahtas juolluduvvui 14,1 milj. ruvnnu Sámediggái sámi mánáidgárdesuorggi doaibmabijuide. Ruđat adnojuvvojit ee. mánáidgárddiid erenoamáš doarjjan, sámegiela oahpahusa doarjjan, oahpponeavvuid ja diehtojuohkin- ja rávvenbárgguid ovddideapmái.

2.2.2 Vuođđooahpahus

Jagi 2011 čavčča almmuhuvvui oahppouskádat sámi oahpponeavvuid várás. Uskádat lea Sámedikki ja IKTa oahpahuguovddáža boađus ja šaddá doaibmat veahkkin lasáhussan sámi oahpponeavvuide ja šaddá maid dehálažžan oahpaheaddjiid vásáhuslonohallamii.

Bargojoavku mas leat Sámedikki, Oahpahusdirektoráhta ja Máhttodepartemeantta ovddasteaddjit, lea evttohan rievdadit daid oahppiid fága- ja diibmojuogu geat ožžot sámegieloahpahusa. Dat lea evttohuvvon dannego dáin oahppiin dál leat eanet diimmut go eará oahppiin, ja dain oahppiin fas geain lea sámegiella nubbigiellan, leat unnit dárogiela diimmut, muhto seamma oahppoplánat go oahppiin geain ii leat sámegiela oahpahus. Bargojoavku lea ee. árvalan ahte oahppiin galget leat seamma gáibádus ja diibmolohku, vaikko vel dat oaivvildage ahte oahppit geain lea sámegiella, dárbbašiivčče eanet diimmuid go dat oahppit geain ii leat sámegiela oahpahus.

Ođđajagemánus 2012 almmuhii bargojoavku mii lea geahčadan makkár vejolašvuođat leat buoridit Ruoŧa ja Norgga ovttasbarggu sámegiela oahpahusas, iežas raportta. Joavku eavttuha dárkileappot geahčadit ovttasbarggu alit oahpahusas ja meroštallat ovttasbarggu doaibmabijuid ja goluid, ja das deattuhit erenoamážit oahpaheaddjioahpahusa. Joavku árvalii maid geahčadit mo lea vejolaš buoridit diehtojuohkima dain ovttasbarganvejolašvuođaid birra mat odne leat, ja vel oahpponeavvoráhkadeami.

Sámegieloahpahusa doarjjaortnegiid árvvoštallamat maŋimus jagiid čájehit ee. ahte doarjjaoažžuin leat stuorra erohusat go geahččá maid sámegieloahpahus duođaid máksá ja maid doarjja gokčá. Danne lea Oahpahusdirektoráhta evttohan ođđa málliid doarjagiid meroštallama várás. Máhttodepartemeanta lea árvvoštallamin daid meroštallanvugiid ja lea čilgen daid Sámediggái ja Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartementii.

2.2.3 Alit oahpahus

Riikkalaš rekruhttenstrategiija oaččuhan dihtii oahppiid sámi alit oahpahussii lea mearriduvvon áigodahkii 2011–2014. Bargo čuovvoluvvo jahkásaš doaibmabidjoplánaiguin. Máhttodepartemeanta lea áigodaga 2011–2012 juolludan 2,8 milj. ruvnnu čuovvolan dihtii doaibmabidjoplána mii galgá háhkat oahppiid sámi alit oahpahussii. Departemeanta čuovvu ovdáneami dárkilit. Davvi-Trøndelága allaskuvla jođiha barggu mainna galget johtui bidjat doaibmaplána. Allaskuvla dahká dan lagaš ovttasbarggus iežas bargoguimmiiguin Finnmárkku allaskuvllain, Sámi allaskuvllain, Romssa universitehtain ja Nordlándda universitehtain.

Máhttodepartemeanta lea nammadan bargojoavkku mii galgá árvalit sierra rápmaplána sámi mánáidgárdeoahpaheaddjiid oahpahusa várás. Dan bargui lea juolluduvvon 1 milj. ruvnnu. Proseassa galgá sihkkarastit dakkár mánáidgárdeoahpaheaddjiid oahpahusa mii lea heivehuvvon, profešuvnnavuđot ja man vuođus lea dutkan, ja hui dehálaš lea ahtesámi mánáidgárddiid dárbbut ja máhtut váldojuvvojit vuhtii. Sámi mánáidgárdeoahpaheaddjiid oahpahusa vuođus galgá leat sámi kultuvra ja sámi servodat. Máhttodepartemeanta oažžu rápmaplána árvalusa 15.09.2012. Dasto eavttuhus galgá sáddejuvvot dábálaš gulaskuddamii ovdalgo loahpalaš láhkaásahus mearriduvvo.

2.2.4 Dutkan

Sámi dutkama ja alit oahpahusa lávdegoddi.

Klima for forskning nammasaš stuorradiggedieđáhusa čuovvoleapmin Máhttodepartemeanta nammadii jagi 2010 čavčča lávdegotti mii galgá geahčadit sámi dutkama ja alit oahpahusa guvllolaš, riikkalaš ja riikkaidgaskasaš perspektiivvas. Lávdegoddi maid direktevra Nils A. Butenschøn jođihii, geigii iežas árvalusa geassemánu 20. b. 2012. Lávdegotti árvvoštallamat šaddet leat sámi dutkama ja alit oahpahusa ovddideami dehálaš vuođđun.

2.3 Sámegielat

Ráđđehus lea Sd.dieđáhusain 28 (2007–2008) Sámepolitihkka ja Sámegielaid doaibmaplánain váldán badjelasas ovddasvástádussan sihkkarastit sámegielaid ovdáneami. Ráđđehusa bajimuš ulbmil bargguinis sámegielaiguin lea ahte davvisámegiella, julevsámegiella ja oarjilsámegiella galget ovdánit leat ealli gielat maiddái boahtteáiggige. Ulbmil lea stuorrudit sámegielaid geavaheaddjiid logu ja buoridit sámegielaid oinnolašvuođa almmusvuođas. Dehálaš ulbmilsuorgi lea maid ahte mánát galget oahppat sámegiela mánáidgárddiin ja miehtá skuvlavázzima. Nuortasámegiela ja bihtánsámegiela dáfus áŋgiruššamii gullet rádjarasttideaddji prošeavttat mat álggahuvvojit gielaid duohtadilis.

Vásáhusat leat čájehan ahte njuolggadusčohkiid ovttasdoaibman mii addá ovttaskas olbmuide vuoigatvuođa geavahit sámegiela almmolaš eiseválddiid luhtte, eambbo árvu sámegielaide ja ulbmildiđolaš doaibmabijut, leat leamaš mielde dahkamin dan ahte mii odne oaidnit sámegielaid positiivva ovdáneami máŋgga servodatsuorggis.

Ráđđehus lea vuoruhan ulbmildiđolaš doaibmabijuid ja ortnegiid mat sáhttet doarjut julevsámegiela ja oarjilsámegiela positiiva ovdáneami. Giellabirrasiid dávisteamit čájehit ahte dát lassečalmmustahttin julevsámegillii ja oarjilsámegillii lea dagahan ođđa álšša dáid guovlluid giellabargui. Ođđa joregat main Norgga ja Ruoŧa julevsámi ja oarjilsámi mánát ja nuorat sáhttet deaivvadit, leat buktán dáid gielaid geavaheapmái eambbo árvvu geavahus- ja gulahallangiellan nuorra olbmuid gaskkas.

Suohkaniin ja fylkkasuohkaniin lea dehálaš rolla dán barggus mii galgá nanusmahttit sámegielaid. Divttasvuona suohkana, Nordlánddas, ja Snoasa suohkana, Davvi-Trøndelágas, searvan sámegiela hálddašanguvlui lea buktán lasi árvvu julevsámegillii ja oarjilsámegillii ja buoridan daid gielaid geavaheami. Dasto lea Loabága suohkana, Romssa fylkkas, searvan hálddašanguvlui dagahan dan, ahte giellageavaheapmi davvisámegiela guovllus mas giella guhkit áiggi lea leamaš áitojuvvon, lea lassánan.

Giellateknologiija ovddideapmi lea dehálaš go dat geahppuda sámegielaid geavaheami buot servodatsurggiin. Ráđđehusa bealis lea danne leamaš dehálaš áŋgiruššansuorgi dat, ahte ráhkaduvvojit stávema dárkkisteaddji prográmmat ja divodeaddji prográmmat davvisámegiela, julevsámegiela ja oarjilsámegiela várás.

Maŋimuš jagiid mii leat vásihan dan, ahte olbmot fárrejit sámi guovlluin eret ja ahte máŋgga sámi guovllus olmmošlohku njiedjá. Juovlamánu 2011 mannosaš iskkadeapmi čájeha ahte mealgadii logi olbmos njealjis leat guođđán sámi guovlluid ja ássan gávpogiidda. Vai sámegielat ja sámi kultuvra sáhttet ovdánit, de lea dehálaš ahte dilálašvuođat láhččojuvvojit sámegielaid geavaheapmái dain báikkiin main sámit ásset. Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta danne áigu oassin dasa go geahčada sámelága giellanjuolggadusaid, árvvoštallat leago dárbu heivehit njuolggadusaid buorebut ođđa ássanminstarii, gč. čuoggá 2.3.2 dás vulobealde.

2.3.1 Sámegielaid doaibmaplána

Sámegielaid doaibmaplána biddjojuvvui ovdan giđđat 2009. Doaibmaplána addá dievas gova dan barggus mii lea jođus sámegielaiguin buot surggiin ja servodatosiin. Áŋgiruššama ulbmil lea ovddimusat dat, ahte sámegielaid oahpahus ja oahpahallan, almmolaš fálaldagat sámegillii ja sámegielaid almmolaš oidnosii buktin galget buoriduvvot. Doaibmaplána vuosttas stáhtusraporta biddjojuvvui ovdan guovvamánus 2011. Boahtte stáhtusraporta galgá biddjojuvvot ovdan giđđat 2013.

2.3.2 Sámelága giellanjuolggadusaid ođđasis geahčadeapmi

Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta lea álggahan barggu mas geahčadit sámelága giellanjuolggadusaid. Bargu čađahuvvo gulahaladettiin Sámedikkiin. Duogáš geahčadeapmái lea sámelága giellanjuolggadusaid árvvoštallan mii dahkkojuvvui jagi 2007. Guovdilis gažaldat lea dat, mo riikkaidgaskasaš geatnegasvuođat leat čađahuvvon Norgga rievttis, ee. Eurohpá guvllolaš ja unnitlohkogielaid lihttu. Nubbi dehálaš gažaldat geahčadeamis lea dat, mo geatnegasvuođat váikkuhit namahuvvon golmma sámegillii. Lassin departemeanta áigu ovttasráđiid Sámedikkiin dárkileappot geahčadit makkár gielladilli sámegielalaččain lea stuorát čoahkkebáikkiin ja gávpogiin.

2.3.3 Sámegielaid geavaheami iskkadeapmi

Nordlándadutkan lea čađahan iskkademiid sámegielaid geavaheamis Sámedikki namas ja ruhtadoarjagiiguin maid Máhttodepartemeanta ja Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta leat juolludan. Giellaiskkadeapmi čájeha ahte oarjilsámegiela ja julevsámegiela ovdáneapmi lea positiiva. Eanet nuorat áddejit ja geavahit oarjilsámegiela ja julevsámegiela go sin vánhenbuolva. Bajit dásiid dáfus, de iskkadeapmi čájeha ahte viehka ollu olbmot válljejit geavahit dárogiela maiddái eará sámegielalaččaiguin. Dát vuorjá go olmmoš smiehttá sámegiela boahtteáiggi geavahusgiellan. Dasto leat erohusat das mo gielddat vuostáiváldet iežaset sámegielalaš ássiid. Ahte gielddain lea sámegiela máhttu, lea dehálaš čoavdda, ja sihke Sámedikkis ja ráđđehusas leat jođus máŋga doaibmabiju mat galggašedje movttiidahttit nuoraid váldit sámegiela oahpu.

2.3.4 Giellaguovddážat

Sámedikki ulbmil lea ahte galget lassánit eanet ealli ja aktiiva joregat sámegielaid várás. Ráđđehus doarju dan ulbmila. Stuorravuona giellaguovddáš, mii lea Norgga vuosttamuš máŋggagielalaš giellaguovddáš, lea doaibman jo 2010 ođđajagemánu rájis. Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta lea leamaš mielde ruhtadeamen guovddáža, ovttas Romssa fylkkasuohkaniin, Stuorravuona suohkaniin ja Sámedikkiin.

2.4 Kultuvra

Ruđat sámi doaibmabijuide mat leat Kulturdepartemeantta bušeahtas leat eanaš čohkkejuvvon kapihttalii 320 Dábálaš kulturulbmilat, postii 53 Sámediggi. Ruđat sirdojuvvojit Sámediggái, ja Sámedikki ovddasvástádus lea vuoruhit dán ráma siskkobealde ja fuolahit ahte ruđat geavahuvvojit buoremus lági mielde vai nannejit ja seailluhit sámi kultuvrra.

Juolludeamit galget gokčat čuovvovaš ulbmiliid: sámi musihkkafestiválaid, sámi dáiddárstipeanddaid ja stipeandalávdegoddegoluid, sámi dáiddaásahusaid čájáhusamávssuid, Beaivváš Sámi Našunálateáhtera doaimmaid, áigečállaga Nuorttanaste, báikenammabálvalusa ja sámi giellalága čuovvoleami, Sámedikki girjeráju, johtti girjerádjobálvalusa ja sámi museaid. Muđuid Sámediggi juogada ruđaid iežas vuoruhemiid vuođul.

Juolludeamit Sámediggái kulturulbmiliid várás, mat leat kapihttalis 320, poasttas 53 leat jagi 2012 sullii 70,4 milj. ruvnnu stuoru. Jagi 2005 rájis poastta juolludeamit leat sturron sullii 38 milj. ruvnnuin. Lassánemiid ulbmil lea buoridit Sámedikki vejolašvuođa jođihit aktiiva kulturpolitihka, mii lea Soria Moria- julggaštusa ja Kulturloktema mielde.

2.4.1 Unesco konvenšuvdna immateriála kulturárbbi gáhttema birra

Norgga kulturráđis lea ovddasvástádussan jođihit Unesco immateriála kulturárbbi gáhttema konvenšuvnna ollašuhttima Norggas. Dán barggu oktavuođas Kulturráđđi lea ásahan buriid oktavuođaid Sámediggái. Áigumuš lea divaštallat mo konvenšuvdna galggašii ollašuhttojuvvot sámi guovlluin. Sámi museafierpmádat ja Sámi allaskuvla Guovdageainnus leat maid mielde dán barggus.

2.4.2 Sámi mediafálaldagat

Ulbmil lea ahte juolludeamit sámi aviissaide ja sámegielalaš aviisasiidduide galget ráhkadit vuođu demokráhtalaš divaštallamiidda, oaiviliid lonohallamiidda ja giellaovddideapmái sámi servodagas. Guokte sámi beaivásaš aviissa, Ávvir ja Ságat, ožžo buvttadandoarjagiid jagi 2011, gč. stáhtabušeahta kapihttala 335, poastta 75. Dasto vel ožžo báikkálaš aviissat Nord-Salten ja Snåsningen doarjaga buvttadit aviisasiidduid julevsámegillii ja oarjilsámegillii. Jagi 2012 bušeahtas poasta stuorruduvvui nu ahte šattai leat 23,4 milj. ruvnnu stuoru.

Departemeanta addá doarjagiid Riikkaidgaskasaš sámi filbmaguovddážii (ISFii) stáhtabušeahta kapihttalis 334, poasttas 73. ISFas lea riikkalaš stáhtus, mii mearkkaša ahte guovddáža doaimma ulbmiljovkui gullet sámi filbmadahkkit miehtá riikka (ja davviriikkaid). Dát lea leamaš eaktun álggu rájis jagi 2009. Stáhta doarjjaruđat galget geavahuvvot oanehisfilmmaid ja dokumentárafilmmaid buvttadeapmái, máhttobuoridandoaibmabijuide ja mánáid ja nuoraid doaibmabijuide.

NRK galgá njuolggadusaid mielde váikkuhit sámi giela, identitehta ja kultuvrra nannemii, ja dat galgá sáddet beaivválaš sáddagiid sámi álbmogii ja jeavddalaš prográmmaid sámegillii mat leat mánáid ja nuoraid várás. NRK Sápmi fállá beaivválaččat ođđasiid radios, TVas, interneahtas ja Teaksta-TVas.

Gávppálaš dábálaš radioselskáhpit P-njelješ ja Radio Norga leat iežaset sáddenlobiid prográmmaeavttuid geažil geatnegahttán iežaset sáddet sámegielat ja sámilunddot prográmmaid.

2.4.3 Ođđa sámi kulturvisttiid viessoláigoruhtadeapmi

Stuorradiggedieđáhusa mielde Sámedikkis dat galgá leat ovddasvástádusa válljet maid guovdilis sámi huksenprošeavttaid dat vuoruha. Ortnet mearkkaša ahte Sámediggi, jos viessoláiggu ja doaibmagoluid ii leat ollásit vejolaš ruhtadit ođđasis vuoruhettiin Sámedikki rievdatkeahtes bušeahttarámaid siskkobealde, de Sámediggi ferte Kulturdepartemeanttain váldit ovdan ášši lassedoarjagiid birra mat galggašedje oassin ruhtadit viessoláiggu ja lassánan doaibmagoluid. Ovdalgo Sámediggi sáhttá álggahit ođđa prošeavttaid mat gáibidivčče lasi stáhtadoarjaga, de fertejit sisdoalu rámat, viidodat ja ekonomiija guđege bođu prošeavtta ja boahttevaš viessoláiggu ja doaibmagoluid ruhtadeapmi čielggaduvvot Kulturdepartemeanttain ortnega sohppojuvvon bargovugiid mielde. Jos galget lasihuvvot doarjagat, de Stuorradiggi galgá daid juolludit jahkásaš juolludeapmin stáhtabušeahta kapihttalis 320, poasttas 53 Sámediggi. Jos prošeakta čađahuvvo stáhtalaš huksenprošeaktan mii lea Statsbygg namas, de lassin prošektema ja huksema goluid várás juolluduvvojit ruđat kapihttalis 2445 Statsbygg.

2.5 Ealáhusat

2.5.1 Eanadoallu

Eanadoallo- ja biebmodepartemeanta lea čađahan viiddis proseassa mas ollu olbmot leat leamaš mielde, vai oažžu árvalusaid stuorradiggedieđáhussii eanadoallo- ja borramušpolitihka birra. Guovdilis organisašuvnnain ledje álggus čoahkkimat departemeantta politihkalaš njunnošiin. Departemeanta čađahii guvllolaš čoahkkimiid riikka miehtá, ja daid gaskkas lei sierra čoahkkin Finnmárkku várás. Sullii 250 organisašuvnna ja etáhta leat sádden čálalaš árvalusaid dieđáhusbargui.

Dasto leat arvat oktasaš čoahkkimat leamaš departemanttas ja Sámedikkis, main leat addojuvvon dieđut ja divaštallojuvvon arvat fáttát dieđáhusa várás, ja Sámediggi lea ovddidan viiddis čálalaš árvalusaid. Formála ráđđádallančoahkkinge lea dollojuvvon Sámedikkiin Romssa gávpogis. Departemeanta oaččui čálalaš lasáhusa dán čoahkkima maŋŋá.

Eanadoallo- ja biebmodepartemeanta áigu bovdet Sámedikki ovttasbargui go čađaha muhtumiid dain doaibmabijuin mat váldojuvvojit ovdan dieđáhusas. Departemeanta áigu maid bovdet ráđđádallamiidda main šaddá leat sáhka doaibmabijuin mat gullet ráđđádallansoahpamuša mearrádusaid vuollái.

Stuorradiggi lea gieđahaladettiinis Dieđ. Sd. 9 (2011–2012) Eanadoallo- ja biebmopolitihkka bidjan vuođđun borramušsihkkarvuođa, riikkamiehtásaš eanadoalu, lasi árvobuvttadeami ja ceavzilis eanadoalu, mat galget leat eanadoallopolitihka vuođđudeaddji ulbmilat. Ráđđehus áigu sihkkarastit eanadoalliide dinenovdáneami ja sosiála eavttuid mat leat nugo servodaga eará joavkkuin. Ráđđehus danne áigu ain ovddidit eanadoalus dinen- ja buorredillepolitihka, man vuolggasadjin lea eanadoallopolitihkka mii lea jođihuvvon jagi 2005 rájis.

Ráđđehus áigu maid geavahit ruhtadanváikkuhangaskaomiid, nu ahte dat buoridit gánnáhahttivuođa ja buvttalašvuođa, ja dainna lágiin leat mielde ovddideamen máŋggabeallásaš doallostruktuvrra riikka miehtá.

Eanadoallošiehtadallamiin ráđđehus lea deattuhan doaibmabijuid eanadoalu boaittobeal guovlluid várás ja strukturprofiilla nanusmahttima unnit doaluid ávkin. Maŋimuš eanadoallošiehtadallamiin čađahuvvui erenoamáš vuoruhussan suoidnevuđot šibitbuvttadeapmi. Dát leat sámi eanadoalus dehálaš buvttadeamit. Dáinna áŋgiruššamiin ráđđehus addá dainna lágiin sámi eanadolluige buoret rápmaeavttuid.

Sámi eanadoalu vástesaš doaibmabijut čađahuvvojit ollislaš eanadoallopolitihka siskkobealde. Dát ii guoskka duššefal ekonomalaš váikkuhangaskaomiide, muhto maiddái biras- ja resursapolitihkkii, borramušpolitihkalaš doaibmabijuid deattuheapmái, ealáhusovddideapmái ja opmodat- ja ássanpolitihkkii.

Davvi-Norgga eanadoalus leat váttes dilálašvuođat luonddu geažil ja go buvttadeapmi lea bieđgguid ja ealáhusdárbašiid ja eanadoallobuktagiid fiervvridangaskkat leat guhkit. Vai riikkaoasis movttiidit jođihit aktiiva eanadoalu, maiddái sámi eanadoalu, de leat roavvafuođarvuđot šibitbuvttadeamit biddjojuvvon Davvi-Norgii, ja buvttadanváttisvuođaid ovdii máksojuvvo buhtadas máŋggalágan guovlluide heivehuvvon váikkuhangaskaomiid bokte.

Doarjja addojuvvo ii duššefal ekonomalaš váikkuhangaskaoapmin mat njuolga buoridit eanadoalliid dinestusa. Earáge ortnegat geavahuvvojit, nugo fievrridandoarjjaortnegat eanadoalu buot dehálaš buvttademiide, mat leat dehálaččat davvinorgalaš fylkkaide. Lassin doarjjaortnegiidda vuoruhuvvojit maiddái earáge doaibmabijut riikkaoasi eanadoalu várás, nugo guovlluid gaskasaš mielkeeriid buorebut heivehuvvon juogadeapmi.

Eanadoallošiehtadusas várrejuvvojit ruđat Sámedikki ealáhusovddideaddji doarjjaortnegiidda. Dat galggašii veahkehit ovddidit sámi eanadoalu. Sihke Sámediggi ja departemeanta leat deattuhan dehálažžan ahte lea buorre gaskavuohta Sámedikkis, Innovašuvdna Norggas ja Finnmárkku fylkkamánne eanadoalloossodagas das mii guoská guovllu eanadoalu ruhtadanváriid strategiijaid ráhkadeapmái.

Vai lea vejolaš movttiidahttit ealáhusovddideami eanadoalus ja eanadoalu oktavuođas, de biddjojuvvojit riikkalaš ortnegiidda eanet ekonomalaš váikkuhangaskaoamit. Dain ortnegiin sáhttet maiddái sámi eanadoallitge ohcat doarjagiid. Nu lea maiddái ee. Eanadoalu ovddidanfoandda (LUF) gili ovddideaddji ruđaid dáfus, mat leat fylkkaide, ja dat ortnegat galget lágidit ealáhusaid ovddideami mii lea vuođđun guhkesáigásaš, gánnáhahtti árvobuvttadeapmái ja boaittobeal ássamiidda, ja dan vuolggasadji lea eanadoalu resurssat oppalohkái ja eanadoalu opmodagat erenoamážit. Ruđaid hálddašit guvllolaš dásis. Lassin leat eanet eará ortnegat, nugo ee. Eanadoalu erenoamáš borramušaid ovddidanprográmma ja Sáivaguollebivddu ovddidanprográmma.

Eanadoallo- ja biebmodepartemeanta áigu nánusmahttit badjogaseanadoalu ja árktalaš eanadoalu áŋgiruššama, mii lea oassi Ráđđehusa barggus mainna áigumuš lea ovddidit várreguovlluid ja davviguovlluid. Árktalaš eanadoallu buvttada álgoávdnasiid main kvalitehta lea erenoamáš buorre, ja mat addet vejolašvuođaid, eai duššefal eanadoallo- ja borramušbuvttadeapmái, muhto maiddái vejolašvuhtii buvttadit earáge gálvvuid ja bálvalusaid, omd. borramušsuorggis ja mátkeealáhussuorggis. Eambbo árvobuvttadeapmi gáibida báikkálaš álggahanálšša, ođđa máhtu ja báikkálaččaid ovttasbarggu eará ealáhusbirrasiiguin, dutkamiin ja hálddahusain. Go Eanadoallo- ja borramušdepartemeanta lokte giliealáhusaid, de áigu geahčadit dárkileappot mo lea vejolaš buorebut geavahit davviguovlluid vejolašvuođaid ovttasráđiid eará ealáhusaiguin.

Sámediggi ja Eanadoallo- ja biebmodepartemeanta leat ásahan dehálaš ja bissovaš geavada čoahkkimiin eanadoallošiehtadallamiid ovdalaš, ee. čálalaš ávdnasiid sáddet departementii. Dát oktavuohta Sámediggái čuovvoluvvui maiddái jagi 2011.

2.5.2 Boazodoallu

Boazodoallu lea unna ealáhusaš riikkalaš mihtus, muhto sihke sámi ja báikkálaš oktavuođas das lea stuorra árvu – ekonomalaččat, bargosajiid dáfus ja kultuvrralaččat. Boazodoallu lea álo adnojuvvon áibbas erenomáš sámi ealáhussan ja dohkkehuvvon danin. Boazodoallu lea danne dehálaš oassi sámi kultuvrra ávnnaslaš vuođus.

Riikkalaš geatnegasvuođaid vuođul, mat vulget Vuođđolágas, ja geatnegasvuođaid vuođul mat leat álbmotrievtti njuolggadusain mat gieđahallet álgoálbmogiid ja unnitloguid, de boazodoallopolitihkka adnojuvvo dábálaš sáme- ja servodatpolitihka oassin. Boazodoallopolitihkka lea danne huksejuvvon guovtti iehčanas vuđđui: ealáhuspolitihkalaš buvttadusárvvu vuđđui ja sámepolitihkalaš kulturárvvu vuđđui.

Guktii jagis Stuorradiggi gieđahallá boazodoallopolitihka, namalassii jahkásaš boazodoallosoahpamuša proposišuvnna oktavuođas ja go jahkásaš stáhtabušeahtta gieđahallojuvvo. Jahkásaš boazodoallošiehtadallamiin Sámedikkis lea dárkojeaddji sajádat ja lea mielde čuovvumin šiehtadallamiid. Dat mearkkaša dange, ahte Sámedikki ovddasteaddji čuovvu siskkáldas šiehtadallančoahkkimiid Stáhta bealde. Dasto addá Boazodoalu váldošiehtadusa § 4 Sámediggái vejolašvuođa buktit cealkámuša boazodoallosoahpamuša birra ovdalgo Stuorradiggi gieđahallá jagi stuorradiggeproposišuvnna boazodoallosoahpamuša birra.

Sámediggi gieđahallá áššiid mat gullet boazodoallošiehtadallamiidda ovtta dievasčoahkkimis čakčat. Ovdalgo stáhta addá iežas fálaldaga, de dollet Eanadoallo- ja biebmodepartemeantta politihkalaš njunnošat ja Sámediggi oktasaš čoahkkima. Dan čoahkkimis Sámediggi čilge dárkileappot iežas árvalusaid. Ovdal šiehtadallamiid Sámediggi doallá čoahkkima maiddái Norgga boazosápmelaččaid riikaservviin. Dasto sáhttá vel Sámediggeráđđi buktit cealkámuša šiehtadallojuvvon soahpamuššii ráđđečoahkkimisttis miessemánus/geassemánus.

Sámediggi gieđahalai ja buvttii iežas árvalusa jagi 2012/2013 Boazodoallosoahpamuša šiehtadallamiidda skábmamánus 2011, ja Sámediggi ja Eanadoallo- ja biebmodepartemeanta dolle oktasaš čoahkkima ođđajagemánu 10. b. 2012.

Sámediggi ovddidii iežas árvalusa jagi 2012/2013 Boazodoallosoahpamuššii mii guoskkai čuovvovaš surggiide:

• Ovttasbargu ja ráđđádallamat departemeanttain boazodoallopolitihka birra

• Soahpamuša váikkuhangaskaoapmeortnegat

• Boazodoalu eatnamat

• Boraspiret

• Boazodoalu divadat

• Dearvvasvuohta

• Ovttadássásašvuohta

• Gávpemárkandilli

• Boazologuid heivehallamat

Boazodoallosoahpamuša šiehtadallamat čađahuvvojit boazodoallopolitihka gustojeaddji ulbmiliid ja láiddanjuolggadusaid vuođul, mat leat válddahallojuvvon Sd.dieđáhusas nr. 28 (1991–1992), Ceavzilis boazodoallu, ja Stuorradikki gieđahallamis, gč. Innst. S nr. 167 (1991–1992). Dasto leat maŋimuš jagiid boazodoallosoahpamušat ja bušeahttaproposišuvnnat, nu mo Stuorradiggi lea daid gieđahallan, ja vel ealáhusa dilli, vuođđun šiehtadallamiidda.

Šiehtadallamat loahpahuvvojedje guovvamánu 23. b. 2012. Soahpamuš siskkilda boazoealáhusa ekonomalaš doaibmabijuid mat leat buohkanassii 104,5 milj. stuoru. Dát mearkkaša ahte dat lea 2,5 milj. ruvnnu eambbo ovddibu ektui.

Jagi 2012/2013 boazodoallosoahpamuša váldoulbmil lea buoridit buvttadusa gávpemárkana várás ja árvoháhkama. Soahpamuš mearkkaša ahte eanaš dat doarjagat bisuhuvvojit go buvttadeapmi lea doarvái stuoris. Dát doarjagat galget lasihit njuovvamiid ja buvttadeami, ja seammás dat buoridit boazodoalliid ovddalgihtii diehtima.

Soahpamuš mearkkaša ahte Boazodoalu árvobuvttadanprográmma loahpahuvvo, ja ahte ásahuvvo ođđa prográmma boazodollui mii vástida Eanadoallosoahpamuša báikkálaš borramušaid prográmmii. Ođđa prográmma galgá heivehuvvot boazodoalu hástalusaide. Prográmmii galget seammás gullat boazodoalu mátkeealáhusvuđot ealáhusovddideapmi, ja vel boazodoalu ja muohkadanfitnodagaid ovttasbargandoaibmabijut.

Áššebealit leat maid soahpan ásahit sierra ortnega boazodollui mii lea bargohárjehalliid ja fuolaheaddji bálvalusaid várás. Soahpamušbealit atnet oahpahalli ja fuolaheaddji bálvalusaid ealáhusovddideaddji doaibmabidjun ja boazodoalu vejolašvuohtan buoridit dietnasa. Lassin dakkár ortnet lea mielde huksemin boazodollui positiiva beaggima. Ortnet galgá leat heivehuvvon ealáhusa kultuvrii ja erenoamášvuhtii.

Duorastaga cuoŋománu 12. b. 2012 Stuorradiggi gieđahalai Sd.dieđáhusa 9 (2011–2012). Go gieđahalle dieđáhusa, de Stuorradikki eanetlohku doarjjui Ráđđehusa boazodoallopolitihka. Árvalusastis Ealáhuslávdegoddi čujuhii dasa, ahte Ráđđehus dáhttu sihkkarastit ceavzilis boazodoalloealáhusa boazologuid heivehallamiin, massimiid unnidemiin ja buvttadeami buoridemiin. Dan oktavuođas lávdegoddi deattuhii dehálažžan ahte boazologut geahpeduvvojit dain guovlluin main leat menddo ollu bohccot, ja ahte dat lea hui dehálaš go galgat vuhtii váldit ealliid buorredilálašvuođa.

Ráđđehusa barggu oktavuođas, man ulbmil lei álkkásmahttit ja beavttálmahttit boazodoalu almmolaš hálddašeami, de deattuhuvvui ahte boazodoallopolitihka čađaheapmi eaktuda ealáhusa beaktilis almmolaš hálddašeami. Dasto deattuhuvvui datge, ahte hálddahus ferte sáhttit bisuhit buori gulahallama ja ovttasdoaibmama boazodoaluin ja servodagain muđuid. Eanadoallo- ja biebmodepartemeanta gulahallá ja ráđđádallá Sámedikkiin ja Norgga boazosápmelaččaid riikaservviin almmolaš hálddašeami nuppástuhttima birra. Dál departemanta ráđđádallá Sámedikkiin áššis.

Mii guoská Norgga ja Ruoŧa oktasaš rájáid rasttideaddji boazodollui, ja ráđđádallamiidda Norgga ja Suoma gaskasaš konvenšuvnna birra, mii siskkilda boazoáiddiid huksemiid jna., de Eanadoallo- ja biebmodepartemeanta háliida čujuhit gieskat ovddiduvvon proposišuvdnii 104 S (2011–2012) Boazodoallosoahpamuš 2012–2013, ja jagi 2012 stáhtabušeahta nuppástusaide.

2.5.3 Bohccuid vuddjomat

Johtalusministtar oaččui miessemánus 2011 Ruovdemáđelágádusa doaibmaplána mii gieđahallá bohccuid togavuddjomiid eastadeami. Doaibmaplána čalmmustahttá doaibmabijuid mat galggašedje eastadit sarvvaid, bohccuid ja sávzzaid togavuddjomiid. Dat gokčá vuos álggos 6-jahkásaš áigodaga, jagi 2012 rájis jagi 2017 rádjai, ja dasa stáhta juolluda gaskamearálaččat 10 milj. ruvnnu plánaáigodaga juohke jahkái. Vai sáhttit ulbmila mielde geahpedit vuddjomiid 1.400 eallái jagi 2013, de lea dárbu ahte Ruovdemáđelágádus ja báikkálaš eiseválddit ja doaibmit bures barget ovttas. Nordlándda ruovdemáđes leat máŋga gaskka mat bohccovuddjomiid geažil leat buorideaddji doaibmabijuid vuoruhuvvon gaskkat. Nordlándda ruovdemáđe dáfus Ruovemáđelágádus bargá ovttasráđiid Stáhta geaidnolágádusain, daid gielddaiguin maid čađa Nordlándda ruovdemáđe manná, eanaeaiggádiiguin ja johtaleaddjiiguin.

2.5.4 Finnmárkku riddoguolástuslávdegotti čuovvoleapmi

Guolástus- ja riddodepartemeanttas ja Sámedikkis ledje leamaš máŋga ráđđádallanvuoru, de miessemánus 2011 guolástus- ja riddoministtar ja Sámediggeráđđi bohte ovttamielalašvuhtii das, ahte galget čađahuvvot doaibmabijut ja láhkanuppástusat Finnmárkku riddoguolástuslávdegotti čielggadeami (NOU 2008: 5) čuovvoleapmin. Seammás bealit ledje ovtta oaivilis das, ahte sis lea goappáge bealis sierra áddejupmi das, man garrasat álbmotrievttálaš geatnegasvuođat leat guolástusáššiin. Árvalusat biddjojuvvojedje ovdan Stuorradiggái Proposišuvnnas 70 L (2011–2012) Oasseváldilága, áhperesursalága ja finnmárkkulága nuppástusat njukčamánu 16. b. 2012.

Stuorradiggi mearridii geassemánu 11. b. 2012 ahte lágain nannejuvvo vuoigatvuohta guolástit – dihto eavttuid mielde – buohkaide guđet ásset Finnmárkkus, Davvi-Romssas ja eará Romssa ja Nordlándda guovlluin main mearrasámit leat ássan vissis áiggi. Lassin mearridii Stuorradiggi áhperesursalága ja oasseváldilága ođđa mearrádusain ahte Norgga álbmotrievttálaš geatnegasvuođat galget čielgasit boahtit ovdan. Stuorradiggi mearridii maiddái ođđa mearrádusa áhperesursaláhkii ahte departemeanta sáhttá ásahit vuotnabivdolávdegotti Finnmárkku, Romssa ja Nordlándda várás. Departemeanta sáhttá addit dárkilat njuolggadusaid lávdegotti čoahkádusa ja doaibmamušaid birra.

Stuorradiggi mearridii viidáseappot dahkat nuppástuhttimiid finnmárkkuláhkii mat rahpet dakkár vejolašvuođaid ahte Finnmárkkokommušuvdnage galgá čielggadit gáibádusaid oktasaš dahje oktagaslaš vuoigatvuođaid birra Finnmárkku mearra- ja vuotnaguovlluide jos giige vuoigatvuođalaš beroštumiin dan gáibida. Jos dát leaš áigeguovdil dain guovlluin mat leat Finnmárkku olggobealde, de ferte árvvoštallojuvvot Sámi Vuoigatvuođalávdegotti II barggu čuovvoleamis.

Láhkapropošuvnnas ráđđehus árvalii seammás muhtun doaibmabijuid mat eai gáibit láhkanuppástusa. Ee. lea várrejuvvon lasseearri doaibmaviidodaga rabas joavkku várás. Jahkái 2011 ja jahkái 2012 lea jo várrejuvvon 3000 tonnasaš dorskelasseearri.

Lassin árvalii ráđđehus gieldit guolásteami vuotnalinnjáid siskkobealde go guolástusfanas lea eambbo go 15 mehter guhku, muhto vejolaš galgá leat spiehkastit gildosis. Dasto galgá bargu ain joatkit ásahan dihtii Guolástus- ja riddodepartemeantta ja Sámedikki gaskii rápmasoahpamuša ráđđádallamiid birra guolástusáššiin. Guolástus- ja riddodepartemeanta áigu sierra proseassain čuovvolit gažaldaga galgágo ásahuvvot vuotnabivdolávdegoddi (dan vejolaš čoahkádusa, bargomearrádusa ja bargodoaimmaid), gildosa guolástit vuotnalinnjáid siskkobealde ja rápmasoahpamuša ásaheami.

2.5.5 Guolástusreguleremat/gonagasreabbá

Sierranas guolástemiid reguleremiid oktavuođas Sámediggi ja Guolástusdirektoráhta, ja Sámediggi ja Guolástusdepartemeanta, leat doallan máŋga čoahkkima jagi 2011 ja dássážii jahkái 2012. Sámedikki sávaldaga mielde dat eai leat leamaš formála ráđđádallamat, muhto čoahkkimat main Sámediggi lea ráđđádallamiid ovdal beassan ovddidit iežas oaiviliid ja ožžon daid heivehuvvot ja searvat čoahkkimiidda departemeanttain ovdalgo mearrádusat leat dahkkojuvvon. Jagi 2011 rájis leat Sámedikki ja Guolástusdirektoráhta gaskasaš doibmii ásahuvvon eambbo formála bargovuogit dakkár áššiid gieđahallama várás, ja Sámediggi lea dovddahan ahte sii leat ovttasráđiid Guolástusdirektoráhtain huksen buori ovttasbarggu guolástusreguleremiid hárrái.

2.5.6 Fápmohuksen

Nugo oidno visogovas mii čájeha čađahuvvon ráđđádallamiid čuoggás 2.1.1 dás ovddabealde, de Norgga čážádat- ja energiijadirektoráhta lea čađahan máŋggaid ráđđádallamiid Sámedikkiin áššiid birra mat mearriduvvojit ovttain mearrádusain. Direktoráhta vásiha, ahte lea hástaleaddji bargu čađahit ráđđádallamiid fápmohuksensuorggis. Hástalusat vulget ee. das, go ii leat doarvái bures čielggaduvvon mo ráđđádallamat galget čađahuvvot, guđe áiggiid ja mii galgá leat daid duohta sisdoallu. Direktoráhta vásiha ahte ráđđádallamat dolvot áiggi ja návccaid, ja ahte daid lasseárvu ii leat olus stuorát go dábálaš gulaskuddanproseassaid árvu. Erenoamáš hástaleaddji lea oažžut áigái albma divaštallamiid daid guovdilis doaibmabijuid birra mat galggašedje leat ráđđádallamiid fáddán. Direktoráhta oaidná dárbbu dárkilat čielggademiide ja láiddanjuolggadusaide mat galget gustot go guovdilis eiseválddit geavatlaččat čađahit ráđđádallamiid áššiin mat mearriduvvojit ovttain mearrádusain.

2.6 Areála- ja biraspolitihkka

2.6.1 Ođđasis nammaduvvon Sámi vuoigatvuođalávdegotti árvalusaid čuovvoleapmi

Ráđđehusa politihkalaš lávdi áigodahkii 2009–2013 cealká ahte ráđđehus áigu joatkit barggu Sámi vuoigatvuođalávdegottiin Finnmárkku máttabealde. Sámi vuoigatvuođalávdegotti árvalusaid čuovvoleami oktavuođas áigumuš lea lágidit viiddis proseassa mas ulbmil lea juohkit dieđuid ja gullat áššáigullevaš berošteaddjiid oaiviliid. Guovdilis ášši lea doallat oktavuođaid áššáigullevaš fylkkasuohkaniidda ja suohkaniidda, Sámediggái ja ealáhus- ja berošteaddjiorganisašuvnnaide.

Guovvamánus 2011 dolle Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta, Justiisa- ja gearggusvuođadepartemeanta ja Sámediggi vuosttamuš álggaheaddji čoahkkima das, mo galget čuovvolit Sámi Vuoigatvuođalávdegottible árvalusaid. Dan čoahkkima maŋŋá Sámedikkis ja áššáigullevaš departemeanttain lei čoahkkin miessemánus 2011. Dán čoahkkima fáddá lei ráđđádallamiid dárkilat lážáldat. Dasto ožžo áššáigullevaš fylkkasuohkaniid sátnejođiheaddjit dieđuid čuovvolanbarggu birra mii galggai leat fáddán Ráđđehusa ja fylkkasuohkaniid oktavuođakonferánssas njukčamánus 2011.

Sihkkarastin dihtii ahte departemeanttat doibmet bures ovttas čuovvolanbarggus, de lea ásahuvvon bargojoavku ámmátolbmodásis, maid Justiisa- ja gearggusvuođadepartemeanta ja Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta jođihit ovttasráđiid.

Árvalusat ođđa kárten- ja dohkkehanlága ja ođđa áššegieđahallan- ja ráđđádallanlága birra čuovvoluvvojit ovddimusat. Vuordit veaháš ferte árvvoštallan, mas gieđahallet lávdegotti árvalusaid láhkii mii guoská riektedilálašvuođaide ja eana- ja luondduresurssaid geavaheapmái Hålogalándda almmolaš eatnamiin Nordlánddas ja Romssas (hålogalánddaláhka). Geassemánus 2012 Sámediggái geigejuvvui čálalaš vuođđu daidda ráđđádallamiidda main gieđahallojuvvot galgá lávdegotti árvalusa čuovvoleapmi, mii guoská ođđa áššegieđahallan- ja ráđđádallanláhkii.

Sámi vuoigatvuođalávdegoddi lea árvalan ásahit dábálaš áššegieđahallannjuolggadusaid mat gozihit sámi beroštumiid ođđa lágas mii mearrida áššegieđahallama ja ráđđádallamiid. Daid jagiid mat čuvvo Sámi vuoigatvuođalávdegotti čielggadeami leat máŋga ovddamearkka das, ahte suorgelágaide leat boahtán sierra áššegieđahallannjuoggadusat sámi beroštumiid vuhtiiváldima birra, deattuhannjuolggadusat jna. Dása gullet ee. luonddušláddjiivuođaláhka, áhperesursaláhka ja minerálaláhka (Finnmárkku minerálaáššiid várás). Čuovvolanbarggus čuožžila dat gažaldat, galgetgo dákkár njuolggadusat váldojuvvot mielde suorgelágaide, vai hábmejuvvot oppalaččat.

2.6.2 Guovlogáhtten

Árvaluvvon gáhttenplána Goahteluobbala várás (Finnmárku), árvaluvvon gáhttenplána Bajit Anárjoga álbmotmeahci várás (Finnmárku) ja árvaluvvon gáhttenplána Láhku álbmotmeahci várás (Nordlánda) lea Birasgáhttendepartemeanta dál gieđahallamin loahpalaččat. Ráđđádallamat leat čađahuvvon ja ovttamielalašvuohta lea Sámedikkiin Láhku gáhttenplána hárrái.

Vuovdesuodjalusa oktavuođas leat 26 Davvi-Trøndelága meahcceguovllu birra leamaš ráđđádallamat mat leat loahpahuvvon ovttamielalašvuođain.

2.6.3 Luossahálddašeapmi

Birasgáhttendepartemeanta lea ráđđádallan Sámedikkiin Davvi-Romssa ja Finnmárkku luossabivddu ođđa reguleremiid birra, muhto ii leat vel ovttamielalašvuohta.

Ráđđádallamat luossa- ja sáivaguollelága nuppástusaid birra dollojuvvojedje skábmamánu 21. b. ja juovlamánu 2. b. 2011. Ođđa mearrádus váldojuvvui láhkii sámi beroštumiid deattuheami birra, ja unnibuš dárkilastimat dahkkojuvvojedje teavsttas. Ráđđádallamiid boađus lei ovttamielalašvuohta.

2.6.4 Boraspirehálddašeapmi

Luondduhálddašandirektoráhta lea jođihan lávdegotti mii lea čielggadan bohccuid ođđa buhtadanortnega. Lávdegoddi oaivvilda ahte boahtteáigásaš buhtadanortnega vuođus berre leat dohkálaš dieđut boraspiriid ja bohccuid birra. Ortnet ferte šaddat eambbo ovddalgihtii árvidahtti boazodoalliide ja álkit hálddašit fylkkamánnii. Boahtteáigásaš buhtadanortnega vuođđun fertejit leat objektiiva eavttut mat sihkkarastet ovttalágan gieđahallama buot boazoguovlluin. Lávdegoddi eavttuha ahte dáláš buhtadanortnet galgá nuppástuhttojuvvot ođđa máhttovuđot buhtadanmállen man vuođus leat boraspirefágalaš ja boazodoallofágalaš meroštallanmállet. Joavku oaivvilda ahte siiddat dat ain galget oažžut buhtadasa, ja ahte fylkkamánne ain galgá leat gieđahalli eiseváldi. Ođđa buhtadanortnet dattetge gáibida álkit ohcanvugiid go daid mat dál geavahuvvojit. Birasgáhttendepartemeanta sáddii lávdegotti raportta gulaskuddamii mas áigemearri lei suoidnemánu 1. b. 2012.

2.6.5 Kulturmuitosuodjalus

Sámediggi lea guvllolaš kulturmuitohálddahus nugo fylkkagielddatge áššiin mat gusket sámi kulturmuitoberoštumiide. Dát deattuhuvvui go ođđa láhkanuppástus biddjojuvvui fápmui ođđajagemánu 1. b. 2009, mas Sámediggi váldojuvvui mielde kulturmuitolága paragráfii 28 (Geassemánu 9. b. 1978 mannosaš láhka kulturmuittuid birra, nr. 50) rivttes eiseváldin lága mearrádusaid mielde. Sámedikki eiseváldesuorgi lea ráddjejuvvon sámi kulturmuittuide mat leat boarraseappot go 100 jagi. Kulturmuitolága doaibmaviidodat lea olles riika. Danne ii leat Sámediggái mearriduvvon sierra hálddašanguovlu, mas Sámedikkis livčče ovddasvástádus ja doaimmat kulturmuitolága mielde.

Dasto lea viidát dohkkehuvvon ahte sámi kulturmuittut leat dehálaš ávdnasat mat duođaštit sámi historjjá ja ovdahistorjjá. Sierra kulturmuitohálddašeami vuođđudeapmi mearkkaša ahte lea dohkkehuvvon ahte lea sierra sámi ovddešáigi.

2.6.5.1 Sámi kulturmuitohálddahus

Jagi 1994 sámi kulturmuittuid hálddašeapmi sirdojuvvui Sámi kulturmuitoráđđái, mii lei sámi kulturmuittuid guvllolaš hálddašanorgána ja masa fápmuduvvui seamma hálddašanváldi go dat mii lea fylkkagielddas. Sámi kulturmuitoráđđi heaittihuvvui ođđajagemánu 1. b. 2001, ja sámi kulurmuitohálddahus biddjojuvvui njuolga Sámediggái sierra ossodahkan. Guvllolaš juohku bisui nugo lei ovdal.

Birasgáhttendepartemeanta mearridii ahte dán ortnegii galgá leat geahččalanáigi, vuos gitta golmma jagi rádjai, dasságo Sámedikki rolla čielggaduvvo prinsihpalaččat. Dárbu lei dán málle ja vásáhusaid dainna árvvoštallat politihkalaš, juridihkalaš ja vuođđolágalaš čuolbmačohkiid ektui. Norgga gávpot- ja guovlodutkaninstituhtta árvvoštalai ortnega jagi 2003. Hálddašeapmi lea juovlamánu 20. b. 2004 mannosaš reivves fápmuduvvon Sámediggái, dasságo ođđa hálddašanortnet lea čielggaduvvon.

2.6.5.2 Sámedikki ovddasvástádus ja doaimmat

Kulturmuitolága § 28 mielde, gč. guovvamánu 9. b. 1979 mannosaš gonagaslaš resolušuvnna § 19, Birasgáhttendepartementii lea addojuvvon váldi mearridit gii lea rivttes eiseváldi, ja addit dárkilat njuolggadusaid lága čađaheami birra. Departemeanta lea láhkaásahusain bidjan válddi kulturmuitolága vuođul Sámediggái das mii gullá sámi kulturmuittuide.

Sámedikki váldi kulturmuitolága mielde vuolgá láhkaásahusas mii gieđahallá fágalaš ovddasvástádusjuogu jna. kulturmuitolága mielde, maid Birasgáhttendepartemeanta mearridii miessemánu 29. b. 2000.

Kulturmuitoáššiin Sámediggi gullá fágalaččat Birasgáhttendepartemeantta ja Riikaantikvára vuollái. Mearrádusaid maid Sámediggi dahká, lea vejolaš váidalit Riikkaantikvárii. Birasgáhttendepartemeanta sáhttá addit dábálaš láiddanjuolggadusaid fápmuduvvon válddi geavaheami várás.

Lassin formála mearridanváldái kulturmuitolága mielde Sámedikki ovddasvástádussii gullet sámi kulturmuitovuhtiiváldimat plána- ja huksenáššiin plána- ja huksenlága vuođul. Sámediggi sáhttá ovddidit vuostecealkaga go plánat šaddet vuostálagaid riikkalaš ja dehálaš guvllolaš kulturmuitoberoštumiiguin. Nugo fylkkagielddasge, de lea Sámedikkis oktiiheivehallanovddasvástádus ja galgá veahkkin dáhttut hálddašanmuseaid ja Riikkaantikvára, go lea dárbu. Riikkaantikvára lea ásahan bargovugiid dakkár dáhpáhusaid várás main Sámediggi ii ovddit vuostecealkaga vaikko kulturmuittut ja kulturbirrasat main lea riikkalaš árvu, leat áitojuvvon. Dakkár dáhpáhusain galgá riikkaantikvára oažžut dieđu, nu ahte direktoráhta sáhttá árvvoštallat váldágo badjelasas plána ja ovddidago vuostecealkaga.

Sámediggi lea vuolláičállán sierra ovttasbargansoahpamušaid daid fylkkasuohkaniiguin main leat eanemus sámi kulturmuittut. Ovttasbargansoahpamušain lea kulturmuitohálddašeapmi okta čuokkis mii váldojuvvo ovdan, ja suorgi mas Sámediggi ja fylkkasuohkanat galget bargat ovttas vel eambboge go mii lea mearriduvvon kulturmuitolága láhkaásahusas.

2.6.5.3 Kulturmuitolága mearrádusat sámi kulturmuittuid birra

Kulturmuitolága § 4 vuosttas lađđasa maŋimuš cealkka, nanne ahte sámi kulturmuittut mat leat boarráseappot go 100 jagi, nugo láhka cealká, leat iešalddiset ráfáidahttojuvvon. Dat lea oahpes ášši ahte otnáš lágat leat váddásat ja Birasgáhttendepartemeanta lea danne dahkan vuosttas lávkki geahčadit galgágo otnáš mearrádus nuppástahttojuvvot láhkanuppástusain. Ulbmil berre dalle leat ahte mearrádus buktá mielddis eambbo ovddalgihtii árvidahttivuođa eaiggádiidda ja hálddahussii, namalassii das mii sámi kulturmuitu lea ja mo dan galgá gieđahallat kulturmuitolága mearrádusaiguin.

2.6.5.4 Riikkaantikvára sámi kulturmuittuid seailluhanprográmma

Riikkaantikvára 10 seailluhanprográmma dieđihuvvojedje leat álggahuvvon Sd.dieđáhusas nr. 26 (2006–2007) Ráđđehusa biraspolitihkka ja riikka birasdilli. Dieđáhusas árvaluvvui seailluhanprográmma automáhtalaččat ráfáidahttojuvvon sámi visteárbbi várás. Sámediggi lea álggahan prošeavtta sihkkarastin dihtii ahte automáhtalaččat ráfáidahttojuvvon sámi visteárbi kártejuvvo ja biddjojuvvo hálddahusa árvvoštallamiid olámuddui Askeladden nammasaš kulturmuitovuođuin.

2.6.5.5 Ekonomalaš váikkuhangaskaoamit

Kapihttalis 1429 poasttas 50 Doarjagat sámi kulturmuitobargui Proposišuvnnas 1S Birasgáhttendepartemeantta várás, leat bušeahttajahkái 2012 juolluduvvon 3, 093 milj. ruvnnu. Dasto leat merkejuvvon Ceavccageađggi kulturmuitoguvlui, mii lea Unjárgga gielddas, 1 milj. ruvnnu vuollepoasttas 72.5 ráfáidahttojuvvon ja erenoamáš allaárvosaš kulturbirrasiid ja kultureanadagaid sihkkarastin ja gáhtten. Sámi visttiid registarastinbargu Sámedikki namas lea ožžon ruđaid Máhttoloktemis, 2 milj. ruvnnu jahkái 2011 ja vel 2 milj. ruvnnu jahkái 2012. Registarastimat fertejit bistit unnimusat golbma jagi, ja šaddá dárbu juolludit prošektii lasi ruđaid.

2.7 Dearvvasvuohta, sosiála ja fuolla

2.7.1 Joatkkaoahpahus mánáidsuodjalusas

Mánáidsuodjalus unnitlohkoperspektiivvas nammasaš joatkkaoahpahus vuođđuduvvo ođđasis fálaldahkan maid addet Finnmárkku allaskuvla, Oslo allaskuvla, Lillehammera allaskuvla ja Telemárkku allaskuvla jagi 2012 čavčča rájis. Dát allaskuvllat leat ovdal fállan dán oahpu jagi 2008 ja jagi 2009, ja dat árvvoštallojuvvui maŋŋá positiiva fálaldahkan. Oahpus sámi perspektiiva lea deattuhuvvon.

2.7.2 Sámi dearvvasvuođa- ja fuollabálvalusaid áŋgiruššansuorggit

Áigodaga 2010–2013 leat álggahuvvon dearvvasvuođa- ja fuollabálvalusaid várás guokte 3-jáhkásaš áŋgiruššama olbmuide geain lea sámi gielalaš ja kultuvrralaš identitehta.

• riikkalaš ovddidanguovddáža 3-jahkásaš prošeakta sámi álbmoga várás

• 3-jahkásaš prográmma olbmuid várás geain lea demeansa ja geain lea sámi gielalaš ja kultuvrralaš duogáš

Áŋgiruššamiid ulbmil lea buoridit bálvalusfálaldagaid ja bálvalannávccaid sámi divššohasaid ja sin oapmahaččaid várás dainna lágiin ahte dearvvasvuođabargit leat háhkan buoret máhtu ja kulturáddejumi, ja ahte sis leat buorit neavvut gárvásat ja váldojuvvon atnui.

Ulbmiljoavku leat sámegiela hálddašanguovllu gielddaid dearvvasvuođa- ja fuollabálvalusaid bargit (Snoasa, Divttasvuotna, Loabát, Gáivuotna, Porsáŋgu, Guovdageaidnu, Kárášjohka, Deatnu ja Unjárga). Gáivuona suohkan geassádii dán ovttasbarggus čakčat 2010 dannego suohkanis ledje gáibideaddji doaimmat.

Sámi dearvvasvuođa- ja fuollabálvalusaid sámi áŋgiruššama várás leat vuođđuduvvon oktasaš stivrenráđđi ja resursajoavku.

Prográmmat barget lahkalagaid ovttas sámi fága- ja dutkanbirrasiiguin, oahpahusásahusaiguin ja fylkkamánniiguin njealji davimus fylkkas. Barggu váldoáigumuš lea čohkket dieđuid ja dasto hukset doaimmaid dieđuide mat leat riikkas ja daid vásáhusaide mat leat dearvvasvuođa- ja fuollabálvalusain sámegiela hálddašanguovllu suohkaniin. Finnmárkku allaskuvla čađaha girjjálašvuođalohkama ja máhttologahallama masa gullet fága- ja dutkandoaibmabijut mat leat sámi dearvvasvuođa- ja fuollabálvalusain. Máŋga váikkuhangaskaoami leat ráhkaduvvon mat addet eanet máhtu ja áddejumi das mii lea dehálaš go lea dahkamuš sámi divššohasaiguin.

Riikkalaš sámi ovddidanguovddáš nammasaš prošeakta, mii lea sámi álbmoga várás, lea Kárášjoga gieldda Buohcciidsiidda ovddidanguovddáža joatkka. Váldodoaimmat lea gaskkustit ja sirdit máhtu eallilan sámi divššohasaid dárbbu birra ja oažžut heivehuvvon bálvalusaid.

Demeansaprográmmas mii lea olbmuid várás geain lea sámi gielalaš ja kultuvrralaš identitehta, leat čuovvovaš váldoáŋgiruššansuorggit:

• Daid demeansagillájeaddji olbmuid iskkadallan ja diagnostiseren geain lea sámi gielalaš ja kultuvrralaš identitehta

• Oahpahusávdnasiid ráhkadeapmi ja sámi kulturoahpu oahpahusfálaldat

• Máhttobuorideaddji doaibmabijuid álggaheapmi mat leat heivehuvvon sámi kultuvrii birasdikšuma ja prošeaktabarggu oktavuođas.

Dearvvasvuođadirektoráhta árvvoštallá ahte dat guokte 3-jahkásaš áŋgiruššama leat leamaš dehálaččat go dat fuomášuhttet ahte lea dárbu buoret máhttui ja kulturáddejupmái go lea dahkamuš sámi divššohasaiguin ja sin dárbbuin oažžut heivehuvvon bálvalusaid. Go plánaáigodat nohká, de galgá árvvoštallojuvvot mo bargu berre čuovvoluvvot.

2.7.3 Dutkan ja álbmotdearvvasvuohta

Sámi dearvvasvuođadutkama guovddáš lea čohkkemin dieđuid iskkadallamii mii gohčoduvvo SAMINOR II. Iskkadallamis mii sáhttit oažžut mávssolaš dieđuid sámi álbmoga dearvvasvuođa birra. Dieđuidháhkan ferte dieđusge nu lágiduvvot, ahte lassin dieđuide sámiid birra mii oažžut maiddái dábálaš dieđuid Davvi-Norgga álbmoga birra muđuid. Departemeanta áigu árvvoštallat leago jierpmálaš addit guovddážii stuorát rolla guvllolaš epidemiologalaš máhttohuksemis go mii lea dárbu bisuhan dihtii ovttasdoaibmanođastusa ja álbmotdearvvasvuođalága áigumušaid.

2.7.4 Riektedoalu sámi viidodat

Duopmostuollohálddahusa nammadan bargojoavku, mas lei bargomearrádussan árvvoštallat sámi viidodaga riektedoalus, geigii iežas raportta ođđajagemánus 2011. Raporttas joavku árvala eanet doaibmabijuid mat gullet gielaide, máhttui ja rekruhttemii vai dábálaš duopmostuolut ja eanajuohkinduopmostuolut sáhttet buoridit iežaset geatnegasvuođaid fuolahit sámi álbmoga buorrin. Bargojoavku lea čilgen mat geatnegasvuođaid duopmostuoluin ja Duopmostuollohálddahusas leat Norgga sámiid buorrin, ja makkár dilli odne lea. Bargojoavkku árvalusat leat ee.:

• Sihkkarastit ahte oktagasat duođaid besset geavahit sámegiela ja dárogiela ovttaárvosaš giellan riekteproseassain, ee. dainna lágiin ahte sámegielalaš duopmáriid lohku lassána ja dulkonbálvalusat buorránit.

• Buoridit duopmostuoluid máhtu ee. sámerievtti, sámi árbevieruid ja riekteáddejumi birra.

• Leat mielde buorideamen dutkama sámi árbevieruid ja sámi árbevierrorievtti áddejumi birra, ja buorebut duođaštit daid.

• Sihkkarastit boazodoalliide seamma vejolašvuođaid oažžut eanajuohkováikkuhangaskaomiid go daid maid eanadoalloopmodagaid eaiggádat ja vuoigatvuođalaččat ožžot.

Duopmostuollohálddahusas raporta lea leamaš gulaskuddamis, ja danne áigu dan geavahit joatkkabarggus mas fáddán lea sámi viidodat riektedoalus.

2.7.5 Oktavuohta kriminálafullii

Sámeláhka fuolaha daid sámegielagiid vuoigatvuođaid guđet galget gillát ráŋggáštusa. Kriminálafuolla namahuvvo dás paragráfas 3–4. Dát mearrádusat mearkkašit ee. ahte sus guhte háliida sámástit iežas beroštumiid dihtii go lea dahkamuš sámegiela hálddašanguovllu kriminálafuolain, lea vuoigatvuohta oažžut bálvalusa sámegillii.

Justiisa- ja gearggusvuođadepartemeanta dáhtui Kriminálafuola guovdilis hálddahusa bokte ja Sd.dieđáhusa nr. 37 (2007–2008) vuođul álggahit sámi čohkkájeaddjiid ja dubmehallan olbmuid čohkkándilálašvuođaid ođđasis geahčadeami. Danne nammaduvvui bargojoavku mii galggai kártet makkár dárbbut leat resurssaide ja erenoamáš doaibmabijuide earret dárbbu sámiid giellageavaheami heivehallamii. Bargojoavkku raporta lea dál válmmas ja geigejuvvui 31.12.2011. Raporta lea sihke girjedárrui ja sámegillii (girjedárrohápmi čuovvu mielde).

Bargojoavku árvala raporttastis ahte fertejit álggahuvvot doaibmabijut mat sáhttet ollašuhtti čohkkájeaddji sámiid giellavuoigatvuođaid. Joavku oaivvilda ahte juohkelágan kriminálafuola caggi lea gulahallan, sihke riektesihkkarvuođa dáfus, sihkkarvuođabarggu dáfus ja čohkkájeaddjiid máhcahanbarggu dáfus servodahkii.

Justiisa- ja gearggusvuođadepartemeantta vuollásaš Kriminálafuola guovddášhálddahus lea dán oktavuođas čađahan konferánssa Kárášjogas miessemánu 7. já 8. b. 2012. Konferánssa fáddá lei bargojoavkku árvalusa čuovvoleapmi. Raportta ja konferánssa vuođul áigu Kriminálafuola guovddášhálddahus ovttasráđiid Sámedikkiin ráhkadit doaibmaplána.

2.7.6 Sámi perspektiivvat gielddasuorggis

Nordlándda fylkkamánne lea máŋggaid jagiid čohkken alccesis vásáhusaid mat gullet ámmáha rávvenrollii mii sus lea daid gielddaid ektui main leat sámi geavaheaddjit. Nordlándda fylkkamánne álggahii jagi 2011 ovddasmanni prošeavtta man ulbmil lea ee. skáhppot eambbo máhtu dan sámi áššiid barggu birra maid dat gielddat čađahit main lea sámi álbmot. Ovddasmanni prošeakta galgá vuos ráddjejuvvot mánáid ja nuoraid bajásšaddandilálašvuođaide, sámi gillii, dearvvasvuođa- ja sosiálafálaldagaide ja boazodollui ja areálapolitihkkii. Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta ruhtada prošeavtta.

Gielddaid guovddášlihttu, Sámediggi, Gieldda- ja guovlodepartemeanta ja Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta leat vuođđudan ovttasbarggu man ulbmil lea ee. kártet gielddasuorggi hástalusaid go galget addit ovttadássásaš fálaldagaid maiddái sámi álbmogiid. Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta oaččui miessemánus 2012 raportta man namma lea «Gielddasuorggi sámi perspektiivvaid kárten», maid NORUT Áltá lei ráhkadan.

Raporta govvida muhtun hástalusaid maid válljejuvvon gielddat leat skovven. Gielddaid bužit ja hehttehusat orrot leamen, nugo Norut Áltá, čilge, leat ee.

• golut mat vulget guovttegielalaš gielddaid dilis

• sámegielalaš ja sámi kulturmáhtolaš olbmuid váilivuohta

• rivttes eiseváldái gullevaš ovttasvástádusa bidjan (eahpečielggas man departementii gullá doaibmabijuid ruhtadit)

• negatiiva guottut ja unnán máhttu

• váilevaš bargomeanut gielddaplánemis mat válddášedje vuhtii sámi beroštumiid

Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta, Sámediggi, Gielddaid guovddášlihttu, Gieldda- ja guovlodepartemeanta ja Máhttodepartemeanta leat ovttamielalaččat das, ahte joatkevaš ovttasbargu čuovvoluvvo nu ahte vejolaš golut mat čatnasit sámi álbmogii, geahčaduvvojit dárkileappot.

2.8 Riikkaidgaskasaš politihkka

2.8.1 Davviguovlluid álgoálbmogat

Ráđđehusa davviguovlopolitihkka galgá leat mielde gáhttemin álgoálbmogiid gielaid, kultuvrra, ealáhusaid ja servodateallima. Skábmamánus 2011 Ráđđehus bijai ovdan stuorradiggedieđáhusa davviguovlluid birra, gč. Sd.dieđáhusa 7 (2011–2012) Davviguovllut. Ovddádus davvin siskkilda ceavzilis sosiála, kultuvrralaš ja ekonomalaš ovdáneami, ja birrasiid ja álgoálbmogiid beroštumiid ja vuoigatvuođaid árvvusatnima. Ráđđehus dáhttu ahte davviguovlopolitihkka galgá leat mielde seailluheamen álgoálbmogiid kultuvrra ja eallinvuođu. Áigumuš lea bidjat dakkár vuođu ahte álgoálbmogat sáhttet leat mielde plánen- ja mearridanproseassain, hálddašeamen, goziheamen birrasa ja searvamin dutkamii dainna áigumušain ahte galget sáhttit ávkin geavahit vejolašvuođaid maid davviguovlluid boahttevaš ovdáneapmi buktá.

Ráđđehusas leat jeavddalaš čoahkkimat Sámedikkiin davviguovloáššiin.

Olgoriikadepartemeanttas ja Sámedikkis leat guokte jahkásaš čoahkkima, main divaštallet Sámedikki riikkaidgaskasaš barggu ja álgoálbmotáššiid main lea dábálaš beroštupmi ja mat rasttidit riikkarájáid. Sámediggepresideanta lea bissovaš lahttu norgalaš sáttatgottis mii searvá Árktalaš ráđi ja Barentsráđi ministtarčoahkkimiidda. Sámediggeáirasatge sáhttet searvat dárbbu mielde eará riikkaidgaskasaš ja guvllolaš čoahkkimiidda go dehálaš álgoálbmotáššit leat áššelisttus. Olgoriikadepartemeanta doarju Sámedikki riikkaidgaskasaš doaimma jahkásaččat 1 milj. ruvnnuin viđajahkásaš rápmaplána mielde, mii lea jagi 2009 manu, 650 000 ruvnnuin ON-doaimmaide ja 350 000 ruvnnuin searvamii Barentsráđđái ja Árktalaš ráđđái. Olgoriikadepartemeanta ruhtada sierra álgoálbmotrávvejeaddjivirggi Norgga Baretsčállingottis. Ovttas Sámedikkiin Olgoriikadepartemeanta maid ruhtada álgoálbmotrávvejeaddjivirggi riikkaidgaskasaš Barentsčállingottis.

Davviguovlluid oktiiordnenfora álggahuvvui davviguovlodieđáhusa oktavuođas, ja dat galgá leat ráđđehusa ja Davvi-Norgga guvllolaš dási gaskasaš joret mas oktiiheivehit davviguovloáššiid ja divaštallet daid. Sámediggepresideanta lea bissovaš lahttu. Olgoriikaministtar jođiha fora, ja guovlluid ovddastit Nordlándda ja Romssa fylkkaráđđejođiheaddjit ja Finnmárkku fylkkasátnejođiheaddji. Oktiiordnenfora vuosttamuš čoahkkin dollojuvvui Hámmarfeasttas miessemánu 11. b. 2011.

Goalmmát sámeparlamentarihkalaš konferánsa (mas ledje Suoma, Norgga ja Ruoŧa sámedikkiid áirasat) lágiduvvui skábmamánus 2011. Konferánsa deattuhii dehálažžan ahte álgoálbmogat sáhttet ollásit ja beaktilit searvat, ja gáibidii ahte sámedikkit galget oažžut stuorát váikkuhanválddi Árktalaš ráđi ja Barentsovttasbarggu barggus ja proseassain. Barents álgoálbmotkongreassage, mii lei čoahkis Girkonjárggas njukčamánus 2012, siđai seamma láhkai ahte Barentsguovllu álgoálbmogat fertejit oažžut viidát ja buoret saji Girkonjárgga II julggaštusas.

Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta lea mielde juolludeamen ruđaid 3-jahkásaš rádjarasttideaddji «Nuortalaš kultuvra rájáid rastá» (2010–2012) nammasaš Interreg Sápmi prošektii. Prošeavttas barget ovttas Nuortasámi musea, Njávdámis, Anára musea, Suomas, ja sámi birrasat Ruoššas. Ulbmil lea nannet ja ovddidit nuortalaš kultuvrra, giela ja identitehta Suomas, Norggas ja Ruoššas.

Barents 2020 bokte Olgoriikadepartemeanta lea jagi 2010 várren 1,4 milj. ruvnnu guovtti álgoálbmotprošektii (ovdaprošektii). Ovddit prošeakta guoská gielaid digitála siskkáldas struktuvremii. Romssa universitehta lea bargamin ođđa ohcamiin oažžun dihtii ruđaid čuovvolanprošektii. Maŋit prošeakta guoská Guoládaga sámi máhttoguovddáža čielggadeapmái ja huksemii. Jagi 2009 rájis Riikkaidgaskasaš sámi filbmaguovddáš (ISF) Guovdageainnus lea ožžon Kulturdepartemeantta bušeahtas stáhtadoarjaga. ISF galgá ovddidit sámi filmmaid ja filbmaráhkadeami Norggas, Ruoŧas, Suomas ja Ruoššas.

Jagi 2009 rájis Riikkaidgaskasaš sámi filbmaguovddáš (ISF) Guovdageainnus lea ožžon stáhtadoarjaga Kulturdepartemeantta bušeahtas. ISF galgá ovddidit sámi filmmaid ja filbmaráhkadeami Norggas, Ruoŧas, Suomas ja Ruoššas. Stáhta ruhtadoarjja galgá geavahuvvot oanehisfilmmaid ja dokumentárafilmmaid ovddideapmái ja buvttadeapmái, ja vel máhttobuorideaddji doaibmabijuide ja doaibmabijuide mánáid ja nuoraid várás.

Norgga ja Ruošša gaskasaš kulturovttasbarggu oassin ásahuvvojit golmmajahkásaš ovttasbargoprográmmat mat váldet ovdan surggiid mat erenoamážit čalmmustuvvojit prográmmaáigodagas. Sámi kultuvra ja álgoálbmotkultuvra leat okta viđa čalmmustahttinsuorggis mat deattuhuvvon prográmmaáigodagas 2010–2012, nu go boahtte prográmmaáigodagasge. Kulturdepartemeanta ja Olgoriikadepartemeanta leat leamaš mielde oaččoheamen áigái Norgga ja Ruošša álgoálbmotkultuvrra kultuovttasbarggu ee. juolludettiin doarejaga kulturgaskkustankontuvrii mii lea ásahuvvon Moskvai ovttasráđiid Riddu Riđđu festiválain ja Davvi álbmogiid guovddážiin ja Raipon nammasaš ruošša organisašuvnnain. Kulturdepartemeanta lea maid leamaš mielde čielggadeamen prográmma Barentsguovllu sámi kulturealáhusaid doaibmiid várás.

Olgoriikadepartemeanta Norgga Barentsčállingotti bokte doarju árvat riikkaidgaskasaš prošeavttaid main sámi organisašuvnnat leat dehálaš doaibmaguoimmit.

Birasgáhttendepartemeanta lea ásahan Fram-guovddáža – dálkkádaga ja birrasa guovddáža Romssa gávpogii, mii maid galgá čalmmustahttit čuolbmačohkiid mat gullet álgoálbmogiidda.