1 Sámedikki 2013 jahkedieđáhus

1.1 Álggahus

Sámediggi lea Norgga sámiid ovddasteaddji álbmotválljen orgána. 39 áirasa válljejuvvojit 7 válgabiires juohke njealját jagi. 2013:s válljejedje sámit Norggas ođđa dievasčoahkkima ja ođđa sámediggeráđi.

Sámediggeválga dollojuvvui čakčamánu 9. b. 2013. Válgaoassálastin lei 66,9 proseantta. Dán válgii lei vejolaš čálihit iežas Sámedikki jienastuslohku neahta bokte. 15005 olbmo ledje čálihuvvan jienastuslohkui válgabeaivvi.

Sámediggi lea mearridan ahte jagi 2017 sámediggeválggas galgá leat vejolaš addit elektrovnnalaš ovddalgihtiijienastaga buot riikka gielddain.

Válgaboađus čájeha ahte mis ain lea dássidis sohkabealedássedeaddu Sámedikki áirasiid gaskkas, 49 % nissonolbmot ja 51 % almmáiolbmot. Dát lei gelbbolaš čalmmusteapmi das go leat 100 jagi dan rájes go nissonolbmot ožžo jienastanvuoigatvuođa Norggas. Dat ahte gaskamearálaš ahki lea njiedjan, lea buorre mearkan boahttevaš sámepolitihkkii. Dat čájeha ahte sihke listaevttoheddjiid ja Sámedikki dihtomielalaš bargu sihke ovttadássásašvuođain ja rekrutteremiin, lea lihkostuvvan.

Geassemánus čohkkii Sámediggi álgoálbmogiid miehtá máilmmi Áltái álgoálbmogiid jagi 2014 máilmmikonferánssa ráhkkaneaddji konferánsii. Máilmmi álgoálbmogiid áirasat sohpe oktasaš politihkalaš mihttomeriid máilmmikonferánsii. Seamma deaŧalaš lei kultuvrralaš ja sosiála bealli. Konferánssain nannii Sámediggi iežas nana riikkaidgaskasaš saji máilmmi álgoálbmogiid gaskkas, ja mii čájeheimmet ahte mii vátna resurssaiguin nagodit čađahit stuorra prošeavttaid,

Sámediggi čalmmustahtii giellajagi 2013 dainna lágiin ahte álggaheimmet iežamet giellakampánnja «Sámás muinna – Saemesth munnjien – Sámásta mujna – Snakk samisk te’ mæ». Dat lea riikkaviidosaš miellaguoddokampánnja mii lea erenoamážit jurddašuvvon nuoraid várás ja mas nuorat leat guovddážis kampánnja čađaheamis.

Dát leat áššit mat láhkásis leat veahkehan Sámedikki juksat jagi 2013 mihttomeriidis ja daid guhkesáiggi mihttomeriid ahte sámi álbmot oažžu dásseárvosaš ja vuoiggalaš meannudeami. Dát áššit leat ožžon stuorra beroštumi mediain ja lea oahppásat ollugiidda. Sámediggi bargá dattetge buot servodatsurggiid áššiiguin mat gusket erenoamážit sápmelaččaide. Mii galgat láhčit dilálašvuođaid dasa ahte sápmelaččat sáhttet sihkkarastit ja ovddidit iežaset gielas, kultuvrra ja servodateallima. Dan mii bargat maiddái dainna lágiin ahte addit doarjaga ovdamearkka dihtii lullisámi girkobláđđái, dainna lágiin ahte registreret sámi kulturmuittuid go visttit galget huksejuvvot dahje bagadit sámi visttiid eaiggádii, dahje dainna lágiin ahte čujuhit ráđđehussii ahte sámi álbmoga dárbbut boahttevaš álbmotdearvvašvuođaáŋgiruššamis fertejit fuolahuvvot.

Sámediggi hálddaš oasi dain ruđain mat juolluduvvojit sámi áigumušaide stáhtabušeahta bokte. Sámedikki bokte leat sápmelaččat Norggas ožžon muhtun muddui válddi kultuvrras, gielas, oahpahusas, kulturmuitosuodjalusas ja ealáhusain. Sámedikki jahkedieđáhussii gullá Sámedikki jagi 2013 politihkalaš ja hálddahuslaš doaibma. Vuođđun jahkedieđáhussii leat Sámedikki bušeahta iešguđet áššesurggiid mihttomearit.

1.2 Sámedikki rámmaeavttut

1.2.1 Sámedikki ekonomalaš rámmaeavttut

1.2.1.1 Boađusrehketdoallu 2013

Sámedikki jagi 2013 rehketdoallu čuovvu mielddusin jahkedieđáhussii.

1.2.2 Bušeahttaprosedyrat

Sámepolitihkas lea bušeahtta okta min deaŧaleamos politihkalaš reaidu. Dálá bušeahttaprosedyrat leat nu ahte sámediggeráđis lea okta jahkásaš čoahkkin finánsaministariin maŋit jagi bušeahttadárbbuid birra. Dasa lassin lea ráđis čoahkkin dihto departemeanttaiguin iešguđet surggiid bušeahttadárbbuid birra.

Sámediggi ráhkada dál viehka viiddes listta mii čájeha bušeahttadárbbuid. Sivvan lea muhtumassii dat go juolludusoassi sámi áigumušaide sihke olles stáhtabušeahta ektui ja juolludemiid ektui earáide, lea njiedjan 1998 rájes. Muhto lea maid dan geažil go váilot duohta bušeahttakonsultašuvnnat Sámedikkiin ekonomalaš rámmaid birra sámi áigumušaide.

Boađusin šaddá dávjá ahte ráđđehus bidjá ovdan dakkár ekonomalaš áŋgiruššama mii lea amas Sámediggái. Sámedikkis han galggašii leat guovddáš rolla sámi kultuvrra ja servodaga hábmemis ja ovddideamis. Sihke ráđđehussii ja Sámediggái livčče dakkár vuoruheamit ávkin mat láhčet dasa ahte sámepolitihkka lihkostuvašii Sámedikki bokte. Dakkár čoavdinvuohki eaktuda gulahallama ja ovttasbarggu gaskal ráđđehusa ja Sámedikki.

Dálá vuogis, dakkár rámmabušeahtain Sámediggái mii lea juogaduvvo 6 departemeantta gaskkas ja sámi áigumušaide mii lea juogaduvvon 10 departemeantta gaskkas, buktá hástalusaid dakkár ollislaš sámepolitihka juksamii, mii maid doarju Sámedikki legitimitehta ja ovddasvásttolašvuođa.

Sámediggi lea čoahkkimis gielda- ja ođasmahttinministariin evttohan dan vejolašvuođa ahte mii ovttas sáhttit digaštallat ja árvvoštallat rievdadusaid bušeahttavuogádahkii nu ahte šaddá dušše okta bušeahttapoasta Sámediggái.

1.2.3 Konsultašuvdnašiehtadusa praktiseren stáhta eiseválddiid ja Sámedikki gaskka

Go sámit leat álgoálbmot, de lea sis vuoigatvuohta konsulterejuvvot áššiin main lea njuolgga mearkkašupmi sidjiide. Dat mearkkaša dan ahte norgga eiseválddit leat geatnegahttojuvvon, álbmotrievtti bokte, konsulteret sámiiguin áššiin mat leat deaŧalaččat sámi servodahkii. Stáhta ja Sámedikki gaskka lea dahkkojuvvon šiehtadus das movt konsultašuvnnas galget čađahuvvot. Konsultašuvdnaprosedyrat gusket juohkelágan áššiide mat sáhttet váikkuhit sámi beroštumiid njuolga.

Sámediggi vásiha ahte konsultašuvdnaprosedyraid čađaheapmi lea nannen sámepolitihkalaš oktavuođa ja ovttasbarggu ráđđehusa ja Sámedikki gaskka. Sámediggi lea ilus go ráđđehus iežas politihkalaš geađgejuolggis nu čielgasit lea dovddahan ahte konsultašuvdnaortnet galgá bisuhuvvot. Dattetge lea deaŧalaš ahte konsultašuvdnašiehtadusa jeagadit goappašat bealit, ja ahte beliin lea oktasaš áddejupmi das movt konsultašuvdnašiehtadusa galgá čađahit geavahusas. Dás mii oaidnit ahte leat stuorámus hástalusat Sámedikki ja stáhta eiseválddiid gaskasaš ovttasdoaibmamis.

Hástalus konsultašuvnna geavahusas lea doallat rabasvuođa ja almmolašvuođa konsultašuvnnaid proseassa ja fáttá birra, ja dasto ahte mii bealit gudnejahttit proseassa ahte eat konkludere dahje váldde almmolaš oaiviliid čoavddusin. Sámediggi áigu eanet láhčit almmolašvuođa daid árvvoštallamiid ja beroštusaid ektui maid mii geahččalit gozihit konsultašuvnnaid bokte. Stuorra oassi sámepolitihkas hábmejuvvo konsultašuvnnaid bokte. Danne lea Sámediggi sorjavaš das ahte dán politihka hábmen dáhpáhuvvá almmolaš diehtojuohkima ja ságastallama bokte. Jos dainna galggaš lihkostuvvat de bidjá dat alla gáibádusaid dasa ahte árrat ja čielgasit gulahallat hálddahusa ja politihkalaš dásis.

Mearriduvvon konsultašuvdnaprosedyra leat praktiserejuvvon váldoáššis buori vuogi mielde maŋimuš jagiin. Energiijasuorggis lea positiivvalaš ovdáneapmi danne go Oljo- ja energiijadepartemeanta konsultašuvdnačoahkkimis 2013:s čielgasit dovddahii ahte konsultašuvdnarutiinnat galget buoriduvvot nu ahte maiddái Sámediggi beassá oaidnit gaskaboddosaš árvvoštallamiid ja mearrádusevttohusaid. Vásihusat leat dattetge čájehan ahte Eanadoallo- ja biebmodepartemeanta ii leat nu čorgat konsultašuvdnageavahusas ektui, go sihke dieđut bohtet maŋŋá ja dávjá maŋŋá go almmolaš oaivilat leat dahkkojuvvon, ja ahte dat unnán dahje ii obage čájet dáhtu gávnnahit oktasaš čovdosiid. Sámedikki árvvoštallama mielde ferte Sámediggi joatkit áŋgiruššama Eanadoallo- ja biebmodepartemeantta ektui vai oažžut ásahuvvot duohta konsultašuvnnaid sihke njuolga guoskevaš boazodolliiguin ja Sámedikkiin. Dát lea erenoamáš deaŧalaš maŋŋá go sámi searvan boazodoallohálddašeamis lea sakka fuoniduvvon maŋŋá go guovllustivrrat heaittihuvvojedje ođđajagimánu 2014 rájes.

Konsultašuvdnageatnegasvuohta álbmotrievtti mielde guoská maiddái Stuorradiggái. Stuorradiggi lea unnán dahje ii obage praktiseren dán áššiin main ii leat konsulterejuvvon ráđđehusain, áššiin main Stuorradiggi árvvoštallá spiehkastit konsulterejuvvon evttohusas, ja áššiin main lea ovddiduvvon áirrasevttohus. Sámediggi lea váldán dán ovdan Stuorradikki presideantagottiin. Dás lea šaddan dat boađus ahte presideantagoddi lea sádden reivve fágalávdegottiide ja muittuhan daidda ahte Sámedikkis sámelága ja ILO 169 vuođul lea sierra vuoigatvuohta buktit cealkámuša ovdal go dahkkojuvvojit mearrádusat main lea mearkkašupmi sámi beroštusaide, ja ahte erenoamáš oktavuođain sáhttá leat sivva čađahit konsultašuvnnaid Stuorradikki ja Sámedikki gaskka. Sámedikki árvvoštallama mielde ferte ovttasbarggu praktiserema Stuorradikki ja Sámedikki gaskka ovddidit viidáseappot gozihan dihte álbmotrievtti konsultašuvdnageatnegasvuođa áššiid meannudeamis mat gusket sámiide njuolga.

Konsultašuvnnaid bohtosat leat válddahuvvon fágakapihttaliin.

1.3 Giella

Váldomihttomearrin Sámedikki barggus sámegielain lea oažžut eanebuid geavahit sámegiela.

Sámediggi lea joatkán áŋgiruššama sámegielain jagis 2013. Mii álggaheimmet giellakampánnja mas nuorat leat hui deaŧalaččat, mii lágideimmet stuorra giellakonferánssa ja mii leat lasihan doarjaga sámi giellaguovddážiidda.

Sámediggi lea joatkán áŋgiruššama sámegielain 2013:s. Mii leat álggahan giellakampánnja mas nuorat leat guovddážis, mii leat lágidan stuorra giellakonferánssa ja mii leat lasihan doarjaga sámi giellaguovddážiidda. Ovttas sámedikkiiguin Ruoŧas ja Suomas mii leat viimmat ožžon áigái giellaovttasbarggu. 2103:s ásahuvvui sámi fága- ja resursaguovddáš, Giellagáldu, vuos prošeaktan.

Áŋgiruššan sámegielain dárbbašuvvo. Sihke danne go sámegiella lea okta sámi kultuvrra nannoseamos geađgejulggiin. Muhto maiddái go hástalusat dán suorggis leat stuorrát.

Jagi 2012 sámi giellaiskkadeapmi čájehii ahte golmmas vihttasis válljejit geavahit dárogiela vaikke vel livččii lean vejolaš geavahit sámegiela. Stuorámus sivvan válljet eret sámegiela lea ahte váilot sánit ja ahte iežaset mielas eai hála doarvái bures sámegiela. Iskkadeapmi čájeha maid ahte leat hui stuorra erohusat giellagálggain, geavahanarenain ja giellaguottuin sihke gielaid gaskkas ja iešguđet riikaosiin.

Sámi giellabargui leat uhcán resurssat. Mii leat nagodan lasihit doarjagiid giellaguovddážiidda, muhto doarjagat sámegiela hálddašanguovllu gielddaide ja fylkkagielddaide leat bissun guhká seamma dásis. Dát dieđusge čuohcá daidda vuoigatvuođaide mat mis leat beassat geavahit sámegiela go mii deaivvadit almmolašvuođain ja ahte dat almmolašvuohta mainna mii deaivvadit lea sámegielat.

Eanedan dihtii sámi giellageavaheddjiid mii leat 2013:s vuoruhan doaimmaid 3 suorggis. Dat ledje sámegielageavaheapmi, giellaarenat ja sámegiela gáhtten ja ovddideapmi. Sámelága giellanjuolggadusat, doarjagat, hálddahuslaš resurssat ja ovttasbargu leat dat váikkuhangaskaoamit mat mis ledje das ahte ollašuhttit min mihttomeriid sámegiela ektui.

Sámegielain bargojuvvo maiddái earret eará oahpahusásahusaid, kulturásahusain ja -doaibmabijuid, ealáhusdoaibmama ja organisašuvdnabargguid bokte. Dát barggut gieđahallojuvvojit eará fágakapihttaliin.

1.3.1 Sámegiela geavaheapmi

Mihttomearrin dán suorggis lea eanedit ja nannet sámegiela geavaheami. Mii háliidit ahte sámegiella galgá leat lunddolaš válljet sámegiela beaivválaš eallimis. Galgá leat vejolaš geavahit sámegiela ja sámegiella galgá leat oidnosis almmolašvuođas. Seammás mii fertet bargat dainna ahte sámegiela geavaheapmi nannejuvvo doppe gos giella lea rašis dilis.

Min deaŧaleamos váikkuhangaskaoamit dán suorggis leat ekonomalaš doarjagat gielddaide ja fylkkagielddaide ja ohcanvuđot doarjagat giellaprošeavttaide. Mis leat maid álggahan iežamet prošeavttaid.

1.3.1.1 Sámeálga giellanjuolggadusat

Okta min deaŧaleamos reaidduin barggus sámegielain lea Sámegiela giellanjuolggadusat. Sámediggi bargá dainna ulbmiliin ahte giellanjuolggadusat galget ođasmahttojuvvot sihkkarastin dihtii sámegielagiidda vejolašvuođa geavahit sámegiela deaivvadettiin almmolaš hálddahusain. Sámediggi lea jagis 2013 bargan viidáseappot dáinna áššiin ja áigu nammadit lávdegotti mii galgá čielggadit sámegiela dili ja ovddidit doaibmabijuid mainna nannet sámegiela. Sámelága giellanjuolggadusat addát viiddiduvvon vuoigatvuođaid beassat geavahit giela dihto guovllus, sámegiela hálddašanguovllus. Dát hálddašanguovlu geavahuvvo dasa ahte definerejuvvojit vuoigatvuođat sámegiela geavaheapmái maiddái eará lágain, earret eará go guoská vuoigatvuhtii oažžut oahpahusa sámegiela vuođđoskuvllas, mánáidgárddis, dearvvašvuođabálvalusain jed. Dat gáržžida vejolašvuođa sápmelaččaide oažžut sámegielat bálvalusa hálddašanguovllu olggobealde. Sámedikki mielas dat ii leat riekta Norgga sámi álbmoga ektui, ahte eai leat seamma vuoigatvuođat sámegiela geavaheami ja oahpahusa ektui.

Sámediggi lea konsultašuvnnain Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanttain (OHD) váldán ovdan gažaldaga sámelága giellanjuolggadusaid ektui ja mo sámegiella galgá gáhttejuvvot ja ovddiduvvot maiddái boahtteáiggis. Sámediggi háliida čielggadusa dán birra. Danne mii leat jagi 2014 bušeahtas juolludan ruđaid lávdegoddái mii galgá bargat viidáseappot dáinna áššiin.

1.3.1.2 Sámedikki giellakampánnja

Sámedikki giellakampánnja jagis 2013 «Sámás muinna – Saemesth munnjien – Sámásta mujna – Snakk samisk te’ mæ» lei min stuorra áŋgiruššan geahččalit eanedit giellageavaheddjiid logu. Dát lea riikaviidosaš miellaguoddokampánnja mii lea erenomážit jurddašuvvon nuoraid várás. Kampánnja ulbmiljoavkun lea buot sámi nuorat, sihke sii geat hállet sámegiela, sii geat máhttet veaháš sámegiela ja sii geat eai hálddaš sámegiela.

Sámedikki mihttomearri lea ahte dát kampánnja galgá veahkehit loktet diehtomielalašvuođa sámegiela geavaheami birra eanet oktavuođain, movttiidahttit oahppa sámegiela, eanedit sámegiela geavaheami eanet ja ođđa arenain ja ahte sámegiella galgá oidnot ja geavahuvvot almmolaš oktavuođain.

Sámediggi lea nammadan 24 giellaambassadevrra giellakampánnja oktavuođas. Dáid ambassadevrraid bargamuššan lea doaibmat buorrin ovdagovvan ja movttiideaddjin oažžut eanebuid geavahit ja oahppat sámegiela. Sámediggi lea hui rámis go lea ožžon dáid árjjalaš ja áŋgiris ambassadevrraid dán deaŧalaš doibmii.

Giellakampánnja álggahuvvui skábmamánus muhto lea dál juo ožžon stuorra fuomášumi ja lea dán rádjai lihkostuvvan hui bures. Ollugat jearahit buktagiid, ja miehtá Sámi leat galledan kampánnjasiiddu. Kampánnja ii leat ožžon fuomášumi dušše Norgga bealde, muhto maiddái Ruoŧa ja Suoma bealde. Mánu áiggis ledje badjel 500 gova Instagrámmas mas kampánnja hashtagat ledje geavahuvvon.

Bálkkašumi vuoiti ovddida sámegiela ja kultuvrra sihke iežas barggu bokte oahpaheaddjin, čállin ja juoigin. Erenoamážit iežas muitalusaiguin son lokte sámegiela. Muitalusat heivejit buohkaide, sihke daidda mánáide mat leat oahppamin sámegiela ja rávesolbmuide geat lea massán gielaset dáruiduhttima geažil.

Gáldu: Govva: Per Ivar Somby

1.3.1.3 Sámedikki giellakonferánsa

Dan barggus ahte nannet sámegiela ja eanedit dan geavaheami, leat dakkár arenat ja deaivvadansajit deaŧalaččat gos guovdilis áššit ovddiduvvojit ja digaštallojuvvojit. Sámedikki giellakonferánsa lágiduvvui 2013 skábmamánus ovttas Sámi lohkanguovddážiin.

Konferánssa fáddán lei «Doaibmi guovttegielatvuohta, mo juksat mihttomeari?» Sámediggi áigu eanedit sámegielagiid logu ja eanedit sámegiela geavaheami. Jus galgat juksat dáid mihttomeriid, de mii fertet ollu buorebut lihkostuvvat barggus doaibmi guovttegielatvuođain. Guovttegielatvuohta lea leamaš guovdilis fáddán máŋga logijagi, ja dál lea deaŧalaš ahte mii geahčadit lea go strategiija doaibman ja mo mii duođai sáhttit juksat doaibmi guovttegielatvuođa mihttomeari Sámi iešguđet giellaguovlluin. Konferánsa gieđahalai man deaŧalaš sámegielaoahpaheami kvalitehta ja vuogit leat ja eanet diehtomielalašvuohta vugiid ja beaivválaš giela válljemis leat.

Giellakonferánsii bohte servodaga iešguđet surggiid giellaolbmot ja oassálastin ii leat goassege ovdal leamaš nie buorre. Earret konferánssa čájehuvvojedje girjjit, oahpponeavvut, ja oahpahusvuogit. Giellaambassadevrrat juhke «Snakk samisk te’mæ»-boaluid ja muitaledje giellakampánnja birra.

Konferánssa álggaheaddjit bidje ovdan ođđa dutkama doaibmi guovttegielatvuođa birra ja juogadedje iežaset vásáhusaid dan suorggis. Nu ožžo oassálastit ođđa máhtu ja áddejumi fáttás.

1.3.1.4 Sámegiela hálddašanguovlu

Sámegiel hálddašanguovllu gielddat ja fylkkagielddat leat deaŧalaš ovttasbargoguoimmit sámegiela nannemis báikkálaččat. Sámediggi juolluda guovttegielatdoarjagiid sámegiela hálddašanguovllu gielddaide ja fylkkagielddaide. 2/3 oassi dain váikkuhangaskaomiin mat Sámedikkis leat gillii, juolluduvvojit njuolgga hálddašanguovllu gielddaide ja fylkkagielddaide. Ruđat galget váikkuhit dasa ahte dáid guovlluid olbmot galget sáhttit gáhttet ja ovddidit gielaset, ja ahte sii galget bálvaluvvot sámegillii almmolaš etáhtain ja dat galget váikkuhit ahte gielddat ja fylkkagielddat aktiivvalaččat galget sáhttit oainnusmahttit sámegiela ja eanedit dan geavaheami almmolašvuođas.

Jagis 2013 bođii Raavrevijhke tjielte mielde sámegiela hálddašanguvlui. Dát leat logi gieldda mielde sámegiela hálddašanguovllus.

Sámediggi ja sámegiela hálddašanguovllu gielddat ja fylkkagielddat leat dahkan ovttasbargošiehtadusaid guovttegielatvuođaruđaid geavaheamis. Sámelága giellanjuolggadusaid hálddašeapmi lea vuođđun ovttasbargošiehtadusaide. Ovttasbargošiehtadusat veahkehit dasa ahte šaddá bistevaš gulahallan gaskal Sámedikki ja hálddašanguovllu gielddaid politihkalaš dásis. Sámedikkis lei oktasaš politihkalaš čoahkkin buot sámegiela hálddašanguovllu sátnejođiheddjiiguin Kárášjogas guovvamánu dán jagi. Gielddat leat ovttasbargošiehtadusain ieža mearridan maid sii háliidit vuoruhit go guoská giela ovddideapmái. Go gielddat leat nu iešguđetláganat, de šaddet maiddái doaibmabijut iešguđetláganat. Gielddat leat dovddahan ahte guovttegielatvuođaruđat eai govčča daid duohta goluid mat gielddain leat guovttegielatvuođa bálvalusaide ja ahte rámma iešguđet gildii ii leat stuorron máŋgga jahkái.

Sámediggái leat ovttasbargošiehtadusat deaŧalaš reaidun giellabarggu váikkuheamis ja čuovvoleamis hálddašanguovllu iešguđet gielddas ja fylkkagielddas. Gielddaid ja fylkkagielddaid jahkásaš doaibmaplánaid ja čuovvovaš raporttaid bokte, ja áššemeannudeaddji njuolgga oktavuođa bokte ovttaskas ovttadagain, oažžu Sámediggi buori visogova das mo giellabargu čađahuvvo guovttegielatvuođaruđaid vehkiin.

Sámedikkis lea ovttasbargošiehtadusaid bokte vejolašvuohta váikkuhit daid doaibmabijuid ja strategiijaid mat čađahuvvojit, sihke doaibmabijuid jahkásaš vuoruheami bokte, ja šiehtadusaid ođasmahttima bokte. Sámediggi oassálastá Giellagiella forumii man gielddat ja fylkkagielddat dorjot ja masa sii oassálastet.

Olbmuin olggobealde sámegiela hálddašanguovllu eai leat seamma vuoigatvuođat beassat geavahit sámegiela dahje vuoigatvuohta bálvalusaide sámegillii go deaivvadit almmolašvuođain. Danne lea Sámediggi bargagoahtán ovttasbargošiehtadusaiguin gávpotgielddaiguin nannen dihtii sámi giela ja kultuvrra. Jagi 2013 dagai Sámediggi ovttasbargošiehtadusa Romssa suohkaniin. Šiehtadusa áigumuš lea váldit ovddasvástádusa sámi servodagas ja servodatovdáneamis Romssa suohkanis, hehttet negatiivva vealaheami ja ođasmahttit ja ovddidit ovttasbarggu gaskal Sámedikki ja Romssa suohkana.

Prošeakta galgá kártet sámi báikenamaid ja dieđuid das manne dat gohčoduvvojit danin. Lullisámi guovlluin leat uhccán sámi báikenamat čohkkejuvvon ovdal, ja dát prošeakta adnojuvvo danin hui deaŧalaš bargun. Sámi báikenamaid čohkken lea deaŧalaš vai dat bohtet buorebut oidnosii dakkár guovlluin gos uhccán sámi báikenamat leat čohkkejuvvon, ja gos dárbu lea stuoris gáhttet ja nannet sámegiela. Sámi báikenamaid čohkken ja registreren lea buorre vuohki oainnusin dahkat sámegiela dáin guovlluin, erenoamážit go namat doaivumis bohtet oidnosii kárttain ja geaidnogalbbain. Prošektii lea juolluduvvon 300 000 ru.

Gáldu: Kárta: Kártadoaimmahat

1.3.1.5 Sámi giellaprošeavttat

Sámediggi lea 2013:s várren 7,6 miljon ru. Giellaprošeavttaide. Doarjagat galget veahkehit dasa ahte sámegiela geavaheapmi eaneduvvo ja nannejuvvo, ahte eanebut ohppet sámegiela ja ahte šaddet eanet arenat sámegiela geavaheapmái.

Doarjja addojuvvui earret eará sámegielkurssaide rávesolbmuid várás, giellaleairraide mánáid ja nuoraid várás ja báikenammaprošeavttaide, earret eará báikenammačoaggimiidda Plassje guovllus.

Lea maid addojuvvon doarjja dakkár giellaarenaide mat nannejit njálmmálaš giellafievrrideami buolvvaid gaskkas. Erenoamážit daid guovlluin gos giella uhccán gullo árbabeaivvis, lea deaŧalaš ahte boarráset buolva lea mielde giellafievrrideamis. Dat dagahivččii ahte suopmansánit ja dajaldagat fievrriduvvojit buolvvaid gaskkas.

Prošeaktaraporttat čájehit ahte máŋga prošeavtta leat lihkostuvvan bures ásahit arenaid gos giella oahpahuvvo ja gullo. Erenoamážit giellaguovddážat leat viššalis ohccit, sii leat ásahan máŋga giellaarena giellaprošeaktaruđaiguin. Dát leat maid mielde ovddideamen sámegiela nu ahte dat geavahuvvo ja boahtá oidnosii dain guovlluin gos giella lea áitojuvvon. Tearbmaprošeavttat leat mielde ovddideamen sámegiela, vai dat šaddá ollesárvosaš geavahangiellan ođđaáiggi árgabeaivvis.

Vai sámegiella šattašii ollesárvosaš geavahangiellan ođđaáiggi árgabeaivvis, lea Sámediggi maiddái dán jagi dorjon sámegielat «appaid» ráhkadeami, applikašuvnnat mat geavahuvvojit mobiltelefovnnain ja neahttabreahtáin. Sámediggi lea addán doarjaga mobiltelefovdnaapplikašuvnnaid ovddideapmái buot golmma sámegillii.

2013:s oaččuimet bohtosa ohcanvuđot giellaprošeavttaid doarjjaortnega evalueremis. Evalueren guoskkai sidjiide geat leat ožžon doarjaga giellaprošeavttaide Sámedikki áigodagas 2007–2011. Evaluerema ulbmil lei iskat váikkuhit go giellaprošeaktaruđat dasa ahte Sámediggi juksá daid mihttomeriid maid mii leat bidjan doarjjaortnegii. Lei maid vurdojuvvon oažžut gova doarjjavuostáiváldiid doarjjageavaheamis, ja das mo doarjja hálddašuvvo.

Evaluerema váldoloahppajurdda lei ahte sámegiela ohcanvuđot doarjjaortnet lea buresdoaibmi ortnet, mii mihttomeriid, vuoruhemiid ja doarjjaruđaid hálddašeami bokte doarju sámi giellabarggu. Evalueren oaivvilda ahte dat doaibmá «duktan» mii šaddada giellabarggu «rahkadasa». Stuorát servodatperspektiivvas dat rahkadas ovttasdoaibmá čavga sihke eará gielladoaibmabijuiguin ja dainna sámi giellapolitihkain maid Sámediggi ja ráđđehus fievrridit.

Ortnega givrodat lea das ahte dat geahččaluvvo rievdaduvvot mieđai mieđaid ja heivehuvvot vásáhusaide ja ođđa máhttui dihto prošeavttaid dárbbu ja váikkuhusa vuođul. Dát rievdanmieđisvuohta orru váikkuheamen hutkáivuhtii ja ođđajurddašeapmái, ja dasa ahte movttiidahttit ovddidanbargui konkrehta prošeavttaid olggobealde.

Dat ahte doarjjaortnet lea deaŧalaš veahkki sámegiela nannemii, ii mearkkaš dattetge ahte ortnegis ii leat buoridan munni, dahje bealit maid sáhttá deattuhit eanet. Sámediggi lea álggahan doaibmabijuid mat buoridivčče sámi giellaprošeavttaid doarjjaortnega.

Sámediggi lea ovttaoaivilis evalueremiin das ahte jahkásaš vuoruhemiid berrešii doalahit dálá dásis ii ge lasihit. Sámedikkis galget ain leat dat vuoruheamit mat adnojuvvojit eanemus ulbmillažžan bajimus sámi servodatperspektiivva vuođul.

Evalueren rávve ahte doarjjaortnet váldoáššis galgá vuoruhit gielladoaibmabijuid, ja ahte kulturdoaibmabijut mas lea uhcit giellaoahpahus, galget biddjojuvvot kulturdoarjjaortnegiidda. Sámediggi lea ovttaoaivilis dainna, muhto seammás ferte Sámediggi árvvoštallat sáhttá go leat ulbmillaš vuoruhit kulturvuđot giellakurssaid maid, erenoamážit dainna ulbmiliin ahte rekrutteret eanet almmáiolbmuid.

Go guoská bohtosiidda, mii čujuhit raportii iskkadeamis, Evaluering av Sametingets søkerbaserte tilskuddsordninger for samisk språk (sámegiela ohcanvuđot doarjjaortnegiid evalueren).

1.3.2 Arenat sámegielaid várás

Sámi giellaguovddážat leat Sámedikki deaŧaleamos ovttasbargoguoimmit sámegiela ovddideami várás. Dat leat erenoamáš deaŧalaččat lagasbirrasii ja bohciidahttet ollu doaimmaid iežaset guovlluin. Danne lea Sámediggi nannen giellaguovddážiid ovddidandoarjagiid bokte ja sii lea ožžon lasihuvvot bistevaš doarjagiid.

2013:s leat ásahuvvon 2 ođđa giellaguovddáža, Gïeleaernie, lullisámi giella- ja kulturguovddáš Raavreviikes ja Omasvuona giellaguovddáš mii lea máŋggagielat giellaguovddáš Omasvuonas.

Sámi giellaguovddážat ožžot njuolggodoarjagiid Sámedikkis ásahit arenaid sámegielaid várás. Lea deaŧalaš ahte sámegiella galgá gullot ja oidnot giellaguovddážiid doaibmaguovlluin. Sámediggi háliida árjjalaš ja eallinnávccalat giellaguovddážiid. Sámediggái lea buorre ovttasbargu giellaguovddážiiguin deaŧalaš ja ahte beassat gullat ovttaskas giellaguovddážiid dárbbuid ja sávaldagaid boahtteáigái. Danne oassálastá Sámediggi fierpmádatčoahkkimiidda giellaguovddážiiguin.

Maŋŋá giellaguovddážiid evalueren 2012:s leat giellaguovddážat dieđihan ahte sii dárbbašit rámmaeavttuid mat leat buorebut einnostahttit. Dan lea Sámediggi čuovvolan dakko bokte ahte lea ásahan gaskaboddasaš poastta mii galgá váikkuhit dasa ahte giellaguovddážat ovttasráđiid Sámedikkiin ožžot ovddidandoarjagiid. Sámediggi mearridii 2013:s ahte ovddidandoarjja galggai geavahuvvot rávesolbmuidoahpahuskurssaide sámegielas. Giellakurssat oahppočuoggáiguin mat addet gelbbolašvuođa, vuoruhuvvojedje.

Sámediggi lea 2013 reviderejuvvon bušeahtas nannen giellaguovddážiid dakko bokte ahte nannet giellaguovddážiid bistevaš doarjagiid. Giellaguovddážat čađahit aktiivvalaččat iešguđet giellaprošeavttaid iežaset guovlluin ja giellaguovddážat leat leamaš Sámedikki ohcanvuđot giellaprošeavttaid stuorámus ohccit. Dieđut ruovttoluotta giellaguovddážiin sierra ovddidandoarjaga ektui lei ahte dát váikkuhii dasa ahte giellaguovddážat ožžo einnostanvejolašvuođa ja sáhtte plánet ja álggahit giellakurssaid álgogeahčen jagi. Lea maid buorre go giellaguovddážat ain sáhttet ohcat ruđaid eará dárbbuide Sámedikki giellaprošeavttaid bokte.

1.3.3 Sámegielaid gáhtten ja ovddideapmi

Sámedikki mihttomearri lea ahte sámegiella galgá geavahuvvot ja oidnot buot servodatsurggiin. Sámegiela geavaheapmi lea deaŧaleamos eaktun dasa ahte sáhttit gáhttet ja viidáseappot ovddidit giela. Jus dát galggaš lea vejolaš, de dárbbašuvvo oktilaš tearbmabargu mii biddjojuvvo olahahttin digitála diehtovuođuid bokte mii dahká álkibun váldit fárrui ođđa tearpmaid sátnegirjjiin ja riektečállinprográmmain. Digitála olahahtti sátnegirjjit ja riektečállinveahkkeneavvut leat áibbas dárbbašlaččat gielaid oktasaš norbmavuođu gáhttemis ja viidáseappot ovddideamis.

Buorre davviriikkalaš ovttasbargu dárbbašuvvo go galgá ovddidit giellapolitihkalaš ja giellafágalaš áššiid. Oktasaš tearbmaovddideapmi ja normeren leat deaŧalaččat go galgá sihkkarastit oktasaš vuođu sámegillii.

Sámediggi lea ekonomalaččat veahkehan ráhkadit ođđa ohcanvuđot elektrovnnalaš sátnegirjji ja čađahit kurssaid Termwiki giellamielbargiide.

1.3.3.1 Davviriikkalaš sámi giellaovttasbargu

Sámi parlamentáralaš ráđđi ásahii Sámi Giellagáldu ođđajagimánu 1. b. 2013. Sámi Giellagáldu lea sámegielaid davviriikkalaš fága- ja resursaguovddáš. Guovddáš galgá gáhttet ja ovddidit dan kulturárbbi mii lea čadnojuvvon sámegillii. Dat galgá doaibmat fágalaš áššedovdi orgánan, mii čohkke ja láhčá doaibmabijuid sámegielaid geavaheapmái ja gáhttemii, ja guovddáš galgá oktiiordnet sámi giellaovttasbarggu. Sámi Giellagáldus lea ovddasvástádus ovttas sámedikkiiguin nannemis ja ovddideamis davviriikkalaš giellaovttasbarggu, nannemis ja ovddideamis sámegielaid vai giellajoavkkuid iešguđet dárbbut, hástalusat ja resurssat váldojuvvojit vuhtii ja riggudahttimis sámegiela ja sihkkarastimis dan boahtteáiggi. Guovddáža ásahemiin leat sámi giellabálvalusat čohkkejuvvon. Sámi Giellagáldu lea sámi álbmoga oktasaš ja seammás bajimus orgána gažaldagain mat gusket sámegillii.

Davviriikkalaš giellaovttasbargui gullá earret eará giellagáhtten, giellaovddideapmi, tearbmabargu, normeren, nammabálvalus, báikenamat ja diehtojuohkin giellafágalaš áššiin.

Sámi Giellagáldu lullisámegiela giellajuogus dohkkehii 2013:s oktiibuot 564 ođđa tearpma. Julevsámegiela giellajuogusges dohkkehii 168 ođđa tearpma. Davvisámegiela giellajuogusges dohkkehii 2013:s oktiibuot 1001 ođđa tearpma. Anárašgiela giellajuogus dohkkehii oktiibuot 620 ođđa tearpma. Dasa lassin anárašgiela giellajuogus normerii dan, mot loatnasániid galgá ráhkadit anárašgielas. Ođđa tearpmat ja norpmat leat almmuhuvvon Sámi Giellagáldu neahttasiidduin http://samigiellagaldu.org/. Dasa lassin Sámi Giellagáldu lea čađahan aktiivvalaččat giellagáhttema ja rávvendoaimma sosiála medias https://www.facebook.com/SamiGiellagaldu. Sámi Giellagáldus ledje jagi 2013 loahpas oktiibuot 930 liikojeaddji.

Sámi Giellagáldu ii lea sierra fysihkalaš orgána, muhto guovddáža juhkosat leat lávdaduvvon miehtá Sámi Norggas, Ruoŧas ja Suomas sámedikkiid bargiid bargosajiin. Guovddáš lea vuos geahččalanprošeakta maid mas mii leat oččodeamen bistevaš ruhtadeami. Guovddáš lea Sámi parlamentáralaš ráđi vuollásaš.

1.3.3.2 Sámi tearbma- ja giellaovddidanbargu

Tearbmaovddideapmi mearkkaša ođđa doahpagiid ja ihtagiid heiveheapmi gielalaččat nu ahte lea vejolaš gulahallat daid birra sámegillii. Ollislaš terminologalaš čovdosat leat hui deaŧalaččat go galgá fuolahit sámegielaid oktasašvuođu.

Sámediggeráđđi almmuhii julevsámi – dáru / dáru – julevsámi digitála sátnegirjji julevsámi giellakonferánssas Johkamohkis 2012. Dán jagi lea neahttasátnegirji almmuhuvvon Romssa universitheta Giellatekno ruovttusiidduin. Sámediggi lea dál heivehišgoahtán sátnegirjji digitála hápmái nu ahte sáhttá geavahuvvot resursan plánejuvvon dáhtasátnegirjái.

Sámediggi lea bargagoahtán hállasyntesa ovddidemiin davvisámegiela várás. Dát lea giellateknologalaš veahkkeneavvu buohkaide geain leat čállin- ja lohkanváttisvuođat ja geat dárbbašit veahkki teakstalohkamii skuvllas, barggus ja priváhta. Dát bargu dáhkko ovttas Divvun joavkkuin ja Giellateknoin. Sámediggi lea bálkáhan Acapela Group AB ráhkadit teavstta hállamii davvisámegiela várás. Bargu lea álggahuvvon 2013 skábmamánus ja gárvves buvtta almmuhuvvo golggotmánus 2014.

Jorgaluvvon teavsttat dahket oalle stuora oasi dan teakstamearis mii beaivválaččat buvttaduvvo. Dat gokčet sámegielat olbmuid dárbbu oažžut dieđuid iežaset gillii. Seammás jorgaluvvon teavsttat maiddái leat máŋgii áidna čállosat mat ovdanbuktet dihto áššesurggiid sisdoalu sámegillii ja leat ná deaŧalaš oassi sámegiela ovddidanbarggus. Sámedikki jorgaluvvon áššeteavsttat dahket stuora oasi servodaga sámegiel áššeteavsttain. Dát teavsttat leat maiddái mielde cieggadeamen áššemeannudangiela. Sámedikki buvttadan sámegiel teavsttat adnojuvvojit diehtogáldun sámi mediain ja leat maiddái dan láhkai mielde váikkuheamen almmolaš giellageavaheami. Sámediggi jorgala beaivválaččat teavsttaid sihke julev-, lulli- ja davvisámegillii.

1.3.3.3 Sámi báikenamat

Sámedikki báikenammabálvalus lea láhkageatnegahttojuvvon doaibma (gč. Báikenammalága). Sámediggi lea nammadan davvisámegiela, julevsámegiela ja lullisámegiela nammakonsuleanttaid. Nammakonsuleanttain lea fágalaš ovddasvástádus rávvemis guđe čállinvuogit galget evttohuvvot geavahuvvot almmolaččat. Sámedikki báikenammabálvalus rávve sámi báikenamaid geavaheamis gielddaide, journalisttaide ja earáide geat beroštit sámi báikenamain. Dieđut leat juhkkojuvvon almmolaš čujuhusaid, čoahkkebáikenamaid, giliid namaid, geainnuid, gáhtaid ja sullasaččaid birra.

Sámi báikenamat geavahuvvojit eanet ja eanet. Mii oaidnit ahte Norgga servodat oaidná man mávssolaš dat lea ahte maiddái sámegielat namat registrerejuvvojit ja duođaštuvvojit oktanaga dárogielat namain. Sámi báikenamat bohtet eanet ja eanet oidnosii dađi mielde go Stáhta geaidodoaimmahat lea galbegoahtán sámegillii sámi guovlluin. Dat lea maid mielde gáhttemin sámi báikenamaid. Dattetge lea buoret gulahallan ja rutiinnat Stáhta geaidnodoaimmahagain galbema oktavuođas sámegillii. Mii oaidnit ahte muhtumin leat ceggejuvvon galbbat mat leat boastut čállojuvvon ja/dahje main namat leat bardojuvvon boasttu vuoru mielde galbbain. Dan livččii sáhttit čoavdit jus Sámedikki báikenammabálvalus lei oažžut dieđuid Stáhta geaidnodoaimmahaga doaimmaid birra galbema oktavuođas sámegillii.

Hápmira suohkan lea mearridan galbet sámegillii suohkanis. Stáhta geaidnodoaimmahat ii miehtan dasa álggos, go Hápmira suohkan ii lean mielde sámegiela hálddašanguovllus. Sámediggi lea fuomášuhttán dan ahte njuolggadusat mat gusket galbemii sámegillii leat vuođđuduvvon Báikenammaláhkii, ii ge lea juoga maid geaidnodoaimmahat ieš sáhttá mearridit. Danne lea Stáhta geaidnodoaimmahat rievdadan oainnus dán áššis.

Raavrevijhke suohkan lea ohcan Gonagasas stáhtaráđis oažžut suohkana sámegielnama dohkkehuvvot, muhto ášši lea bisánan go lea bohciidan sierramielalašvuohta das mo sámi namma galgá čállojuvvot. Sámediggi lea ain gulahallamin suohkaniin ja Gonagaslaš Gielda- ja Regiovdnadepartemeanttain áššis.

Sámediggái lea deaŧalaš oassálastit čoahkkimiidda ja semináraide main báikenammaáššit digaštallojuvvojit vai beassá juohkit bidjat ovdan ja čalmmustahttit daid hástalusaid mat mis leat áššiin mat gusket sámi báikenamaide. Danne lea Sámediggi oassálastán jahkásaš ráđđádallančoahkkimii Stáhta kártadoaimmahagain ja eará báikenammakonsuleanttaiguin miehtá Norgga. Mii oassálasttiimet maiddái UNGEGN (United Nations Group of Experts on Geographical Names) Davviriikkaid Divišuvnna konferánsii Tallinis, gos digaštallojuvvojedje báikenammaáššit mat gusket olles Davviriikkaide. Konferánssas digaštalle mo galgá čoavdit iešguđet guovlluid váttisvuođaid ja mo ođđa dihtorprográmmat kárttaid ja registariid várás ráhkaduvvojit iešguđet miellahttoriikkain. Eará deaŧalaš ášši lei mo mii sáhttit dahkat báikenammaáššiid áššemeannudeami nu njuovžilin go vejolaš vai sámi báikenamaid geavaheami kvantitehta eaneduvvo ja kvalitehta buoriduvvo servodagas.

Doarjjajuolludemiid bokte lea Sámediggi mielde oažžut sámi báikenamaid čohkkejuvvot, duođaštuvvot ja registrerejuvvot Norggas. Jagis 2013 juolluduvvui 1 347 000 ru báikenammaprošeavttaide.

1.4 Kultuvra

Sámedikki váldomihttomearri sámi kultuvrra ektui lea ealli ja juohkelágan sámi dáidda- ja kultureallin. Go lea juohkelágan kultureallin de dat váikkuha ealli báikegottiid go dat buktá doaimma, gullevašvuođa, loaktima ja identitehta, ja dasa lassin kulturvuđot bargosajiid.

Sámediggi lea, juksan dihte váldomihttomeari gozihan, ovddidan ja gaskkustan sámi kultuvrra girjáivuođa dainna lágiin ahte árjjalaččat geavaha váikkuhangaskaomiid, ovttasbarggu bokte aktevrraiguin mat barget sámi kulturovddidemiin, ja gulahallama bokte guovddáš, guovlulaš ja báikkálaš eiseválddiiguin bargan nannet sámi dáidda- ja kulturovddideami rámmaeavttuid.

Okta Sámedikki stuorámus hástalusain lea sihkkarastit sámi kulturásahusaide buriid rámmaeavttuid ja ovdánanvejolašvuođaid. Proseassat mákset ollu ja gáibidit ollu áiggi. Sámedikkis leat 2013:s dattetge máŋga buori ovdamearkka ja bohtosat maidda čujuhit.

Nuortasámi musea/Á’vv Saami Musea prošeakta lea gáibidan ollu áiggi, muhto 2013:s leat mii lihkostuvvan oažžut sadjái sihke organisatuvrralaš beliid konsoliderema ektui, láigošiehtadusa Stáhta huksenfitnodagain ja formalitehtaid vistti eaiggátvuođa birra sadjái. Visti divodeapmi lea maiddái čađahuvvon. Dál lea vel bargun dušše gárvvistit čájáhusa. Lea álggahuvvon magasiidnahuksen museas, mii lea eaktun dasa ahte fievrridit ruovttoluotta ja vurket dávviriid.

Bååstede-prošeakta sámi dávviriid ruovttoluotta fievrridemiin – álggahuvvui formálalaččat 2013:s. Dainna lea Sámediggi hui duhtavaš. Ovttasbargu Norgga álbmotmuseain ja Kulturhistorjjálaš museain lea leamaš ávkkálaš ja dan geažil boahtá prošeaktajođiheaddji sadjái Norgga álbmotmuseas miessemánu 2014 rájes. Vaikko vel Norgga kulturráđđi ruhtadage 500 000 ru vuosttaš jagi ja Sámediggi juolluda sullii 1 miljon ru, de leat dattetge stuorra hástalusat dan ektui ahte movt sihkkarastit guhkes áiggi ruhtadeami ja oažžut ruđa doarvái.

Sámediggi lea maiddái hui duhtavaš dainna go ovttasbargu ja gulahallan dáiddárorganisašuvnnaiguin dađistaga buorrána. Dáiddáršiehtadus ja šiehtadallamat 2013:s ja dasto guorahallamat ođđa váldošiehtadusas leat leamaš buorit ja konstruktiivvalaččat. Dáiddáršiehtadusas lei stuorát rámma go goassige ovdal ja Sámediggi lea duhtavaš go lasáhus manná nannet dáiddáriid rámmaeavttuid.

Ovttasbargu ja gulahallan min kulturásahusaiguin lea maiddái buorránan 2013:s. Vuosttažettiin daid gulahallančoahkkimiid bokte mat Sámedikkis leat leamaš eanaš ásahusaiguin. Sámedikkis lea maiddái buorre ovttasbargu Norgga kulturráđiin máŋgga oktavuođačuoggá ektui, ja mis leat leamaš čoahkkimat sihke vásihuslonuhallama, gelbbolašvuođa fievrrideami ja eará ovttasbarggu birra mat váikkuhit sámi kultuvrra nannema. Sámediggi lea hui duhtavaš go ovttasbargu ja gulahallan Kulturdepartemeanttain lea leamaš buorre ja ávkkálaš 2013:s.

Sámedikkis leat guktii jagis hálddahuslaš oktavuohtačoahkkimat Kulturdepartemeanttain gos juohkit dieđuid nubbi nubbái ja ságaškuššat áigeguovdilis áššiid birra. Politihkalaš dásis ii leat ásahuvvon fásta ortnet čoahkkimiid várás kulturdepartemeanttain, nugo lea máŋgga eará departemeanttain. Sámediggi lea dovddahan ahte háliida nannet dán lágan ovttasdoaibmama.

1.4.1 Sámi kulturbargoarenat

Sámi ásahusat leat deaŧalaš aktevrrat ja ovttasbargit sámi dáidda- ja kultureallima ovddideamis, ja maiddái deaŧalaš infrastruktuvra sámi kulturbargiid várás. Dat leat ođđaháhkan-, gaskkustan- ja ovddidanarenat, gos sámi giella ja kultuvra leat guovddážis. Oassin ásahusovddideamis lea deaŧalaš gozihit ásahusaid doaimmaid ja fágalaš sisdoalu.

Sámi ásahusat leat dávjá sámi kultuvrra čájáhusbáikin, go oahppaásahusat, báikegottiid olbmot ja turisttat dávjá vižžet doppe dieđuid sámi servodaga birra. Dán geažil ferte ásahusaid láhčit galledanarenan, nu ahte dain leat alla dási dieđut sihke mii guoská sisdollui ja čalmmustanvuohkái. Sámi ásahusat fállet gelbbolašvuođabargosajiid sámi báikegottiin, doppe gos sámi servodat dárbbaša nana ásahusaid dálá ja boahtteáiggi hástalusaid ja rievdadanproseassaid ektui.

Sámediggi doallá jeavddalaččat oktavuohtačoahkkimiid daid sámi kulturásahusaiguin mat ožžot njuolggodoarjaga Sámedikki bušeahtas. Čoahkkimat leat dieđuid juohkin ja fágalaš ságaškuššamiid arenat, gos fáddán lea bušeahtta ja diehtojuohkin áigeguovdilis áššiid birra ja ságaškuššamat daid birra. Oktavuohtačoahkkimat leat buoridan gulahallama ja ságaškuššamiid ásahusaid vejolaš hástalusaid birra maid ovddabealde ásahusat ja Sámediggi leat. Ásahusaid iežaset ovddasvástádus iežaset ovdáneami ektui ja Sámedikki rolla ovddideami ektui leat fáttát maiguin Sámediggi háliida bargat viidáseappot.

Oassin gelbbolašvuođa bajideamis sámi kulturásahusain, lágidii Sámediggi stivraseminára gosa buot stivralahtut ja beaivválaš jođiheaddjit ledje bovdejuvvon. Váldofokusin ledje gáibádusat ja njuolggadusat mat gusket sierra organisašuvdnavugiide, ja stivrabargui oppalaččat. Sámediggi áigu 2014:s joatkit barggu ja fállat gelbbolašvuođa buoridanfálaldagaid sámi kulturásahusaide.

Ođđa sámi kulturviesuid várás lea biddjojuvvon viessoláigoortnet. Prosedyra váldá vuolggasaji stáhta viessoláigoortnegis. Dás lea ceahkkálas prosedyra, mii čájeha movt ovddasvástádus Sámedikki ja Kulturdepartemeantta gaskka juogaduvvo go guoská evttohusaide, mearrádusaide ja bušeahta váikkuhusaide dalle go ođđa viessoláigoruhtaduvvon sámi kulturviesut ásahuvvojit.

1.4.1.1 Sámi kulturviesut ja kulturgaskkustanásahusat

Sámi kulturviesut ja kulturgaskkustanásahusat galget oainnusmahttit sámi kultureallima ja doaibmat sámi kultuvrra ovddidanarenan. Sámediggi addá njuolggodoarjaga 12 kulturvissui ja kulturgaskkustan-ásahussii. Sierra ásahusaid sturrodat molsašuddá ollu, ja dat maid dat barget. Oktasaš buohkaide lea ahte dain lea stuorra mearkkašupmi sámi kultureallimii iežaset báikkálaš birrasis.

1.4.1.1.1 Sámi Dáiddaguovddáš/Samisk senter for samtidskunst

Guovddáš lea 2013:s bargan ođđa organiseren- ja stivrenvugiin. Sámi Dáiddaguovddáš ásahuvvui danne vuođđudussan čakčat 2013, ja Sámediggi lei mielde vuođđudeaddjin ovttasráđiid Sámi dáiddačehpiid servviin. Vuođđudusa ollislaš vuođđokapitála lea 100 000 ru, mas Sámediggi juolludii 50 000 ru Sámi dáiddačehpiid searvái vuođđuduskapitálan.

Sámedikki reviderejuvvon 2013 bušeahtas várrejuvvojedje liigeruđat Sámi dáiddaguovddáža fárreheapmái earái lokálaide. Guovddáš galgá fárret stuorát ja heivvoleappo lokálaide mat leat ovddeš sámi álbmotallaskuvllas Kárášjogas.

Sámediggi lea maiddái duhtavaš go Sámi dáiddaguovddážii Kárášjogas lea sihkkarastojuvvon fásta doaibmadoarjja golmma davvinorgga fylkkagielddain ođđa Davvinorgga kulturšiehtadusa bokte mii gusto ovdaáigodahkii 2014–2017.

1.4.1.1.2 Várdobáiki

Várdobáikki stivra lea bargan ođđa organiseren- ja stivrenvugiin. Sin mielas sáhttá oasussearvi leat buorre čoavddus. Dán vuođul lea Sámediggi bovden searvat oasussearvvi, Várdobáiki OS ásaheapmái. Searvvi ulbmilin lea ovddidit sámi giela, kultuvrra ja servodateallima guovllus viidáseappot.

Sámediggi lea ožžon Várdobáikki kulturviesu huksenplána. Plána árvvoštallojuvvo ođđa sámi kulturviesuid stáhta ruhtadanprosedyraid ektui.

1.4.1.1.3 Oslo sámeviessu

Oslo sámeviesu searvi lea rievdaduvvon oasussearvin Oslo Sámi Viessu O/S, ja das lea oasuskapitálan 80 000 Norgga ru. Searvi vuođđuduvvui juovlamánus 2013 ja eaiggádin leat Sámediggi, Oslo sámiid searvi, Oslo sámeálbmotbellodat ja Sámi sosialisttalaš searvi. Sámedikkis leat guokte lahtu stivrras.

1.4.1.1.4 Álttá sámi kulturviessu

Sámediggi lea čađahan ovdadutkama Álttá sámi kulturviesu várás. Mihttomearrin lea čuvgehit dárbbu sámi kulturviesu ektui Álttás ja makkár doaimmaid lea deaŧalaš vuoruhit. Ovdadutkanraporttas válddahuvvojit njeallje sierra kulturviessomálle, ja evttohuvvojit sierralágan ovttasbargovejolašvuođat sámi kulturviesu várás. Raporttas čuvgejuvvojit muhtun doaimmat maid sámi birrasat Álttás háliidit galggašedje leat sámi kulturviesus, dasa lassi čuvgejuvvo eará guovddáš dimenšuvnnaid birra mat váikkuhit mearrádusaide viidáseappot ovdáneami, boahtteáigi plánaid ja mearrádusaid ektui.

1.4.1.2 Sámi festiválat

Sámi festiválat oainnusmahttet, gaskkustit ja ovddidit sámi ja álgoálbmogiid dáidaga ja kultuvrra. Dat dollojuvvojit juohke jagi ja dat geasuhit olbmuid, artisttaid, dáiddáriid ja dáiddabargiid Sámis ja eará álgoálbmotservodagain. Sámediggi lea doallan oktavuohtačoahkkimiid eanaš sámi festiválaiguin 2013:s. Festiválat leat girjái ja dat oainnusmahttet, gaskkustit ja ovddidit sámi kultuvrra sierra vugiiguin. Njuolggodoarjagat addet festiválaide einnostanvejolašvuođa ja stabilitehta, muhto dát ii leat doarvái dan ektui ahte addit festiválaide doaibmamuni bargat ámmátlaš vugiin ja oažžut doarvái olmmošlaš ja ekonomalaš resurssaid. Festiválat leat sorjavaččat eará doarjagis ja eaktodáhtolaš veahkis go galggaš duhtadit vuordámušaid kvalitehta ja sisdoalu dáfus.

2013:s bohte golbma ođđa festivála mielde ortnegii njuolggodoarjja sámedikki bušeahtas.

1.4.1.3 Teáhter

Sámi teáhterat leat deaŧalaš kulturvásihan- ja kulturgaskkustanarenat, ja leat deaŧalaččat sámegiela geavaheapmái ja oainnusmahttimii. Sámediggi attii njuolggodoarjaga guovtti teáhterii Sámedikki 2013 bušeahtas, dat leat Beaivváš Sámi Našunálateáhter ja Åerjelhsaemien Teatere AS. Njuolggodoarjagat maid dat ožžot, leat mielde váikkuheamen dan ahte ásahuvvon sámi teáhterat sáhttet ovdánit dáiddalaččat, buvttadit lávdedáidaga alla dásis ja johttit lávdedáidagiin. Åerjelhsaemien Teatere lea ođđasis organiserejuvvon Oasussearvin čakčat 2012, ja váldočoahkkin dollojuvvui njukčamánus 2013. Teáhter lea seamma lokálain go Norlándda teáhter isitsuohkanis Roavada suohkanis. Teáhter lea bures lihkostuvvan nissonolbmuid jienastanvuoigatvuođa ávvujagi čájáhusain «Elsa Laula – nissonolmmoš guhte čuvkii rájáid».

Okta deaŧaleamos eavttuin sáhttit ovddidit Beaivváš Sámi Našunálateáhtera dáiddalaččat, lea ođđa teáhtervistti ásaheapmi Guovdageidnui. Sámedikkis lea buorre gulahallan Beaivvážiin ođđa vistti hárrái, ja leat leamaš čoahkkimat prošeavtta ovdáneami birra. Beaivváš Sámi Našunálateáhterii lea juolluduvvon 350 000 ru doarjja ásahusovddideapmái ođđa teáhtervistti oktavuođas. Doarjaga ulbmilin lea ahte teáhter ovddida lávga ja lagaš eaiggátvuođa huksenprošektii mii galgá sihkkarastit ahte Sámedikkis ja Stuorradikkis lea doarvái buorre mearrádusvuođđu dahkat mearrádusa ođđa teáhtervistti hárrái.

Ođđa teáhtervisti galgá addit Norgii árvvolaš, ođđahutki ja dávgasis arena dáidaga ja kreativitehta várás. Ođđa teáhtervisttis galgá leat eanet go lávdedáidda: Dat galgá leat juohkelágan dáidda- ja kulturgaskkustanarena mii ovddida gelddolaš deaivvademiid ja bottuid davimus Norggas. Teáhter galgá leat rabas dakkár ovdanbuktimiidda ja dáidagii main lea báikkálaš, guovlulaš, nationála ja riikkaidgaskasaš faggi. Dasa lassin galgá visti leat ávkin ovtta boahtteáiggi ealáhussii davvin: Mátkeealáhus ja vásihusturisma.

Beaivváš lea doaibman 30 jagi lokálain mat juo álggu rájes oaivvilduvvojedje gaskaboddosaš lokálan. Lokálat lea boaresáigásaččat ja fuonit. Dat eai dohkke teáhtera doibmii, dain lea dohkketmeahttun bargobirasstandárda, dain lea dakkár lávdi mii álggage ii heive ođđaáigásaš teáhtera dárbbuide, ja lávddi ja báji gaskasaš gaska lossuda barggu hui sakka. Sámi mánáidteáhter Deanus lea máŋga jagi bargan sámegielat teáhterdoaimmaiguin mánáid ja nuoraid várás. Dát bargu čatnasa kulturskuvlii, ja lea okta sámegiela máŋgga doaimmas ja arenas. Sámediggi lea bušeahttajagi 2014 várás várren 300 000 ru doaibmadoarjjan Sámi mánáidteáhterii Deanus.

1.4.1.4 Museat

Sámediggi attii doaibmadoarjaga guđa sámi museai 2013:s. Mii háliidit ahte dát ruđat galget leat mielde suodjaleamen, hálddašeamen ja gaskkusteamen sámi kulturhistorjjá báikegottiin.

1.4.1.4.1 Saemien Sijte

Saemien Sijte oažžu doaibmadoarjaga Sámedikki bušeahtas sihke kulturviessun ja musean. Saemien Sijtes lea dat hástalus, ahte museas ii leat dat vistestandárda mii gáibiduvvo, go galgá sáhttit doaibmat árjjalaš deaivvadanbáikin ja čájáhusbáikin sámi kultuvrra várás.

Saemien Sijte ođđa vistti ovdaprošeakta gárvvistuvvui badjel jahki dás ovdal, muhto prošeavttas váilu ain ruhtadeapmi stáhta bealis ja danne ii sáhte čađahuvvot. Deaŧalaš čoavddusin leat ceggejuvvon barttat ja bráhkát olggobeallái váldovistti bargiid várás.

Ođđa visttis galgá leat dat váikkuhus ahte buktit dihtomielalašvuođa máttasámi kultuvrra ja dan gaskkusteami ektui. Dat livččii signálavisti Snoasas erenoamáš arkitektonalaš árvvuiguin, mii váikkuhivččii maiddái sihke gieldda ja guovllu beaggima. Dasa lassin sihkkarasttášii ásaheapmi deaŧalaš bargosajiid ja maiddái buvttihivččii ođđa bargosajiid.

Saemien Sijte ođđa vistti ruhtadeapmi lea leamaš bajás vuoruhuvvon Sámedikkis 2013:s ja galgá ain leat dat 2014:s.

1.4.1.4.2 Sámi dáiddamusea

Stáhta huksenfitnodat lea čađahan barggu, ja lea sádden Sámi dáiddamusea prošeavtta huksenprográmma. Huksenprográmmas leat earret eará dillenanalisa ja prográmmaárvvoštallan. Sámi dáiddamusea plánejuvvo ásahuvvot SámiVuorkáDávviriid dáláš visttiid oktavuhtii. Bargu mii guoská dáláš rusttega eaiggátvuođa, hálddašeami, doaimma ja bajásdoallama čielggadeapmái, ii leat loahpahuvvon.

Stáhta huksenfitnodat lea dattetge dovddahan positiivvalaš miellaguottu dasa ahte čoahkkerusttet lea mielde Stáhta huksenfitnodaga plánain maŋŋá go ođđa visti gárvvásmuvvá ja dáláš visti máhcahuvvo/ rievdaduvvo. Dát sorjá das ahte háliidit go vistti eaiggádat, sirdit vistti Stáhta huksenfitnodahkii nugo dat dál lea. Eaiggádat SámiVuorkáDávviriid eaiggátstivrra bokte leat dieđihan Sámediggái ahte sii eai dáhto addit ovddasvástádusa vistti eaiggátvuođas Stáhta huksenfitnodahkii. Dáiddamusea sáhttá leat váttis duohtan dahkat SámiVuorkáDávviriid vistti oktavuhtii, jos eaiggádat eai dasa mieđa. Sámedikkis eai leat eará ruhtadanmállet dáiddamusea duohtan dahkamii, go ođđa sámi kulturviesuid viessoláigoruhtadanortnet. Prošeavtta ovdáneapmi lea bissánan.

1.4.1.4.3 RiddoDuottarMuseat

SámiVuorkáDávvirat eaiggátvuođđudus mearridii cealkit eret doaibmašiehtadusa doaibmavuođđudusain RiddoDuottarMuseat ođđajagimánu 1. b. 2014 rájes. Šiehtadus guoskkai museai SámiVuorkáDávvirat Kárášjogas. Biddjojuvvui bargojoavku mas ledje mielde eaiggádat ja Sámediggi. Bargojoavku buvttii evttohusa ain doaibmat RiddoDuottarMuseat vuollásažžan dáláš doaimma vuođul, veaháš muddemiin. Eaiggátvuođđudus SámiVuorkáDávvirat mearridii maŋidit doaibmašiehtadusa eretcealkima ovttain jagiin. Sámediggi, eaiggádat ja RiddoDuottarMuseat áigot dán áigodagas bargat viidáseappot dan ektui ahte bisuhit doaimma SámiVuorkáDávviriin.

1.4.1.4.4 Bååstede – sámi kulturárbbi ruovttoluotta fievrrideapmi

2012:s vuolláičálii Sámediggi intenšuvdnašiehtadusa Norgga álbmotmuseain ja Kulturhistorjjálaš museain ahte fievrridit ruovttoluotta birrasii 2000 sámi dávvira sámi museaide. Norgga álbmotmusea ja Kulturhistorjjálaš musea ráhkkanahttet dál dán barggu.

Proseassa sámi kulturárbbi ruovttoluotta fievrrideamis lea rehkenastojuvvon máksit 20 miljon ru. Dasa lassin lea rehkenastojuvvon ahte magasiinnaid/čájáhuslokálaid ođasteapmi šattašii máksit birrasii 17 miljon ru. Sámediggi ieš lea várren 1 miljon ru jahkái dan njealji jagis maid proseassa lea jurddašuvvon bistit. Dasto fertet sihkkarastit ruovttoluotta fievrrideami ruhtadeami. Sámedikki oaivila mielde lea dás nationála dásis ovddasvástádus, ja ahte lea dárbu prinsihpalaččat čielggadit Bååstede-prošeavtta ruhtadeami ovddasvástádusa birra ollislaččat.

Álgoálbmogiid kulturárbbi ruovttoluotta fievrrideami ášši lea áigeguovdilis áššečuolbma miehtá máilmmi. Dát boahtá das go álgoálbmogiin lea vuoigatvuohta sin iežaset kulturárbái, mii lea nannejuvvon riikkaidgaskasaš konvenšuvnnain. Áigodagas 1984–2004 leat fievrriduvvon ruovttoluotta 35 000 dávvira Københámmanis Nuuk:ii (Ruonáeana), proseassa maid mii dovdat namain UTIMUT («ruovttoluotta» inuihttagillii). Dat lea várra dat buoremusat lihkostuvvan ruovttoluotta fievrridanášši álgoálbmogiid kulturárbbis, ja danne lea sávahahtti bargat viehka muddui seamma málle mielde go UTIMUT. Dánska stáhta mávssii ollislaččat dán proseassa.

1.4.2 Dáidda ja kulturbargu

Sámediggi bargá dan ala vai sámi dáiddalaš ja kultuvrralaš girjáivuohta oainnusmahttojuvvo servodagas. Mii áigut láhčit govda ja buori kulturfálaldaga sámi álbmoga várás. Dán barggus lea sámi dáiddáršiehtadus deaŧalaš, ja dasto sierra váikkuhangaskaoamit.

1.4.2.1 Sámi dáiddáršiehtadus

Sámediggái lea deaŧalaš láhčit buriid rámmaeavttuid ja bargoeavttuid sámi girjjálašvuođa, musihka, dánssa, teáhtera, filmma, govvadáidaga, dáiddaduoji ja eará dáiddalaš vugiid háhkamii ja gaskkusteapmái. Dán vuođul dahke Sámediggi ja Sámi dáiddárráđđi 2004:s ovttasbargošiehtadusa das ahte bealit čađahit jahkásaččat šiehtadallamiid sámi dáiddáršiehtadusa rámma birra. Golggotmánus 2013 sohpe bealit ahte dáiddáršiehtadusa rámma 2014:s galgá leat 6 870 000 ru.

Bealit leat dasto ovttaoaivilis ahte šiehtadusinstituhtta galgá maiddái leat oppalaš dáidda- ja kulturpolitihkalaš doaibmabijuid ja hástalusaid ovddidan- ja guorahallanarena. Dát formaliserejuvvo juohke giđa gulahallančoahkkima bokte.

Dáiddáršiehtadus lea deaŧalaš láhčit muhtun fásta ja einnostanvejolaš ekonomalaš rámmaid sámi dáidagii. Dáiddáršiehtadus evaluerejuvvui 2012:s olggobeali vehkiin, ja Sámediggi lea lagaš ovttasbargguin ja lávga gulahallamiin Sámi dáiddárráđiin álgán oččodit ođđa ovttasbargošiehtadusa.

1.4.2.2 Ekonomalaš váikkuhangaskaoamit sámi dáidda- ja kulturbargui

Sámedikkis leat muhtun ekonomalaš doarjjaortnegat sámi dáidda- ja kulturbargui. Sámedikki ohcanvuđot váikkuhangaskaomiid evalueren kultursuorggis 2010:s čájeha ahte dát ruđat leat mielde ovddideamen sámi servodaga. Eanaš prošeavttaid maidda Sámediggi addá doarjaga ii livččii vejolaš čađahit dáid váikkuhangaskaomiid haga.

1.4.2.2.1 Musihkka, girjjálašvuohta ja govvasárggusráiddut

Sámedikkis lea ohcanvuđot ortnet musihka, girjjálašvuođa ja govvasárggusráidduid almmuheapmái. Dáinna ortnegiin háliidit mii oažžut eanet olbmuid lohkat sámegielat girjjálašvuođa ja guldalit sámi musihka.

Musihkkaalmmuhemiid oktavuođas lei Sámedikki bušeahtas vuoruhuvvon doarjja nuorra sámi artisttaide, ođđa sámi musihkkii ja árbevirolaš luohtái. Ohcciid govdodat lea viiddis sihke čoahkkádusa ja dan ektui masa ruđat ohccojuvvojit. Eanemusat ohcet doarjaga ođđa musihka almmuheapmái, dat leat earret eará luođi ja musihka oktavuođat instrumentalalaš ja geahččaleaddji musihkain. Árvvoštallama vuođđun deattuhuvvo kvalitehta mii mearkkaša dan ahte ohcamat ja sáddejuvvon demoveršuvnnat árvvoštallojuvvojit vuđolaččat. Sámediggái bohtet ollu ohcamat, ja ollu buriide musihkkaalmmuhemiide addojuvvui doarjja dán ortnegis. Go kvalitehta deattuhuvvo, de sáhttet prošeavttat molsašuddat proseanttaid mielde vuoruhemiid ektui. Prošeavttat mat ožžot doarjaga sáhttet molsašuddat sámi mánáidlávlagiid almmuheami, sámi geahččaleaddji musihka, ja árbevirolaš luođi almmuheami gaskka. Sámedikki mielas lea buorre go maiddái máttasámi luohti lea mielde juolluduvvon prošeavttaid gaskkas.

Doarjjaortnega mihttomearrin lea almmuhit girjjálašvuođa mii movttiidahttá buktit sámegielat girjjálašvuođa lohkkiide. Dán ortnega siskkobealde lea Sámediggi várren ruđaid sihke čáppagirjjálašvuhtii ja fágagirjjálašvuhtii sámegillii, ja dasto populára/máilmmigirjjálašvuhtii čáppagirjjálašvuođa siskkobealde mánáide ja nuoraide jorgaluvvo sámegillii. Lassin dábálaš girjealmmuhemiide, lea doarjja addojuvvon maiddái jietnagirjjiid ja digitála almmuhemiid dán ortnega siskkobealde.

Sámediggi vásiha ahte ohccit ortnegis leat ollu. Ohcciidlohku lea juohke jagi mealgat stuorát go maidda mii nagodit addit doarjaga, ja dát dagaha dan ahte mii juohke jagi fertet hilgut ollu buriid ohcamiid sámi girjjálašvuođa prošeavttaide. 2013:s lei Sámediggi várren bás 6 miljon ru dán ortnegii, ja bohte oktiibuot 69 ohcama girjjálašvuođa almmuheapmái ja ohcamat ledje oktiibuot 16 miljon ru ovddas.

2013:s juolludii Sámediggi buohkanassii 26 girjeprošektii doarjaga. Doarjja lea addojuvvon sihke mátta-, julev- ja davvisámegielat almmuhemiide. Almmuhemiin mánáide ja nuoraide sáhttit namuhit Elle Márjá Vars mánáidgirjji «Bahánihkkánis bustávat», Siri Broch Johansena nuoraidromána «Mun lean čuoigi» ja Marit Anne Sara nuoraidromána «Doaresbealde doali». Dasto lea addojuvvon doarjja Kirste Paltto ođđa romána «Gávdnui guhkkin váris» almmuheapmái. Sámediggi lea addán doarjaga maiddái Anders Larsena «Beaiveálgu» 1912 ođđa almmuheapmái, mii lea dat vuosttaš romána mii lea almmuhuvvon sámegillii. Populára/máilmmigirjjálašvuođa almmuheapmái mánáide ja nuoraide jorgaluvvon sámegillii, lea Sámediggi addán doarjaga earret eará Endre Lund Eriksena bálkkašuvvon nuoraidromána jorgaleapmái «En terrorist i senga». Sven Nordqvist vuosttaš girjái «Pettson och Findus» lea maiddái addojuvvon doarjja ja galgá almmuhuvvot davvi-, julev- ja máttasámegillii. Fágagirjjálašvuođa siskkobealde lea Sámediggi juolludan doarjaga earret eará Ann Rita Spein fágagirjái mii válddaha nuoraid ja gárrenváttisvuođaid, ja Haldis Balto fágagirjái mánáid várás mii válddaha borramuša ja dearvvašvuođa.

Doarjaga addima bokte sámi govvasárggusráidduid almmuheapmái doaivut mii sáhttit oažžut eanet lohkkiid sámegiela girjjálašvuođa várás. Sámediggi lea addán doarjaga ođđa Ságer 4 almmuheapmái maid ČállidLágádus almmuha. Sámediggi lea addán doarjaga maiddái prošektii nu gohčoduvvon Sápmi, mii lea Runar Balto almmuhemiid buoremus bihtáid čoakkáldat mat leat almmuhuvvon áviissain Ávvir ja Ságat.

1.4.2.2.2 Sámi lágádusat

Sámediggi háliida bisuhit gelbbolašvuođa sámegielas lágádusain ja ahte dat gozihit servodatbeali. Várrejuvvon submi sámi lágádusaide juogaduvvo lágádusaide vuođđodoarjjan, aktivitehtadoarjjan ja doarjjan márkanfievrrideapmái ja juogadeapmái. Sámediggi lea duhtavaš lágádusaid servodatovddasvástádusain sámegiela siskkobealde, go dat almmuhit sámegillii unnimusat 75 % bruttogávpejođus, nugo gáibiduvvo juolludaneavttuid mielde.

Sámedikkis lea leamaš oktavuohtačoahkkin SALAS:iin (sámi lágádussearvi) čakčat 2013, man ulbmilin lea nannet sámi lágádusaid rámmaeavttuid.

Okta festivála váldodáhpáhusain 2013:s lei Mari Boine konsearta Slettnes fyr. Sámediggi lea addán 40 000 ru doarjjan dáid doaluid artistabálkkážiidda.

1.4.2.2.3 Kulturdoaibmabijut

Sámediggi lea addán doarjaga vai New York álbmot beassá oaidnit movt ráppa mii bođii gávpogis, joavddai Norgii, ja erenoamážit davvisápmelaš ráppárii Slincraze, namma Nils Rune Utsi, guhte lea maiddái dokumentárafilmma»Maze represent» váldoperšovdna. Dáhpáhus bovttii beroštumi New York:s. Kulturdoaibmabijuid ruđat leat mannan juohkelágan kultuvrralaš doaimmaide miehtá riikka. Suorggit mat leat mielde leat; artistabálkkážat festiválain ja eará musihkkadoaluin nationála dásis ja riikkaidgaskasaččat, filbmabuvttadeamit mánáid, nuoraid ja rávisolbmuid várás, dáidda- ja duodječájáhusat, teáhter mánáid ja nuoraid várás, sámi girjjálašvuođa gaskkusteapmi bibliotehkain ja girjjálašvuođafestiválain, sámi álbmotbeaivvi čalmmusteapmi ja eará ávvučalmmusteamit. Sámediggi oaččui ollu ohcamiid ollu buriid prošeavttaide. Vátna ruđaid geažil eai buohkat ožžon doarjaga. Oktiibuot juolluduvvojedje ruđat 108 prošektii sierralágan sámi kulturaktivitehta prošeavttaide.

1.4.2.2.4 Dáidda- ja kulturgaskkustanarenat

Ortnet lei ođas 2013:s ja lea ain hui álgodásis. Ortnega váldomihttomearrin lei váikkuhit ođđaháhkama sámi ásahusain ja eará dáidda- ja kulturgaskkustanarenain. Bealli ruđain addojuvvui Norgga Álbmotmusea sámi kulturárbbi – Bååstede ruovttoluotta fievrridanprošektii. Oassi loahppa ruđain manai earret eará Riddu Riđđu áŋgiruššamii addin dihte sámi artisttaide riikkaidgaskasaš lávddi, Guovssu Production:ii čállit libretto The Journey ja Elin Kåvena almmuheapmái riikkaidgaskasaš artistan. Oktiibuot ožžo 14 sierra prošeavtta doarjaga dán ortnegis.

1.4.2.3 Sámeálbmoga ávvudeapmi 2017

Guovvamánu 6. b. 2017 lea čuohte jagi dassái go vuosttaš sámeálbmoga riikačoahkkin dollojuvvui metodistagirkus Troanddimis. Dát lea deaŧalaš dáhpáhus mii berrešii čalmmustuvvot ávvudemiin nationála dásis. Ávvudeami mihttomearrin lea gaskkustit máhtu sámiid, sámi kultuvrra ja historjjá birra, ja čájehit man deaŧalaš historjjálaš ovdáneapmi álgoálbmogin lea. Ávvudeapmi galgá váikkuhit searvama ja áŋgiruššama demokratiija ektui, ja láhčit ávvudeami maiddái olggobealde Trøndelága fylkkaid.

Norgga stáhta berre čalmmustit dán ovttas Sámedikkiin, Troanddima suohkaniin ja Mátta-Trøndelága fylkkasuohkaniin. Kultuvra lea guovddáš oassi ávvučalmmusteamis 2017:s. Mii sávvat ahte guovddáš eiseválddit, Sámediggi, Troanddima suohkan ja Mátta-Trøndelága fylkkasuohkan ovttas guorahallet vuordámušaid ja ambišuvnnaid ávvudeami oktavuođas.

Sámediggi lea 2013:s addán doarjaga 100 000 ru nationála čalmmusteami 100 jagi ávvudeami ovdaprošektii vuosttaš sámi riikkačoahkkima rájes 2017, ja searvá stivrenjovkui ovttasráđiid Troanddima suohkaniin, Mátta-Trøndelága fylkkasuohkaniin ja Sámi ovddastusain Sámi Lanja oktavuođas Troanddimis.

1.4.3 Valáštallan

Sámediggi lea iežas bušeahtas 2013:s juolludan aktivitehta- ja doaibmadoarjaga guovtti sámi valáštallansearvái, Sámiid valáštallanlihttui-Norga/Samenes idrettsforbund-Norge (SVL-N) ja Sámi heargevuodjin-Lihttui/Sami Reindeerrace-Federation (SHL). Go váilu aktivitehta- ja rehketdoalu raporteren jagi 2012 ovddas, de ii leat Sámi spábbačiekčanlihttu/Samisk fotballforbund (SSL) ožžon juolluduvvon njuolggodoarjaga Sámedikkis 2013:s. Sámediggái lea deaŧalaš ahte sámi valáštallanorganisašuvnnat leat mielde láhčimin valáštallamiid sihke govdodat- ja njunušdásis, ja erenoamážit deattuhit valáštallandoaimmaid mánáid ja nuoraid várás.

Sámediggi oaččui 2013:s speallanruđaid Kulturdepartemeanttas. Ruđat galget váldoáššis geavahuvvot sámi mánáid ja nuoraid valáštallandoaimmaid láhčimii, mat leat oassin árbevirolaš sámi kultuvrras. Sámediggi lea 2013:s juohkán speallanruđaid Sámiid valáštallanlihttui-Norga/Samenes idrettsforbund-Norge(SVL-N) ja Sámi heargevuodjin-Lihttui/Sami Reindeerrace-Federation (SHL). Ruđat galget geavahuvvot mánáid ja nuoraid valáštallandoaimmaid láhčimii, erenoamážit heargevuodjima ja njoarosteami oktavuođas.

1.4.4 Mediat

Deaŧalaš lea sihkkarastit sámi mediagirjáivuođa oainnusmahttit sámi kultur- ja servodateallima. Sámi mediain lea dasa lassin deaŧalaš identitehtaduddjojeaddji ja giellaovddideaddji doaibma sámi servodagas. Sámediggái lea leamaš hui deaŧalaš ahte sámi álbmogis, lassin ásahuvvon fálaldagaide áviissaid ja radio/TV siskkobealde, leat maiddái publikašuvnnat gos sámi gielat oainnusmahttojuvvojit.

1.4.5 Sámi girkoáššit

Sámediggi ja Sámi girkoráđđi leat dahkan ovttasbargošiehtadusa mii mearkkaša dan ahte bealit dollet jahkásaččat ovttasbargočoahkkimiid gos ságaškuššet áigeguovdilis áššiid ja hástalusaid birra, ja gos geahččalit gávdnat čovdosiid dáidda. Sámediggi nammada maiddái ovtta lahtu ja várrelahtu Sámi girkoráđđái.

Girku lea deaŧalaš ollu sámiide. Danne lea ge Sámedikki mielas deaŧalaš ja lunddolaš bargat áššiiguin mat leat relevánta sámi girkoeallimii. Sámediggi searvvai cuoŋománus 2013 Girkočoahkkimii, mii lea Norgga girku bajimuš ovddasteaddji orgána. Dasto searvvai Sámediggi maiddái sámi girkobeivviide mat lágiduvvojedje Mo i Ranas borgemánus 2013. Dát lea oktasaš doalut Norgga, Suoma ja Ruoŧa ja Ruošša sámi girkoeallima várás.

1.5 Bibliotehka

Sámedikki váldomihttomearri sámi bibliotehkabálvalusas lea ahte olles sámi álbmot oččošii buori sámi bibliotehkafálaldaga. Bibliotehkat leat deaŧalaččat demokratiija, ja kultuvrra ja máhtu gaskkusteami ektui. Ollu báikkiin lea bibliotehka kultuvrralaš guovddáš ja doaibmá deaivvadansadjin. Bibliotehkat ja sámi girjebusset leat deaŧalaččat sámi giella-, kultur- ja historjágáldun.

Sámedikki bibliotehkabargui gullet Sámedikki bibliotehka, njuolggodoarjja sámi girjebussiide, ja mii addit doarjaga dasto maiddái prošeavttaide maid ulbmilin lea ovddidit ja gaskkustit sámi girjjálašvuođa.

1.5.1 Sámedikki bibliotehka

Sámedikki bibliotehka doaibmá sámi girjjálašvuođa gelbbolašvuođaguovddážin ja fállá sámi bibliotehkabálvalusaid, ja lea Sámedikki politihkkariid ja bargiid hálddašanbibliotehka.

Luoikkaheapmi bibliotehkain sámi guovlluin geahppána. Árjjalaš gaskkusteami ja ovttasbarggu bokte bibliotehkaiguin ja girjebussiiguin galgá Sámedikki bibliotehka buoridahttit máhtu sámi girjjálašvuođas, vai maiddái luoikkaheapmi lassánivččii.

Sámedikki bibliotehkas lea erenoamáš ovddasvástádus gelbbolašvuođa buorideamis sámi girjjálašvuođa ja kultuvrra birra bibliotehkain. Bibliotehkat ja girjebusset háliidit ahte Sámedikki bibliotehka eanet árjjalaččat barggašii gaskkustemiin, fágalaš bagademiin ja sámi bibliotehkabálvalusaid ovddidemiin. Okta deaŧalaš váikkuhangaskaoapmi sámi bibliotehkabálvalusa ovddideamis lea doarjja sámi girjjálašvuođa ja kultuvrra ovdánahttimii bibliotehkain. Sámedikki bibliotehka galgá fuolahit ahte sámi perspektiiva váldojuvvo mielde sierra áŋgiruššansurggiide nationála bibliotehkaovddideami oktavuođas.

Sámedikki bibliotehka lea ásahan buori ovttasbarggu sihke fylkkabibliotehkaiguin, bibliotehkaiguin ja sámi girjebussiiguin. Bibliotehkain lea lagaš ovttasbargu maiddái Suoma ja Ruoŧa sámi bibliotehkaiguin. Sámedikki bibliotehka searvvai riikkaidgaskasaš nu gohčoduvvon International Indigenous Librarians’ Forum (IILF) doaluide Bellingham:s USA:s. IILF lea ovttasbargu álgoálbmotbibliotehkaid ja bibliotehkariid gaskka.

Sámedikki bušeahtas leat várrejuvvon ruđat maiddái bibliotehkakonferánssaid lágideapmái, mat leat lágiduvvon ovttasráđiid earáiguin. Sámedikki bibliotehka, Finnmárkku fylkkabibliotehka ja Norgga mánáidgirjeforum bovdejedje skábmamánus bibliotehka bargiid, oahpaheddjiid, sámi lágádusaid ja girječálliid seminárii ođđa mánáid- ja nuoraidgirjjiid birra. Seminára sáddejuvvui njuolgga neahtta-tv:s.

Bibliotehka lea lágidan maiddái seminára Sámedikkis sámi girjjálašvuođa hástalusaid ja vejolašvuođaid birra boahtteáiggis. Seminára mihttomearrin lei earret eará ságastallat makkár hástalusat digitaliseremis leat sámi girjjálašvuhtii, lágádusaide, girječálliide ja bibliotehkaide. Okta stuorámus hástalusain lea boktit lohkanmovtta sámi mánáid ja nuoraid gaskkas.

1.5.2 Sámi girjebusset

Sámedikki mihttomearri sámi girjebussiiguin lea, ahte leat buorit ja álkidit olámuttus sámi bibliotehkabálvalusat olles sámi álbmogii ja earáide. Girjebussiin galgá leat buorre ja máŋggalágan sámi girjjálašvuohta sámegillii ja sámi diliid birra eará gielaide. Sámi girjebusset dievasmahttet bibliotehkaid bálvalusaid dakkár guovlluin gos sámit ásset bieđgguid.

Sámediggi addá dál njuolggodoarjaga gávcci sámi girjebussii. Sámediggi juolludii oktiibuot 8 455 000 ru njuolggodoarjjan sámi girjebussiide.

2013:s šattai girje- ja kulturbusse Mátta – Trøndelágas oassi doarjjaortnegis. Sámediggi lea lasihan doarjaga Mátta-Romssa girjebussii 84 %:in.

1.6 Máhttu

• Sámedikki váldomihttomearri surggiin bajásšaddan, oahpahus ja oahppu lea ahte sámi álbmogis lea

• dat máhttu, gelbbolašvuohta ja gálggat mat dárbbašuvvojit árjjalaš oassálastimii sámi, nationála ja

• riikkaidgaskasaš servodahkii, ja dasa ahte suodjalit ja ovddidit sámi servodagaid.

Máhttu lea dehálaš eaktu sámi servodatovdáneapmái min iežamet eavttuid vuođul. Oahpahusvuogádagas galgá leat vuolggasadji sámi mánáin, sámi oahppi ja sámi servodaga dárbbuin. Sámi árbevierut, giella, kultuvra ja vuođđoárvvut galget vuhttot olles oahpahusvuogádagas mánáidgárddi rájis gitta universitehtii. Dan dihte lea áibbas dárbbašlaš vuoruhit mánáidgárddi, vuođđooahpahusa, alit oahpu ja dutkama vai sámi servodat ovdána min iežamet árvvuid, višuvnnaid, vuoruhemiid ja eavttuid mielde.

1.6.1 Mánáidgárdi

Ulbmil Sámedikki mánáidgárdepolitihkain lea leamaš bisuhit ja ovddidit sámi sisdoalu mánáidgárddiin main lea sámegielfálaldat, nannet giellaovddideami, ja sihkkarastit ahte sámi giella ja kultuvra nannejuvvo dássidit ja oktilaččat sirddidettiin mánáidgárddis skuvlii. Vai joksat daid ulbmiliid leat Sámedikkis oassemihttomearit bargat dan nala ahte oažžut eanet sámegielat bargit mánáidgárddiide, sáhttit váldit atnui buriid giellalávgunmálliid ja ovdánahttit eanet oahpponeavvuid ja pedagogalaš veahkkeneavvuid mánáidgárdái.

Deháleamos váikkuhangaskaoapmi mii mis lea vai joksat min ulbmiliid mánáidgárdepolitihkas lea ekonomalaš váikkuhangaskaoamit. Dat leat veahkkin láhčit dili suohkaniidda ja priváhta mánáidgárddiide via sii sáhttet fállat buori sámi mánáidgárdefálaldaga mas lea buorre kvalitehta, ja vai sis lea vejolašvuohta oahpahit sámegiela mánáidgárddis.

Vuođđu ulbmiliidda mánáidgárdesuorggis 2013 lea Sámedikke mánáidgárdedieđáhusas.

1.6.1.1 Sámi mánáidgárdefálaldat

Okta dain deháleamos doaibmabijuin vai joksat váldoulbmila lea leamaš juohkit doarjaga mánáidgárddiide main lea sámi fálaldat. 2013:s leat 23 sámi mánáidgárddi ja 7 dáža mánáidgárddi main leat sámi ossodagat. Sámedikkis lea sierra doarjjaortnet mánáidgárddiid main lea okta mánná dehe unnit joavkkut sámi mánát geat ožžot sámegiel fálaldaga.

Sámediggi oažžu dieđuid sis ahte ollu mánáidgárddit leat duđavaččat doarjjaortnegiin ja vái mánáidgárddit galget sáhttit fállat buori sámi sisdoalu, de lea dat das gitta ožžot go sii Sámedikki doarjaga. Earret eará geavahuvvo doarjja bálkáhit giellamielbargi gii sáhttá gaskkustit sihke sámegiela ja kultuvrra mánáide. Seammás oaidná maid Sámediggi ahte mánáidgárddiin leat ollu hástalusat. Sáhttá leat váttis oažžut sámegielat bargiid, makkár metodat leat giella – ja kulturoahpahusas, váilot pedagogalaš ávdnasat ja oahpponeavvut ja feara makkár hástalusat dasa mii guoská makkár guovllus mánáidgárdi lea. Otná doarjja maid ii heive buot mánáidgárddiide. Go dán doarjaga galgá árvvoštallat 2014:s, de ferte dán váldit vuhtii.

1.6.1.2 Pedagogalaš veahkkeneavvut, duhkorasat ja oahpporesurssat

Sámedikkis lea ulbmil ovdánahttit eambbo oahpponeavvuid ja pedagogalaš veahkkeneavvuid mánáidgárddiide. Mánáidgárderuđas lea lagabui 1,5 mill ruvnno juolluduvvon 12 mánáidgárdái 16 prošektii. Dás leat vuoruhuvvon prošeavttat mat gusket giellamodeallaid hukset, ja erenoamážit prošeavttat main lea fokus giellabesiide dehe giellalávgumii. Go Sámediggi lea meannudan daid ohcamiid de oaidnit ahte leat stuora erohusat gielladilis, giellaoahpahanmetodain ja dárbbuin mánáidgárddiid gaskkas. Lea maid dárbu heivehit metodaid báikkálaččat.

1.6.1.3 Oččodit sámegielat bargiid

Sámediggi bargá máŋgga dásis vai oažžut eambbo sámegielat bargiid mánáidgárddiide. Riikkaviidosaš prošeavttas GLØD mas Sámediggi lea mielde, lea rekruteren okta doaibmabijuin. Sámedikkis lea maid gulahallan Finnmárkku fylkkamánniin mainna galggašii boahtte jagi vel buoret ovttasbargu dán fáttá birra.

Sámediggi váikkuha dasa ahte šaddet eanet sámegielat fágabargit iešguđetlágán fágasurggiin, ja okta doaibmabijuin oažžut eambbo sámegielat bargiid mánáidgárddiide, lea juohkit stipeandda mánáidgárdeoahpaheaddjistudeanttaide.

1.6.1.4 Giellamovttiidahttin mánáidgárddis

Mánáidgárddis lea váikkuhus mánáid giella – ja kulturoahppamii ja identitehta ovddideapmái. Okta ulbmil nannet mánáidgárdemánáid giellaovdánahttima lea ahte váldit atnui buriid giellalávgunmodeallaid. Dan oktavuođas lea Sámediggi ovttas Sámi lohkanguovddážiin ja fylkkamánniiguin čađahan giellamovttiidahttinsemináraid mánáidgárdebargiide Finnmárkkus ja Romssas. Sámediggi oaidná hástalusaid maiguin ferte viidáseappot bargat, ja áigu čuovvolit daid sihke ságastallama ja ovttasbargguin mánáidgárdeeaiggádiiguin.

1.6.2 Vuođđooahpahus

Skuvla lea okta min deháleamos servodatinstitušuvnnain. Okta váldoulbmiliin Sámedikkis lea ahte sámi oahppis lea dásseárvosaš oahpahusfálaldat. Dat mearkkaša ahte sámi skuvla ja oahppofitnodat galget láhčit vejolašvuođaid dasa ahte oahppit/fitnooahppit ožžot kvalitehta dáfus buori oahpu sámi giela, kultuvrra ja servodateallima vuođul.

Ovddimus eaktu lea ahte oahppu lea sámegielas ja sámegillii sámi mánáid ja nuoraid várás. Giela válljen skuvllas lea buorre ja dehálaš indikáhtor dasa man dilis sámi giella lea otná servodagas. Girjjis Sámi logut muitalit 6 (2013) boahtá ovdan ahte maŋŋel 1990 lassána lohkku sis geain lea sámegiella vuođđoskuvllas. Dát guoská sihke ohppiide main lea sámegiella vuosttašgiellan ja sidjiide gean lea sámegiella nubbingiellan. Erenoamážit lea lohkku sis gean lea sámegiella nubbingiellan mannan vulos. Beroštupmi oahppat sámegiela unnu, ja erenoamážit mánáin ja nuorain geat eai huma sámegiela ruovttus, unnu berostupmi oahppat sámegiela.

Sámediggi lea 2013:s bargan ollu fága – ja oahpaheaddjiresurssaiguin ja ahte sámi oahpponeavvut galget leat olámuttus. Mii leat ilus go ođastuvvon našunála oahppoplánat ja parallealla seammaárvosaš sámi oahppoplánat leat váldon atnui 2013:s.

1.6.2.1 Sámi skuvlla sisdoallu ja árvovuođđu

Sámedikki ulbmil lea ahte Sámi oahppi galgá oažžu dakkár oahpu mii lea vuođđuduvvon sámi árvvuide ja mii dávista dakkár sisdollui man vuođđun lea sámi servodat, kultuvra ja giella.

1.6.2.1.1 Našunála oahppoplánaid ja parallealla seammaárvosaš sámi oahppoplánaid ođasmahttin

Sámediggi lea čađahan ođasmahttima oahppoplánain sámegiella vuosttašgiellan ja sámegiella nubbingiellan. Dain ođasmahtton oahppoplánain lea giellaoahpahus deattuhuvvon ja dat servvodatfágalaš bealit vehá unniduvvon. Sámegiella vuosttašgiela oahppoplánas deattuhuvvo oahppi giellamáhtu ovdáneapmi ja plánas leat čielga ulbmilat ovdánahttimii sátneriggodaga ja giellagelbbolašvuođa ja máhtu ja dáiddu teakstahábmemis, grammatihkas ja riektačállimis.

Oahppoplánas sámegiella nubbingiellan leat dál čielgaset ulbmilat giellaoahppamis. Aktiivvalaš sámegiela geavaheapmi lea deattuhuvvon vai oahppi njálmmálaš giella ovdána ja nu váikkuhit dasa ahte oahppi joksá giellagelbbolašvuođa mii dahká su doaibmi guovttegielagin.

Ođasmahtton oahppoplána sámegielas nubbingiellan lea dál buorebut heivehuvvon ohppiide geat álget sámegielain joatkkaskuvllas go dan mii ovdal lei. Dat lea dahkkon nu ahte lea bidjon ođđa molssaeaktu, sámegiella 4. Dat ođđa molssaeakti lea ohppiide geain ii leat leamaš sámegieloahpahus vuođđoskuvllas, ja geat háliidit álgit dainna joatkkaskuvllas.

Oahpahusdirektoráhta lea čađahan ođasmahttima dain našunála oahppoplánain ja parallealla seammaárvosaš oahppoplánain oktasaš fágain dárogielas, dárogielas ohppiide gean lea sámegiella vuosttašgiellan, eaŋgalasgielas, matematihkas, servodatfágas – sámegiella, ja luonddufágas – sámegiella. Sámediggi lea mearridan dan sámi sisdoalu dain našunála oahppoplánain.

Ođasmahtton oahppoplánat leat váldon atnui 2013 čavčča.

1.6.2.1.2 Dovdomearkkat oahppoplánaid ulbmilolahusa várás

Dan oktavuođas go oahppoplánat leat ođasmahtton lea oassi barggus ráhkadit bagadeaddji dovdomearkkaid oahppoplánaid ulbmilolahussii. Dál galget ráhkaduvvot dovdomearkkat oahppoplánaid ulbmilolahussii 10. jahkeceahkkái. Dovdomearkkat oahppoplánaid ulbmilolahussii muitalit kvalitehta das maid oahppi galgá máhtti buot daid gelbbolašvuođaulbmiliin ja galgá leat veahkkin oahpaheaddjái árvvoštallanbarggus. Gelbbolašvuođaulbmilat muitalit maid oahppi galgá máhttit maŋŋel go lea čađahan daid iešguđet cehkiid, ja dovdomearkkat ulbmilolahussii muitalit kvalitehta das maid oahppi máhttá gelbbolašvuođaulbmiliid ektui.

Sámediggi lea álggahan barggu ráhkadit dovdomearkkaid ulbmilolahussii oahppoplánain sámegielas. Lea ásahuvvon bargojoavku mii galgá bargat sámegiella vuosttašgiela plánain ja sámegiella nubbingiellan plánain. Bargu lea rehkenaston čađahuvvot 2014 guovvamánu mielde.

1.6.2.1.3 Rievdadit fága – ja diibmologu vuođđoskuvllas

Máhttodepartemeanta lea mearridan ođđa fága – ja diibmojuogu mii álggi doaibmat 2013/14 skuvlajagi rájis. Sámediggái lea leamaš ulbmilin ahte fága – ja diibmojuohkin ohppiide geain lea sámegiella galgá leat álkit organiseret sámegieloahpahusa, ja ahte oahppit geain lea sámegiella eai galgga massit rievtti oažžut oahpahusa eará fágain seamma go eará ge oahppit Norggas. Jus organisere oahpahusa bures, de sáhttá dat dagahit ahte eanet váhnemat válljejit sámegieloahpahusa iežaset mánáide.

Dan dihte lea vuođđoskuvlla váráš ráhkaduvvon sierra fága – ja diibmojuohkin Máhttolokten Sámi (LK-06S) ovddas lassin dasa mii guoská Máhttoloktemii (LK-06). Dát gusto buot skuvllaide sámegiela hálddašanguovllus ja daidda klássaide mat čuvvot sámi oahppoplána. Dás leat ráhkaduvvon sierra njuolggadusat sin várás geat eai leat válljen sámegiela dego fágan. Fága – ja diibmojuohkimis Máhttolokten (LK-06) leat ráhkaduvvon njuolggadusat sin várás geat válljejit sámegiela fágan.

Dat ođđa fága – ja diibmojuohkin addá vejolašvuođa 2013 čavčča rájis válljet oahpahusa sámegielas joatkkaskuvllas sidjiide geain ii leat leamaš sámegiella vuođđoskuvllas. Dát oahppit sáhttet atnit 140 diimmu válljenvejolaš prográmmafágain sámegillii. Dát ii lean vejolaš dan ovddit fága – ja diibmojuohkimis. Dál lea maid láhččon nu ahte dat oahppit geain lea sámegiella vuođđoskuvllas, muhto ii leat válljenfága dan dásis, sáhttet válljet dan fága joatkkaoahpahusas.

Ođđa fága – ja diibmojuohkin addá skuvllaide stuorit heivehanvejolašvuođa ja eanet válljenvejolašvuođaid heivehit sámegieloahpahusa. Earret eará lea gitta 5 proseantta fágaid diibmologus biddjon bagadeaddji lohkun. Juohke skuvllas lea friddjavuohta láhččit oahpahusovttadagaid mearriduvvon diibmologu siskkobealde.

1.6.2.2 Árbediehtu vuođđoskuvllas

Árbediehtu lea deaŧalaš oassi sámi kultuvrras ja identitehtas. Sámedikki mihttomearri lea ahte dát máhttu šaddá lunddolaš oassi vuođđooahpahusas, ja ahte láhččojuvvo vejolašvuhtii fievrridit dán máhtu buolvvas bulvii. Sámediggi registrere ahte vuođđoskuvllas lassána beroštupmi čađahit prošeavttaid árbedieđu vuođul, ja lea 2013:s dorjon njeallje prošeavtta iešguđet vuođđoskuvllain Romssa ja Finnmárkku fylkkain. Earret eará oaččui Báhpajávrri skuvla Romssas doarjaga prošektii mii deattuha sámegiela ja árbedieđu oahpahusa ja gáhttema geavatlaš barggu bokte iešguđet jagiáiggiin.

1.6.2.3 Sámi oahpaheaddjifierpmádat

Sámediggi oaidná dárbbu eanet sámegielat oahpaheddjiide ja oahpaheddjiide geain lea máhttu sámegiela ja sámi servodaga birra. Lea maid dehálaš láhččit dili vai oahpaheaddji geat juo leat skuvllas sáhttet oažžut vejolašvuođa lonohallat vásáhusaid ja gelbbolašvuođa. Sámi allaskuvla lea sámedikki gohččun mielde ásahan oahpaheaddjifierpmádaga sámi oahpahusa várás. Fierpmádat lea álggahuvvon raportta «Sámi oahpaheaddjifierpmádat – čielggadeapmi» man allaskuvla lea ráhkadan. Sámediggi lea dorjon fierpmádaga álggaheami ekonomalaččat. Sámi lohkanguovddáš lea fierpmádaga čállingoddi. Stuorámus hástalusat oahpaheaddjifierpmádat dán rádjái lea dieđihan, lea ahte leat beare unnán oahpaheaddjit geain lea sámegiel gelbbolašvuohta ja ahte váilot oahpponeavvut mat leat heivehuvvon ođđa oahppoplánaide.

1.6.2.4 Vuođđoskuvlla váhnenlávdegoddi

Sámediggi lea 2013:s ovttasbargan vuođđoskuvlla váhnenlávdegotti (FUG) áirasiiguin. Lea dehálaš ovttasbargat FUGain váhnenfierpmádaga huksema birra ja mánáid vuoigatvuođa heivehuvvon oahpahussii sámi giela ja kultuvrra vuođul. Lea maid dehálaš váikkuhit dasa ahte našunála politihkka vuođđooahpahusas maid vuhtiiváldá sámi perspektiivva. Sámediggi ja FUG oaidniba ahte lea dárbbašlaš juogadit dieđuid ja ovttasbargat, ja ovttasbargu joatkašuvvá ja mii doallat čoahkkima guovtte geardde jagis.

1.6.2.5 Bajitdási strategalaš plána gáiddusoahpahussii

Ollu sámi oahppit fertejit oažžut oahpahusa gáiddusoahpahusa bokte. Sámediggi oaidná hui dehálažžan ahte dan oahpahusas lea buorre kvalitehta ja ahte dat lea seammalágan fálaldat maid oahppit ožžot gos dal de orrot ja guđe sámegielas sii ožžot oahpahusa.

Go Oahpahusdirektoráhtta Máhttodepartemeantta gohččuma vuođul bijai johtui barggu ráhkadit bajitdási strategalaš plána gáiddusoahpahussii sámegielas, válljii Sámediggi oassálastit sihke bargojoavkkus ja maid referánsajoavkkus dan bargui.

Bajitdási strategalaš plána gáiddusoahpahussii váikkuha dasa ahte sámegieloahpahus láhččojuvvo buoremus lági mielde daidda ohppiide geain ii leat vejolašvuohta oassálastit báikkálaš oahpahusas. Sámediggi lea bivdán departemeanttas konsultašuvnna plána birra ovdal go dat mearriduvvo.

1.6.2.6 Julggaštus givssideame vuostá

Sámediggi oaivvilda ahte buot mánáin ja nuorain lea riekti bajásšaddan – ja oahppobirrasii gos ii leat givssideapmi ja bieguheapmi. Danne bargat mii dan nala ahte skuvllain, mánáidgárddiin, friddjaáiggearenain ja báikegottiin lassána bargu givssideame vuostá. Sámediggi lea 2013:s mielde kampánnjas Julggaštus givssideame vuostá. Dán jagi fáddá lei «Rávisolbmot duddjojit ustitvuođa – ovttas».

Dát lea oahppogirji servodatfágas joatkkaskuvlii. Girji lea jorgaluvvon dárogielas davvisámegillii ja heivehuvvon Máhttoloktemii sámi. Girji galgá oažžut ohppiid jurddašit kritihkalaččat ja dahkat oaivila dehálaš servodatgažaldagain. Girjji pedagogalaš jurdagat leat máhttu, áŋgiruššan ja oaivilat.

Oahppogirji lea ráhkaduvvon ML-06 sámi vuođul. Girjjis sáhttá lohkat iešguđetlágan olbmuid, oskkuid ja eallinoainnuid birra ja dan mii lea riekta ja boastut.

1.6.2.7 Oahpporesurssat

• Mánáidgárdemánáin ja sámi ohppiin galget leat kvalitehta dáfus buorit

• oahppanresurssat. Mánáidgárddi rámmaplána sisdoalu ja bargamušaid

• vuođul, ja vuođđooahpahusa gustovaš oahppoplánaid vuođul.

2013:s lei biddjon 4 mill ruvnno joatkit jorgalit matematihkkabuktaga Multi vuođđoskuvlii. Oahppogirjjit 1.-7. ceahkkái davvisámegillii leat gárvvistuvvon. Dál váilu gárvvistit Multi váhnengirjji ja čoavddagirjjiid 2.-4. ceahkkái. Julevsámegillii ja lullisámegillii leat 1.-4.ceahki girjjit dál jorgaleames ja dat vurdojuvvojit gárvánit 2014 giđa mielde. Matematihkka neahttabáikki Sirkel lea ráhkaduvvome 8.-10.ceahkkái davvisámegillii ja dat maid vurdo válbmanit 2014 giđa mielde.

2013:s oaččui Sámediggi oahpponeavvoohcamiid mánáidgárdái ja skuvlii oktiibuot 62,4 mill ovddas. 91 ohcamis ožžo 31 prošeavtta doarjaga oktiibuot 20,5 mill ruvnno ovddas. 2012 ektui go lei 15,5 mill de lassánii Sámedikki obbalaš juolludeapmi sullii 30 %. Sámedikkis lea dán jagi stuorit vuoruheapmi digitála oahpporesurssaide go ovdal. Earret eará juolluduvvui doarjja mii lei 8 997 600 ruvnno ovtta digitála resursii mii lea golmma fágii; sámegiella vuosttašgiellan, sámegiella nubbingiellan ja servodatfága, ja dat lea davvi –, julev – ja lullisámegillii. Deaddiluvvon oahpporesurssaide juolluduvvui doarjja mii lei 4 367 600 ruvnno oahppobuktagii servodatfágas smávvaskuvladássái, ja okta oahppobuvtta daidda geain lea davvisámegiella vuosttašgiellan oaččui 3 051 100 ruvnno.

2013:s gárváne 30 oahpporesurssa vuođđooahpahussii ja mánáidgárdde váste, ja vel 2 kártenmateriála davvi-, julev- ja lullisámegillii. Maŋŋel oahppolána ođastusa 2013 čavčča, leat sullii 20 oahpporesursaprošeavtta mat leat barggu vuolde, ožžon guhkiduvvon válbmenáiggi vai sáhttet heivehit daidda ođđa plánaide.

Suoidnemánus 2013 loahpahuvvui prošeakta Ovttas|Aktan|Aktesne ja dat neahttabáiki mas lea oahpponeavvouskkádat sirdojuvvui Sámedikkis Sámi lohkanguovddážii ja lea dál bistevaš doaibma. Oahpponeavvouskkádagas gávdnojit dieđut sámi oahpponeavvuid birra, ja daid sáhttá luoikkahit neahta bokte Sámedikki oahpponeavvoguovddážis. Ovttas|Aktan|Aktesne lea maid juogadanarena gos oahpaheaddjit, mánáidgárdeoahpaheaddjit ja earát sáhttet juogadit dan maid ieža leat ráhkadan. Sámedikki mielas lea dehálaš ahte dát portála oažžu vejolašvuođa ovdánit viidáseappot ja ahte dat lea resursa maid skuvlat ja mánáidgárddit sáhttet ávkkástallat iežaset barggus.

1.6.2.8 Erenoamášpedagogihkka

Sámedikki ulbmilin lea hukset buori gelbbolašvuođa earenoamášpedagogihka suorggis. Sámediggi bargá dan ala, ahte nannet seammadássásaš earenoamášpedagogalaš fálaldaga sámi mánáide ja nuoraide geat dan dárbbašit. Midjiide lea dehálaš kvalitehtasihkkarastit ahte sámi oahppit geain oahpahuslága mielde lea vuoigatvuohta earenoamášpedagogalašoahpahussii ja heivehuvvon oahpahussii, ožžot daid fálaldagaid sin kultuvrra ja giela vuođul.

Dán barggus lea dehálaš gulahallat relevánta earenoamášpedagogalaš fágabirrasiiguin. Lea ásahuvvon ovttasbargofierpmádat SEAF (Sámi earenoamášpedagogalaš fierpmádat), mas leat fárus Sámi lohkanguovddáš ja Statped SEAD (Sámi earenoamášpedagogalaš doarjja). Sámedikkis lea fierpmádagas observatevra rolla, mii mearkkaša ahte Sámediggi ii leat fierpmádaga dievaslaš lahttu. Sámediggi searvá SEAF čoahkkimiidda, mat lágiduvvojit njeallje geardde jagis.

Sámediggi lea álggahan sámi erenoamášpedagogalaš fálaldagaid ja dárbbuid kártema. Ulbmilin lea ráhkadit visogova das guđe čujuhusat leat eanemusat dáid iešguđet fágabirrasiin, dás maiddái makkár dárbbut ja hástalusat skuvllain ja gealboguovddážiin leat, ja makkár fálaldagaid mánát ja nuorat ožžot mánáidgárddis ja skuvllas. Kártema bohtosat galget váikkuhit dasa ahte sámi mánát ja nuorat ožžot erenoamášpedagogalaš veahki nu árrat go vejolaš. Lassin erenoamášpedagogalaš veahkkái mánáide ja nuoraide galgá leat bures kvalitatiivvalaččat láhččojuvvon oahppofálaldat ja nu buorre oahppobiras go vejolaš sámegielas ja sámegillii. NORUT Alta álggii čađahit kártema skábmamánus 2013. Kárten galgá leat gárvvis guovvamánus 2014.

1.6.2.9 Lullisámegiela oahpponeavvo – ja tearbmaovddideapmi

Sámediggi lea 2013:s ráhkadan šiehtadusa Engerdal suohkaniin ja Sámi allaskuvllain. Dat šiehtadus geatnegahttá bealálaččaid váikkuhit dasa ahte lullisámi gealbobirrasat mat álggahuvvoje ja ovdánahttojuvvoje Elgå – prošeavtta olis, daid rámmaeavttuid galgá ain áimmahušat ja sihkkarastit boahttevaš doaimmas ja ovdáneamis. Mihttomearri lea joatkit barggu ovdánahttit guoskevaš lullisámi oahpponeavvuid ja bargat tearbma – ja eará giellaprošeavttaiguin, vai lullisámi oahppit ožžot sámi skuvlafálaldaga.

1.6.3 Alit oahppu ja dutkan

• Sámedikki mihttomearri lae ahte sámi álbmogis lea dat máhttu, gelbbolašvuohta ja gálggat, mat

• gáibiduvvojit dasa ahte ovddidit sámi servodaga.

Sámi servodagas leat stuora hástalusat dasa mii guoská návccaide ja gelbbolašvuhtii sámegielas ja sámi kultuvrras eanas servodatsurggiin. Sámi servodagas leat stuora hástalusat oažžut doarvái sámegielat bargiid eanas surggiid siskkobealde. Dat guoská sihke almmolaš hálddahussii ja maid priváhta ealáhusaid siskkobealde. Sámediggi oaidná ahte lea ain deháleabbo dás ovddusguvlui ovttasbargat rekruterema dáfus alit ohppui.

Ávkkástallan árbedieđus huksen dihte ođđaáigásaš ealáhusaid sámi guovlluin lea dehálaš oassi árvoháhkamis ja das ahte oččodit ođđa bargosajiid. Dás lea maid dehálaš ovdáneami dihte ahte dutkan buktá juoidá.

1.6.3.1 Sámi perspektiiva

Sámedikkis lea mihttomearri ahte nationála politihkka fuolaha sámi perspektiivva alitoahpus ja dutkamis.

Sámediggi lea konsultašuvnnaid bokte Máhttodepartemeanttain meannudan oahpaheaddjeoahpu 8–13 ceahkkái guoskevaš láhkaásahusaid. Čuovvovaš láhkaásahusat meannuduvvoje:

• Láhkaásahus rámmaplánii golmma jagi fágaoahpaheaddjeoahpus praktihkalaš ja estehtalaš fágain

• Láhkaásahus rámmaplánii, lektorohppui 8–13 ceahkkái

• Láhkaásahus rámmaplánii, praktihkalaš – pedagogalaš ohppui 8–13 ceahkkái

• Láhkaásahus rámmaplánii, praktihkalaš – pedagogalaš ohppui fidnofágaide 8–13 ceahkkái

• Láhkaásahus rámmaplánii, fidnofágaoahpaheaddjeohppui 8–13 ceahkkái

Sámediggi lea duđavaš go sámi perspektiiva lea vuhtiiváldojuvvon buot dain láhkaásahusain.

Sámedikkis lea maid leamaš konsultašuvdnaproseassa sámi mánáidgárdeoahpaheaddjeoahpu láhkaásahusa birra. Dat loahpahuvvui buriin bohtosiin.

Sámedikkis lea áicirolla Nasjonalt råd for lærerutdanning ja lea oassálastán čoahkkimiin gos dat ođđa láhkaásahusat ja daid sisafievrredeapmi lea leamaš áššiin. Sámedikkis ja Máhttodepartemeanttas leat ovttasbargočoahkkimat gos ságastallo áigeguovdilis áššiid birra.

1.6.3.2 Rekrutteren sámi nuoraid ja rávesolbmuid alitohppui

1.6.3.2.1 Sámi oahpaheaddjioahpu regiovdna

Sámedikki mihttomearri lea ahte sámi oahpaheaddjioahpporegiovdna fállá oahpuid mat duhtadit sámi servodaga dárbbuid. Sámediggi lea dárkojeaddjin Sámi oahpaheaddjioahpporegiovnna stivrenjoavkkus. Stivrenjoavkkus lea bajimus ovddasvástádus sámi oahpaheaddjioahpporegiovnna barggus. Maŋimus jagi lea erenoamážit deattuhuvvon rekrutteren, ovttasbargu ja sámi oahppofálaldagaid ovddideapmi. Máŋga giellaoahpu leat álggahuvvon iešguđet dásis ja buot sámegielain.

Sámediggi lea dárkojeaddjin Sámi oahpaheaddjioahpporegiovnna sámegiela ja sámi fáttáid oahppofálaldagaid bargojoavkkus. Bargojoavku lea bargan bures ja lea bargamin ovttasbargguin iešguđet oahppofálaldagaid birra. Dát lea deaŧalaš go jurddaša studeanttaid vejolašvuođaid sáhttit čađahit oahpu ovtta sámi gielain, álgodási rájes gitta doavttergráda rádjai. Dakkár ovttasbargu ásahusaid gaskkas, mii addá fálaldaga alit oahpus sámegielas ja sámi fáttáin, mearkkaša ollu rekrutterema ja kapasitehta ektui.

Sámediggi lea dárkojeaddjin Sámi oahpaheaddjioahpporegiovnna rekrutterema bargojoavkkus. Rekrutterenstrategiija galgá maŋimus jahkái. Dat lea leamaš mielde rekrutteremin studeanttaid iešguđet sámi oahpuide ja evaluerenkonferánsa galgá lágiduvvot Bådåddjos cuoŋománus 2014. Sámediggi lea heivehan iežas stipeandaortnegii daidda oahppofálaldagaide mat leat regiovnnas.

1.6.3.2.2 Gealbudan- ja rekrutterenprográmma

Sámediggi lea álggahan ja ruhtadan 5- jagi prográmma mas rekrutere ja gealbudahttá sámegiela alit ohppui. Prográmma lea loahpahuvvon 2013:s, muhto muhtun doaimmat loahpahuvvojit 2014:s, earret eará fágalaš loahpparaporta. Dán prográmma čađa leat rávisolbmot ožžon álgooahpahusa sámegielas. Sámi allaskuvla mas lea leamaš ovddasvástádus prošeavttas, lea ovttasbargan máŋggain giella – ja kulturguovddážiiguin. Oahput leat leamaš gáiddusoahput ja dakko bokte lea eambbogiin leamaš vejolašvuohta oahpu váldit sáme gielas. Dán prográmma čađa lea maid ovdánahtton metodihkka mot oahpahit sámegiela rávisolbmuide. Ferte dadjat ahte prográmma lea lihkostuvvan hui bures, ja hástalus dál lea oažžut ruhtadeame vai dát sáhttá jotkojuvvot bistevaš dásis.

1.6.3.2.3 Stipeanda alit ohppui

Sámedikkis lea mihttomearri oažžut eambbo sámi fágabargiid iešguđetlágan surggiide. Sámediggi lea juolludan 134 stipeandda dán jagi ohppiide geat váldet sámegiela. Dasa lassin lea Sámediggi váikkuhan oahppofálaldahkii gealbudahttin – ja rekruterenprográmma čađa masa sámi allaskuvla lea ožžon doarjaga.

Sámediggi lea 2013:s juolludan doarjaga lassiohppui oahpaheddjiide feara makkár fáttáin Davvi-Trøndelága allaskuvllas, Nordlándda universitehtas, Finnmárkku allaskuvllas ja Sámi allaskuvllas. Doarjja lea dakkár maid oahpahusdirektoráhta lea sirdán Sámediggái ja mii raporteret dan birra 2014:s.

Oktiibuot juolluduvvui 3 305 000 ruvnno stipendii alit oahpus. Dát juolluduvvoje ná:

1.6.3.3 Dutkan ja árvoháhkan

Sámedikki mihttomearri lea ahte guoskevaš dutkan vuođđun váljjejumiide ja politihkalaš mearrádusaide sámi servodaga ovddideamis lea gávdnamis. Sámedikkis leat leamaš čoahkkimat sihke guovllulaš áirasiiguin Davvi Norggas ja guovddáš dutkanráđis. Dál lea bargu formaliseret dan ovttasbarggu.

Ráđđehusa stuoradiggedieđáhusas dutkama birra «Lange linjer – kunnskap gir muligheter» lea eanet fokus sámi dutkamii go dan mii ovddit dieđáhusain lea leamaš. Sámediggi attii máŋga cealkámuša mat leat mielde dieđáhusas.

Sámedikkis lea áirras mas lea áicistáhtus Dutkanráđi prográmmas sámi dutkama II váras.

Sámi allaskuvla lea 2013:s ohcan NOKUTas oažžut buorrindohkkehuvvot PhD – oahpu sámegielas ja girjjálašvuođas. Aili Keskitalo lea SPR -stivrra ovddas sádden reivve Sámi allaskuvlii mas SPR doarju allaskuvlla ohcama buorrindohkkehuvvot PhD – oahpu sámegielas ja girjjálašvuođas. Sámediggi čuovvola ášši 2014:s.

1.6.3.4 Árbediehtu

• Sámedikki mihttomearri lea ahte árbedieđu duođašteapmi, seailluheapmi, suodjaleapmi ja rádjan

• máhttovuođđun ja viidáseappot fievrrideapmin oahpahusas ja dutkamis, ja luondduresurssaid

• hálddašeames.

Sámediggi lea álggahan ja ruhtadan máŋga doaimma ja prošeavtta olahan dihte dán ulbmila. Ohcanvuđot ortnet prošeavttaide árbedieđu duođašteames loahpahuvvui 2013:s. Dasa lassin ruhtada Sámediggi guokte prošeavtta – systemáhtalaččat kártet árbedieđu, ja Árbediehtoguovddáža. Sámi allaskuvla hoide goappašat prošeavttaid. Ulbmil lea ahte Árbediehtoguovddáš dego pilohtaprošeaktan galgá bidjat vuođu ásahit gealboguovddáža árbedihtui Árbedihtoguovddáža, mas maid prošeakta systemáhtalaš kárten ja duođašteapmi lea oassi. Dáid vuoruhemiid bokte háliida Sámediggi institušonaliseret hálddašeami ja ovddideami sámi árbedieđus dego máhttovuođđun boahttevaš buolvvaide.

1.7 Dearvvašvuohta ja sosiála

Sámedikki dearvvašvuođa- ja sosiálapolitihkka vuođđuduvvá dásseárvosaš dearvvašvuođa- ja sosiálabálvalusaide sámi álbmoga várás seamma dásis go álbmogis muđui lea. Dearvvašvuođa- ja sosiálabálvalusat fertejit heivehuvvot sámi álbmoga vuoigatvuođaide ja dárbbuide, ja fertejit váldit vuolggasaji sámi pasieanttaid gielas ja kultuvrras. Vuođđun dásseárvosaš bálvalusaid sihkkarastimis lea máhttu ja gelbbolašvuohta máŋggakultuvrralaš áddejumis ja sámi gielas ja kultuvrras buot dásiin.

Sámediggi bargá máŋgga láhkai juksan dihte dáid mihttomeriid. Gulahallama ja ovttasbarggu bokte guovddáš eiseválddiiguin ja eará relevánta aktevrraiguin sihkkarastit mii Sámedikki váikkuhanfámu dearvvašvuođa- ja sosiála- ja fuolahusbálvalusaid hábmemii sámi álbmoga várás. Mii gozihit earret eará sámi mánáid vuoigatvuođaid mánáidsuodjalusas, ja sihkkarastit dan ahte sámi álbmoga hástalusat ja dárbbut gozihuvvojit nationála áŋgiruššamiin buori álbmotdearvvašvuođa ovddas. Dasa lassin addit doarjaga sierralágan dearvvašvuođa- ja sosiálaprošeavttaide.

Sámediggi lea nationála álbmotválljen orgána, mii bidjá deaŧaleamos eavttuid eiseválddiide dásseárvosaš dearvvašvuođa- ja sosiálafálaldaga ovddideamis sámi álbmoga várás, ja danne ferte gessojuvvot mielde proseassaide mat váikkuhit njuolga sámi álbmoga.

Sámediggi gulahallá guovddáš eiseválddiiguin gielddaiguin, fylkkagielddaiguin ja eará aktevrraiguin barggadettiin dearvvašvuođa- ja sosiála- ja mánáidsuodjalusfálaldaga sihkkarastimiin sámi álbmoga várás. Earret eará čađahit mii konsultašuvnnaid eiseválddiiguin dalle go gustovaš lágat ja dahje láhkaásahusat rievdaduvvojit dahje ođasmahttojuvvojit, ja main sáhttá leat njuolga mearkkašupmi dearvvašvuođa- ja sosiála- ja mánáidsuodjalusfálaldahkii sámi álbmoga várás. Sámediggi láve addit maiddái čálalaš rávvagiid dieđáhusbargui ja čielggademiide. Lávgadet ovttasbargu fágainstánssaiguin ja earáiguin gelbbolašvuođa huksemis, ja dárbbuid oainnusmahttin ja bálvalusaid ovddideapmi leat maiddái deaŧalaččat.

1.7.1 Dásseárvosaš dearvvašvuođa- ja sosiálabálvalus

1.7.1.1 Regionála dearvvašvuođadoaimmahagaid barggahandokumeanttat

Dásseárvosaš dearvvašvuođa- ja sosiálafálaldaga ovddidanbarggus sámi álbmoga várás seamma dásis go álbmogis muđui lea, lea guovddáš eiseválddiin bajimuš ovddasvástádus. Eiseválddit fertejit fuolahit das ahte sámi perspektiiva gozihuvvo ja jerrojuvvo buot proseassain, ja ahte dat gozihuvvo guovddáš dearvvašvuođa- ja sosiálapolitihkalaš áŋgiruššamiin. Dán vuođul lea Sámediggi konsulteren dearvvašvuođa- ja fuolahusdepartemeanttain jagi 2014 barggahandokumeanttaid ektui.

Sámi nationála gealboguovddáža formála rolla birra psyhkalaš dearvvašvuođas (SANAG) nationála gealboguovddážin, psyhkalaš dearvvašvuođa ja gárrendivššu ektui, leat čađahuvvon konsultašuvnnat. Sohppojuvvui ahte Dearvvašvuohta Davvin, ovttasbargguin Sámi nationála gealboguovddážiin – psyhkalaš dearvvašvuođas (SANAG) ja eará regionála dearvvašvuođadoaimmahagain, árvvoštallet movt klinihkalaš bálvalusat sámi pasieanttaide galget viidáseappot fievrriduvvot ja organiserejuvvot. Dát galgá geahčaduvvot vejolaš ohcama oktavuođas SANAG stáhtusa birra nationála gealbobálvalussan. Dearvvašvuohta Davvin lea 2013:s ohcan SANAG:ii formála stáhtusa sámi nationála gelbbolašvuođaguovddážin psyhkalaš dearvvašvuođa ja gárrendivššu siskkobealde. Sámedikki mielas lea deaŧalaš ahte SANAG mii lea nationála gealbobálvalus maiddái galgá dikšut pasieanttaid, ja háliida ahte dát áiddostuvvo SANAG mandáhtas nationála gealbobálvalussan.

Sámediggi lea duhtavaš go DFD galgá čalmmustit dohkkehanreivve dearvvašvuohta Davvin:ii ahte SANAG sáhttá dikšut pasieanttaid ja bagadit pasieanttaid dikšumis miehtá riikka.

Sámediggi lea konsultašuvnnain DFD:in ožžon čađa ahte regionála dearvvašvuođadoaimmahagaid barggahandokumeanttain 2014:s galgá boahtit ovdan ahte eará regionála dearvvašvuođa-doaimmahagat dahket šiehtadusa Dearvvašvuohta Davvin RHF:in dikšunfálaldagas Sámi nationála gealboguovddážis – psyhkalaš dearvvašvuođa dikšumis ja gárrendikšumis (SANAG). Evttohusa duogážin lea ahte Dearvvašvuohta Davvin:s ferte leat šiehtadus eará regionála dearvvašvuođa-doaimmahagaiguin jos galget sáhttit fállat dikšunbálvalusaid eará guovllu sisaváldinguovllus.

Sámedikki konsultašuvnnaid bokte regionála dearvvašvuođadoaimmahagaid barggahan-dokumeanttain jahkái 2010, oaččui Dearvvašvuohta Davvin bargun čađahit dulkaprošeavtta mainna buoridit dulkabálvalusa sámi álbmoga várás. Prošeavtta váldoulbmilin lea ásahit sámi birrajándora dulkabálvalusa Dearvvašvuohta Davvin guovllus. Dearvvašvuohta Davvin:s lea ovddasvástádus čađahit prošeavtta. Sámediggái lea deaŧalaš ahte doaibmabijut mat álggahuvvojit dán dulkaprošeavtta bokte fievrriduvvojit viidáseappot ja ovddiduvvojit viidáseappot maŋŋá prošeaktaáigodaga, dainna mihttomeriin ahte šattašii birrajándordulkabálvalus. Danne bivddii ge Sámediggi ovttasbargguin Dearvvašvuohta Davvin:in ahte prošeavtta viidáseappot fievrrideapmi boahtá ovdan Dearvvašvuohta Davvin barggahandokumeanttain. Sámediggi lea duhtavaš go Dearvvašvuohta Davvin oažžu bargun ruhtadit vuosttaš ceahki sámi dulkabálvalusa huksemis 2014:s Dearvvašvuohta Davvin vuođđorámma siskkobealde.

1.7.1.2 Dearvvašvuođabálvalusaid viidáseappot ovddideapmi sámi álbmoga várás

Sámi pasieanttaid vuoigatvuođa ja dárbbu dovddasteapmi, oažžut heivehuvvon dearvvašvuođa fálaldaga lea dagahan dan ahte muhtun ásahusat leat ásahuvvon erenoamáš resursaovttadahkan sámi pasieanttaid dearvvašvuođa fálaldagaid várás ja mat váldet vuolggasaji sámi gielas ja kultuvrras. Stuorámus ovdáneapmi lea dáhpáhuvvan psyhkalaš dearvvašvuođa siskkobealde spesialista dearvvašvuođabálvalusas Sámi nationála gealboguovddáža ásaheami bokte psyhkalaš dearvvašvuođa várás (SANAG). SANAG lea ásahuvvon danne go čájehii ahte sámi pasieanttat eai ožžon dohkálaš fálaldaga psyhkalaš dearvvašvuođa siskkobealde. Gielalaš ja kultuvrralaš cakkit ledje sivvan.

Sámediggeráđđi lea dál fuolas das movt boahtteáiggis láhččojuvvojit bálvalusfálaldagat sámi pasieanttaide gielalaččat ja kultuvrralaččat. SANAG lea ekonomalaččat ja hálddahuslaččat Dearvvašvuohta Finnmárku vuollásaš. Dearvvašvuohta Finnmárku lea 2013:s álggahan strategalaš rievdadanplánaid mat guoskkahit ja geahpedit fálaldagaid sámi pasieanttaide, maid fálaldagaid huksemii lea geavahuvvon máŋga logijagi ja ollu resurssat. Sámediggi oaidná ahte dán proseassas eai doarvái vuhtii váldojuvvo sámi pasieanttaid vuoigatvuođat, eaige barggahandokumeanttaid doaibmagáibádusain mat gusket sámi pasieanttaide erenoamážit.

Sámediggi oaivvilda ahte lea dárbu jurddašit ollislaččat ja bajimus dásis spesialistadearvvašvuođa bálvalusaid organiserema ektui sámi álbmoga várás. Ná lea dárbu dahkat danne vai sáhttit addit buoret ja eanet ollislaš ja oktiiordnejuvvon bálvalusa sámi pasieanttaide ja geavaheddjiide, mat vuođđuduvvojit sámi gillii ja kultuvrii. Dán barggus lea deaŧalaš ovddidit maiddái nana sámi fágabirrasa, sihke fágaresurssaid dávgasis geavaheami ektui ja stabiliseren- ja rekrutterenperspektiivvas. Sámediggi áigu čuovvolit dán barggu 2014:s.

1.7.1.3 Dearvvašvuođa- ja sosiálaprošeavttaid ekonomalaš váikkuhangaskaoamit

1.7.1.3.1 Várdobáiki sámi guovddáš

Sámediggi lea 2013:s addán 531 000 ru njuolggodoarjjan Várdobáiki sámi guovddážii Evenášši suohkanis geavaheaddjivuđot doaibmabijuide sámi boarrásiid várás márko-gilážiin Mátta-Romssas ja Davvi Norlánddas.

Guovddáža mihttomearrin lea doaibmat geavaheaddjivuđot fálaldagaid ovddideamis njunnošis. Bargojuvvo áimmahuššanfálaldaga sámi geavaheddjiid várás árjjalaččat láhčimiin ja buoridemiin, earret eará ferte buoridit dihtomielalašvuođa sámi geavaheddjiid birra ásahusain ja rabas fuolahusas Mátta-Romssas ja Davvi Norlánddas. Dát dahkkojuvvo diehtojuohkindoaibmabijuid bokte sierra forain, ja dearvvašvuođadáhpáhusain boarráset sámiid várás.

Dat doaibmabijut maid Várdobáiki organisere, leat dearvvašvuođadeaivvadeapmi goas lášmmohallat ja lihkadit ja juohkit dieđuid dearvvašvuođa, biebmodili ja borrandábiid birra. Dearvvašvuođadeaivvademiin lea leamaš buorre beaktu ja dat evaluerejuvvojit jeavddalaččat heivehan dihte geavaheddjiid sávaldagaid ođđa doaibmabijuid hábmemis.

Guovddáš bargá maiddái fuolahusásodagaid dárbbu kártemiin ja vejolaččat váikkuha gielddaide ahte ásahit fuolahusásodagaid sámi ássiide Mátta-Romssas ja Davvi Norlánddas. Dáinna proseassain leat bargamin.

1.7.1.3.2 Sámi doavttersearvi

Sámediggi lea vuosttaš gearddi 2013:s addán 150 000 ru njuolggodoarjjan sámi doavttersearvái. Sámi doavttersearvi lea sámi doaktáriid ja psykologaid eaktodáhtolaš beroštusorganisašuvdna

Searvvi mihttomearrin lea árjjalaččat buoridit dearvvašvuođabálvalusaid sámi álbmoga várás. Dat čađahuvvo sihke dearvvašvuođafálaldagaid sierra láhčima bokte, diehtojuohkindoaimma bokte, dearvvašvuođadiehtojuohkima ja sámegiela dearvvašvuođa bargiid rekrutterema bokte.

1.7.1.3.3 Ohcanvuđot doarjja

Sámediggi hálddaša ohcanvuđot váikkuhangaskaomiid dearvvašvuođa- ja sosiálaprošeavttaide. Ortnega mihttomearrin lea nannet sámi álbmoga dárbbuide ja vuoigatvuođaide heivehuvvon dearvvašvuođa- ja sosiálabálvalusa. Sámediggái leat boahtán 16 doarjjaohcama dearvvašvuođa- ja sosiálaprošeavttaide, maid ohcansubmi lei oktiibuot 4 333 744 ru. Jagi 2013 bušeahtas lei várrejuvvon 2 700 000,- ru dearvvašvuođa- ja sosiálaprošeavttaide.

Dán jagáš juolludemiid oktavuođas lea eanaš prošeavttaid mihttomearrin leamaš ovddidit máhtu sámi giela ja kultuvrra birra dáláš dearvvašvuođa- ja sosiálafálaldagain. Dát dávista doarjjaortnega váldoulbmilii, ja váikkuha dásseárvosaš dearvvašvuođa- ja sosiálafálaldaga sihkkarastima sámi álbmoga várás.

Sámediggái lea deaŧalaš ahte gártaduvvo máhttu sámi álbmoga dearvvašvuođa- ja sosiáladili birra. Dán lágan máhtus lea ávki politihkalaš válljejumiide ja strategiijaide mat galget ovdánahttit bálvalusfálaldaga sámi álbmogii. Danne lea addojuvvon doarjja prošeavttaide maid mihttomearrin lea ovddidit dutkanjurdagiid ja prošeaktasárggastusaid gaskaboddosaš ávnnasin ođđa máhtu ovddideapmái.

1.7.2 Álbmotdearvvašvuohta

Sámi servodagas leat ovddabealde álbmotdearvvašvuođa hástalusat, seamma dásis go muđui Norggas, ja dán suorggis lea unnán duođaštuvvon máhttu. Danne oaidná Sámediggi ahte lea dárbu nannet dutkama mii válddaha sámi diliid, nu ahte sáhttá háhkat eanet čoavddadieđuid maid sáhttá geavahit eastadanbarggus. Sierra doaibmabijuid konkretiseren sámi álbmoga várás ferte maiddái guoskat buot álbmotdearvvašvuođabarggu aktevrraide.

Sámediggi lea konsulteren Dearvvašvuođa- ja fuolahusdepartemeanttain Álbmotdearvvašvuođa dieđáhusa birra. Dieđáhusas válddahuvvojit hui guhkás buot boahtteáiggi dearvvašvuođabálvalusat. Sámediggi lea duhtavaš go ráđđehus álbmotdearvvašvuođa barggus háliida gozihit sámi álbmoga dárbbu boahtteáiggi álbmotdearvvašvuođaáŋgiruššamis.

Sámediggái lea leamaš deaŧalaš ahte álbmotdearvvašvuođadieđáhusas oainnusmahttojuvvo ahte lea dárbu sierra ohcalit dieđuid sámi álbmoga álbmotdearvvašvuođa birra. Go galgá ovddidit buori álbmotdearvvašvuođa sámi servodaga várás, de eaktuda dat máhtu sámi kultuvrra ja servodateallima birra, mii lea vealtameahttun deaŧalaš sihke dearvvašvuođahástalusaid identifiseremii ja buriid álbmotdearvvašvuođadoaibmabijuid álggaheapmái.

Danne lea Sámediggi duhtavaš go álbmotdearvvašvuođadieđáhusas gozihuvvo Sámedikki ráva ahte máhttu sámi giela ja kultuvrra birra ferte leat olámuttus ollu eanet gielddalaš dearvvašvuođa- ja fuolahusbálvalusas, ja ahte čujuhuvvo plána- ja huksenláhkii mii geatnegahttá gielddaid gozihit sámi servodateallima plánabarggus. Go guoská sámi álbmogii, lea ráđđehusa mihttomearrin konkretiseret ja iskkadit álbmotdearvvašvuođa lagabui, erenoamážit álgoálbmot kultuvrra sierra beliid ektui, omd. birasmirkkot ja álgoálbmogiid árbevirolaš eallinvuohki. Earret eará oainnusmahttojuvvojit dieđáhusas ahte hástalusat mat sámi árbevirolaš ealáhusain leat ovddabealde areálalihkahallamiid, boraspire problematihka, rievdan rámmaeavttuid ja sullasaččaid ektui, čuhcet dolliid fysalaš ja psyhkalaš dearvvašvuhtii. Erenoamážit dát sáhttá čuohcat mánáide ja nuoraide geain lea bearašgullevašvuohta boazodollui. Dasto čujuhuvvo ahte iskkadeapmi mii gieskat čađahuvvui, raportere ahte sámit vásihit vealaheami logi gearddi eanet go eará vástideaddjit.

Sámediggi oaččui maiddái čađa dan ahte álbmotdearvvašvuođadieđáhusas Stuorradiggái, juohke njealját jagi galgá čielggaduvvot makkár hástalusat leat sámi álbmogis. Ferte maiddái čalmmustit álbmotdearvvašvuođa indikáhtoriid mat gusket álgoálbmogii, nationála minoritehtaide ja sisafárrejeddjiide.

1.7.3 Olbmot geain leat doaibmahehttehusat ja geain lea sámi duogáš

Mánáid-, nuoraid- ja bearašdirektoráhta, Bufdir, ávžžuhusa vuođul lea Davviriikkalaš Čálgoguovddáš čađahan ovdaprošeavtta man namma lea «Olbmot geain leat doaibmahehttehusat ja geain lea sámi duogáš». Prošeavtta duogážin lei ahte Bufdir barggu oktavuođas raporttain olbmuid eallineavttuid birra geain leat doaibmahehttehusat, konkluderii ahte lea unnán máhttu oppalaččat ja ii álggage máhttu erenoamážit sámi álbmoga birra. Sámediggi lea veahkehan prošeavttas ja lea háhkan geahčastaga fágasuorggis Norgga bealde Sámis. Dasa lassin leat mii ásahan oktavuođa geavaheaddjijoavkkuiguin geat sáhttet juohkit vásihusaideaset suorggis.

Dát ovdaprošeakta sáhttá álggahit proseassa mii buvttiha buoret máhtu dán joavkku eallineavttuin. Váldoprošektii gullá olles sámi álbmot Norgga, Ruoŧa, Suoma ja Ruošša bealde. Sámediggi lea searvan gulahallanbeallin ovdaprošeavtta olis, ja áigu leat gulahallanbeallin viidáseappot prošeavttas.

1.7.4 Sámi mánáid vuoigatvuođat mánáidsuodjalusa oktavuođas

Mánáidkonvenšuvnnas ja mánáidsuodjaluslágas boahtá ovdan ahte sámi mánáin leat vuoigatvuođat oažžut dakkár mánáidsuodjalusbálvalusa mas lea gelbbolašvuohta gielas ja kultuvrras. Sámediggái lea deaŧalaš oainnusmahttit mánáid vuoigatvuođaid ja ahte dát vuoigatvuođat gozihuvvojit mánáidsuodjalanbálvalusas. Sámedikki mihttomearrin lea ahte sámi mánát galget deaivvadit dakkár mánáidsuodjalanbálvalusain man vuolggasadjin lea sámi giella ja kultuvra. Dán barggu siskkobealde lea deaŧalaš gulahallat bures buot beliiguin.

1.7.4.1 Ovttasbargošiehtadus Norgga biebmoruovttuservviin

Sámediggi lea 2013:s dahkan geatnegahtti ovttasbargošiehtadusa Norgga biebmoruovttuservviin. Šiehtadusa ulbmilin lea láhčit buori biebmoruovttufuolahusa sámi mánáide, nu ahte mánáid giella ja kultuvra vuhtii váldojuvvojit. Ferte árjjalaččat bargat biebmoruovttufuolahusa kultuvrralaš heivehemiin buot dásiin, ja buoridit sámi mánáid álgoálbmotvuoigatvuođaid kvalitehta.

Ovttasbargu galgá váikkuhit dan ahte biebmoruovttu doaibmabijut mat leat heivehuvvon sámi kultuvrii ja gillii vuoruhuvvojit, maiddái sohkabiebmoruoktu. Dasto berrejit álggahuvvot doaibmabijut biebmoruovttu várás main lea sámi perspektiiva. Dollojuvvojit fásta ovttasbargočoahkkimat ja šiehtadus galgá reviderejuvvot juohke jagi. Sámediggi lea hui duhtavaš go šiehtadus lea dahkkojuvvon.

1.7.4.2 Doaibmaplána mánáid ja nuoraid ektui veahkaválddi ja seksuála vearredaguid birra

Ráđđehusa strategiija ráhkadeami oktavuođas veahkaválddi ja seksuála vearredaguid hárrái mánáid ja nuoraid ektui, bivddii Sámediggi konsultašuvnna ášši birra. Danne go mii oinniimet ahte lea dárbu gozihit sámi mánáid dárbbu ja vuoigatvuođaid strategiija ráhkadeamis. Ráđđehus biehttalii min árvalusa konsultašuvnna birra dainna ákkain ahte strategiijadokumeanttas eai leat dakkár oasit mat guoskkašedje sámi álbmogii erenoamážit. Danne ii lean Ráđđehusa mielas dán strategiija-dokumeantta ráhkadeapmi konsultašuvdnageatnegahttojuvvon. Sámediggi sáhtii baicca buktit teakstaárvalusa árvalusa teakstaoassái.

Sámedikki mielas ii lean dát vuohki bargat nu ávkkálaš. Hui ollu lea Sámedikki iežas duohken mearridit makkár lágat ja hálddahuslaš doaibmabijut gusket njuolga sámiide, gč. sámelága § 2–1. Sámediggi oaivvilda maiddái ahte strategiijaplána doaibmabijuid main ii váldojuvvo vuhtii sámi kultuvra ja giella sáhttá gohčodit struktuvrralaš sierra meannudeapmin ja das sáhttet šaddat negatiivvalaš váikkuhusat sámi mánáide ja nuoraide. Nugo Sámediggi oaidná de ii meannuduvvon strategiija veahkaválddi ja seksuála vearredaguid birra mánáid ja nuoraid vuostá dainna lágiin ahte das livččii lean ávki sámi mánáide ja nuoraide.

1.7.5 Sámi humána biologalaš ávdnasat

Sámediggi lea 2013:s ain bidjan fokusa sámi álbmoga vuoigatvuođaid humána biologalaš ávdnasiid hálddašeapmái. Sámedikki mihttomearrin lea doaibman dakkár aktevran mii ovdánahttá sámi beroštusaid bioteknologalaš ovdáneamis.

Álttá 2013 álgoálbmotkonferánsa prográmma oassin lágidii Sámediggi danne rabas seminára man namma lei: «Indigenous rights to human biological materials.» Seminára mihttomearrin lei bidjat fuomášumi álgoálbmogiid vuoigatvuođaide bioteknologalaš ovdáneami oktavuođas. Ja álgoálbmogiid vejolašvuođaide ja vuoigatvuođaide beassat leat mielde váikkuheamen ja ieža mearrideamen sin iežaset humána biologalaš ávdnasiid badjel. Guorahallojuvvui ahte livččii go dárbu ovddidit ehtalaš njuolggadusaid álgoálbmogiid várás. Semináras ledje álgosáhkavuorut Sámi dearvvašvuođadutkama ja Bioteknologiijalávdegotti ovddasteddjiin.

1.8 Biras ja areálat

Sámedikki váldomihttomearrin Sámedikki areála- ja biraspolitihkas lea nannet gievrras sámi báikegottiid ceavzinnávccalaš ávkkástallama, areálaid ja resurssaid suodjaleami ja hálddašeami vuođul sámi guovlluin. Ceavzilis ovdáneamis lea sáhka sihke geavaheamis ja suodjaleamis.

Deaŧalaš areálaide sámi servodagas bahkkejit hui ollugat. Sámediggái lea stuorra hástalussan go mis ii leat duohta vejolašvuohta leat mielde váikkuheamen ja go mis ii leat váikkuhanfápmu áššiin main lea njuolga mearkkašupmi sámi servodahkii.

Sámedikki ekonomalaš váikkuhangaskaomiin areálaide ja birrasii lei 2013:s bušeahttarámma 2 000 000 ru. Ruđat ledje várrejuvvon njuolggodoarjjan vuođđudussii Protect Sápmi. Areálabarggus lea mis deaŧaleamos gaskaoapmin plána- ja huksenláhka ja dan rolla ja ovddasvástádus mii Sámedikkis lea dan hálddašeamis. Dasa lassin lea konsultašuvdnašiehtadus deaŧalaš gulahallamis ráđđehusain vai sámi beroštusaid sihkkarastin vuhtii váldojuvvo areálageavaheamis.

1.8.1 Areálat

Sámedikki areálapolitihka mihttomearrin lea sihkkarastit sámi kultuvrra, ealáhusaid ja servodateallima luondduvuđđosa. Juksan dihte dán mihttomeari, leat mii 2013:s bargan ollu váikkuhit gielddaid ja stáhtalaš eiseválddiid addit sámi beroštusaide lunddolaš saji servodatplánemis.

1.8.1.1 Árbedieđut plánaproseassain

Okta váikkuhangaskaoapmi movt addit sámi beroštusaide saji servodatplánemis lea leamaš rávvet aktevrraid árjjalaččat geavahit árbedieđuid plánaproseassain. Sámediggi bargá dan ala vai árbedieđut dohkkehuvvojit dásseárvosaš dutkanvuđot máhttun mearrádusaide areálaplánain, ja midjiide lea deaŧalaš oktavuohta árbedieđuid ja mieldeváikkuheami gaskka plánaproseassain.

Árbediehtu lea vásihusvuđot máhttu, ja mii lea sámi báikegottiin. Danne leat ávžžuhan gielddaid searvvahit sámi beroštusaid plánaproseassaide. Dát lea dahkkojuvvon árvalusa bokte plánaeiseválddiide ahte gávdnat ja geavahit árbedieđuid plánabarggus, ja ovttasbargošiehtadusaid čuovvoleamis fylkkasuohkaniiguin sámi guovllus. Dan ođđa ovttasbargošiehtadusas Romssa suohkaniin leat mielde sámi árbevieruid suodjaleapmi ja sámi kultuvrra, ealáhusaid ja servodateallima kulturvuđđosa sihkkarastin ja ahte dat galget heivehuvvot buot relevánta plánaide.

1.8.1.2 Plána- ja huksenlága hálddašeapmi

Hálddašanáššiid čuovvoleapmi plána- ja huksenlága mielde lea stuorra oassi Sámedikki barggus areálaáššiiguin. Lea álggahuvvon ovdamearkačoakkáldaga ráhkadeapmi, man oktavuođas lea okta mihttomeriin kártet movt gielddat deattuhit sámi kultuvrra, ealáhusbarggu ja servodateallima luondduvuđđosa. Kártema vásihusat doaisttážii čájehit ahte leat stuorra erohusat das movt gielddat deattuhit sámi beroštumiid plánedettiineaset. Dasto orru nu ahte gielddat hárve ieža vuolggahit sámi beroštumiid kártema iežaset gielddas ja heivehivčče daid gieldda plánaide. Dát dahkkojuvvo dábálaččat easkka maŋŋá go earret eará Sámediggi ávžžuha gulaskuddanproseassaid dahje vuosteákkaid oktavuođas. Ovdamearkačoakkáldaga ráhkademiin jotkojuvvo 2014:s. Sámediggi gulahallá gielddaiguin mat leat álggahan gieldaplánaid ráhkadanproseassaid. Dat dahkkojuvvo regionála plánaforaide ja konferánssaide searvamiin main gieđahallojuvvo gielda- ja regionálaplánen sámi guovllus. Sámediggi háliida joatkit gulahallama gielddaiguin viidáseappot. Boahtte jagi álggahuvvo prošeakta masa mii válljet ovddasmanni gielddaid maiguin mii dahkat lagaš ovttasbarggu sámi beroštusaid kártema ektui.

1.8.1.3 Protect Sápmi

Vuođđudus Protect Sápmi ásahuvvui 2012:s man duogábealde leat Ruoŧa sámiid riikasearvi (RSR) ja Norgga boazosápmelaččaid riikasearvi (NBR) ja dat lea sorjjasmeahttun, ii gávppálaš vuođđudus mii galgá veahkehit sámi vuoigatvuođaoamasteddjiid gozihit sin areálaberoštusaid, eana- ja resursavuoigatvuođaid ja ovdánanvejolašvuođaid. Prošeakta lea 2013:s leamaš álggahandásis.

Protect Sápmi galgá addit ámmátlaš fágalaš veahki sámi vuoigatvuođaoamasteddjiide maid dahkat stuorát industriija- ja luondduduohtadanprošeavttaid oktavuođas. Šiehtadallamat sámi vuoigatvuođaoamasteddjiid ja ođđa ealáhusaktevrraid gaskka buktet buoret mearrádusvuođu ja einnostan vejolašvuođa, maiddái maŋit váldemearrádusaide resurssaid ođđa ávkkástallanplánaid dahje ohcamiid ektui. Protect Sápmi lea ja sáhttá leat dárbbašlaš cuiggodeaddji aktevra dan ektui movt Sámediggi čađaha doaimmaidis. 2013:s juolludii Sámediggi 2 miljon ru Protect Sápmái. Ráđđehus dovddahii iežas njukčamánu 2013 minerálastrategiijas ahte dat háliida doarju Protect Sápmi ekonomalaččat álggahandásis. Sámediggi vuordá ahte dát čuovvoluvvo.

1.8.1.4 Finnmárkkuláhka

Sámediggi lea bidjan politihkalaš láidestusaid Finnmárkkuopmodaga bargui dalle go meannudii daid strategalaš plánaevttohusa 2010:s. Guovddáš láidestus Sámedikki bealis lea ahte Finnmárkkuopmodat ferte dahkat árvvoštallamiid ja mearrádusaid areáladuohtademiin dahje meahci rievdan geavahusa birra finnmárkkulága § 10, gč. § 4 mielde. Dasto lea Sámediggi bidjan láidestusa dasa ahte Finnmárkkuopmodaga doaibma galgá ovdánit dainna lágiin ahte dat váldá vuođu vuoigatvuođain mat leat ja formálalaččat rievdan riektediliin. Dát áššečuolmmat leat váldojuvvon ovdan fásta čoahkkimiin Finnmárkkuopmodagain mat dollojuvvojit guktii jagis, maiddái 2013:s. Sámedikki árvvoštallama mielde livččii Finnmárkkuopmodagas vejolašvuohta doahttalit dáid láidestusaid čielgaseappot, ja jos lea dárbu čielgaseappot dovddahit maid Sámediggi vuordá.

Finnmárkkukommišuvdna lea 2012:s ja 2013:s buktán vuosttas raporttaidis. Sámediggi lea Duopmostuollohálddahusa ja Justiisadepartemeantta ektui bargan dan ala ahte ruđat mat leat várrejuvvon Finnmárkkukommišuvnna bargui ollásit geavahuvvojit dasa.

Gulaskuddama ja konsultašuvnnaid maŋŋá, main sohppojuvvui, mearridii ráđđehus cuoŋománus 2013 rievdadit láhkaásahusa duopmáriid nammadeamis Finnmárkku Meahcceduopmostullui. Rievdadus dagaha dan ahte duopmárat nammaduvvojit maŋŋá almmuheami ja Duopmáriid árvalusráđi árvalusa bokte. Seammás go dás gozihuvvo prinsihppa duopmotuolu sorjjasmeahttunvuođas, gozihuvvo maiddái Sámedikki váikkuhanfápmu nammademiin go Sámedikkis lea vejolašvuohta addit cealkámuša čoahkkádussii ovdal go árvalus addojuvvo, ja ahte árvalusráđi vuođđoárvalusas ii sáhte spiehkastit almmá ahte departemeanta vuos ráđđádallá das Sámedikkiin. Nammademiid oktavuođas ferte sihkkarastit ahte duopmostuolus lea gelbbolašvuohta sámi boaresvieruin ja riekteáddejumiin.

Sámediggi háliida loktet ášši johttiid guolásteami birra Finnmárkkuopmodagain. Finnmárkkuopmodat galgá hálddašit ođasmahtti resurssaid sin eatnamiin lága ulbmila ektui ja daid rámmaid siskkobealde mat gusket fuođđoláhkii ja luossa- ja sáivaguollebivdoláhkii. Luossa- ja sáivaguollebivdolága ja sáivaguollebivdo láhkaásahusa mielde lea jo baikkalaš bivdin regulerejuvvon. Regulerema sivva lea resursaváilivuohta. Go jo ovdalis lea jo heivehuvvon bivdu muhtin guovlluin, de sihtá Sámediggi Finnmárkkuopmodaga reguleret johttiid bivddu namuhuvvon guovlluin. Sáivaguollebivdu galgá Luossa- ja sáivaguollebivdolága ja sáivaguollebivdoláhkaásahusa vuođul hálddašuvvot.

1.8.2 Luondduresurssat

1.8.2.1 Energiijaáššit

Sámediggi mearridii geassemánus 2013 strategiija areálaid sihkkarastimii ja sámi kultuvrra ovddideapmái energiijahuksemiid oktavuođas. Mihttomeari duogážin lei ahte resursa- ja energiijaávkkástallan galgá nannet sámi kultuvrra, servodateallima ja sámi ealáhusaid, ovttas min váldomihttomeriin sámi báikegottiid sihkkarastima ektui.

Dáláš servodatovdáneapmi čájeha ahte dárbbašuvvo stuorát energiijabuvttadeapmi ahtanuššama ja ovdáneami sihkkarastimii servodagas. Seammás ferte Sámediggi čielgasit gáibidit ahte min árbevirolaš ealáhusaide ja min kultuvrii addojuvvojit ovdánanvejolašvuođat. Lihkahallamiid váikkuhus oktiibuot energiijahuksemiid oktavuođas lea váldohástalus eana- ja resursavuoigatvuođaid ja ovdánanvejolašvuođaid sihkkarastinbarggus dáláš árbevirolaš kulturguoddi ealáhusaid ektui.

Sámedikki energiijastrategiijas fokuserejuvvo danne sámi luondduvuđđosa suodjaleapmi dan bokte ahte energiijaresurssaid huksen ja geavaheapmi vuođđuduvvo dárboanalysaide, ja ahte bidjet muhtun doaibmabijuid dáid hástalusaid dustemii mat čatnasit energiijahuksemiid lassánan beroštupmái. Sámediggi háliida ollislaš váikkuhusanalysaid, duohtadanstáhtusa duođašteami sámi guovlluin ja oktilaš váikkuhusaid árvvoštallama sámi ealáhusaide dalle go leat máŋggat sierra duohtadeamit seamma guovllus. Strategiijaid čuovvoleapmi lea vuoruhuvvon doaibma 2014:s.

Konsultašuvdnaáššemeannudanvuogit Norgga čázádat- ja energiijadirektoráhta (NČE) ja Sámedikki gaskka eai leat vel ge sohppojuvvon. NČE ja Sámedikkis lea sierra šiehtadus konsultašuvnnaid birra energiijaáššiin. Maŋŋá lea čájehan ahte NČE:s ja Sámedikkis ii leat seamma áddejupmi das maid konsultašuvnnat mearkkašit. Váldoerohus oainnus lea ahte Sámediggi oaivvilda ahte ieš mearrádusa birra dat galgá konsulterejuvvot ja ahte NČE ferte juogadit gaskaboddosaš árvvoštallamiid ja mearrádusevttohusa Sámedikkiin. NČE oaivvilda bealistis ahte konsultašuvnnat ráddjejuvvojit dasa ahte Sámediggi dat galgá buktit oainnuidis ja árvvoštallamiid. NČE lea dieđihan Sámediggái ahte sii dál leat meannudeamen birrasii 700 smávit elfápmoohcama. Ollu dáin ohcamiin leat Trøndelágas davás guvlui ja gusket dieinna lágiin sámi beroštusaide. Sierramielalašvuođas leat váikkuhusat energiijaáššiid mearrádusaide ja Sámedikki bargui. Sámediggi vuordá ahte ovddasvástideaddji departemeanta čuovvola ášši. Molssaeaktun lea ahte Sámediggi árvvoštallá šiehtadusa dainna áigumušain ahte ođđasis šiehtadallat ja konkretiseret šiehtadusteavstta, min energiijastrategiija mielde.

NČE:s ja Sámedikkis leat leamaš konsultašuvnnat Fálesnuori, Fálesrášša, Hámmárfeastta, Sørfjord, Skogvatnet, Kalvvatnan ja Mussira bieggafápmorusttegiid ektui. Konsultašuvnnat mat leat dahkkojuvvon NČE:in eai leat albma go Sámediggi lea ožžon dieđuid dušše NČE árvvoštallamiin dahje mearrádusárvalusain. Soahpamuš ii šaddan ja NČE válljii addit konsešuvnna Fálesrášša ja Moskavuona bieggafápmorusttegiidda, ja huksenohcan biehttaluvvui Fálesnuori bieggafápmorusttegii, Hammarfeastta bieggafápmorusttegii ja Skogvatnet bieggafápmorusttegii. Go NČE:in eai leat čađahuvvon duohta konsultašuvnnat, de lea Sámediggi bivdán konsultašuvnnaid OED:in Fálesrášša ja Sørfjord bieggafápmorusttegiid birra.

11 smávva elfápmorusttega vuosteággameannudeami oktavuođas Ráissa ja Gáivuona suohkaniin lei Sámediggi ovddidan vuosteákkaid čieža elfápmorusttega vuostá. Sámedikki vuosteágga lei gizzu kulturmuittuid ektui ja go dain leat negatiivvalaš váikkuhusat boazodollui, earret eará rusttetgeainnu ja lassánan johtaleami geažil guohtoneatnamiin. Dás válljii NČE váldit vuhtii sámi beroštumiid ja biehttalii addimis lobi viđa elfápmorusttegii ja gáibidii váidudeaddji doaibmabijuid earáide. Dát čájeha ahte gávdnojit áššit main NČE lea miehtan Sámedikki gáibádussii.

Sámediggi lea ožžon áigái buriid proseassaid OED:in go guoská konsultašuvnnaide ja eará áššiide. OED juolludii 1 miljon ru doarjaga golmma jagi badjel dainna áigumušain ahte buoridit Sámedikki kapasitehta meannudit áššiid mat gusket elfápmorusttegiid ja neahttahuksemiid konsešuvnnaide. Oljo- ja energiijaministtar almmuhii doarjaga dalle go galledii Sámedikki giđđat 2013:s. Seammás čielggasmahtii son dan ahte guovddáš eiseválddit leat balus dan geažil go beroštupmi bieggamillohuksemiidda árbevirolaš sámi guovlluin lassána. Son celkkii maiddái ahte Fosen ja Snillfjord nammasaš guovlu sáhtášii duhtadit stuorra oasi Norgga ođasmahttinvejolašvuođain el-sertifikáhtamárkanis. Dárbu hukset eanet viidát bieggamillopárkkaid sáhttá dien geažil gáržut. Sámediggi vuordá ahte stáhta orgánat, NČE ja OED, bidjet dán vuođđun go boahtteáiggis meannudit energiijaáššiid, ja ahte stáhta gáržžidivččii konsešuvdnaaddima ođđa bieđggus bieggafámorusttegiidda guovlluin gos leat sámi beroštusat.

Sámedikkis leat leamaš 2013:s konsultašuvnnat OED:in bieggafápmorusttega ektui Fosennjárggas. Sámediggi dohkkehii huksema dainna eavttuin ahte departemeanta ja huksejeaddjit soabadivčče daiguin boazodoalloorohagaiguin maidda lihkahallamat čuhcet.

Konsulterejuvvui 420 kV stáhtaneahta linjá huksema vuosttaš gaskka birra Ofuohtas Hámmárfestii. Sohppojuvvui ahte linjágaska Ofuohtas Báhccavutnii sáhttá huksejuvvot ja ahte OED váldá vuhtii Sámedikki mearkkašumiid dán huksema oktavuođas. Eaktuduvvui ahte huksejeaddji dahká šiehtadusa guoskevaš boazodoalloorohagain.

Maŋŋá lea Sámediggi soahpan OED:in movt meannudit loahppa 420 kV linjá huksema Báhccavuonas Hammarfestii. OED áigumuššan lea geargat dán gaskka meannudeamis 2015:s. Meannudeapmi lea sekšuvnnaid mielde, ja áigumuššan lea čađahit konsultašuvdnaproseassa boazodoalloorohagaid ja geografiija juogu mielde. Ášši meannuduvvo Sámedikki dievasčoahkkimis loahpa geahčen dán proseassa ja maŋŋá go buot konsultašuvnnat leat čađahuvvon, vai Sámediggi sáhttá dahkat oainnu loahpalaš bohtosii.

1.8.2.2 Minerálaresurssat

Sámediggi lea 2013:s ovddidan vuosttaldeami ruvkedoaimma regulerenplánii Nussiris ja Gumpenjunis Fálesnuori suohkanis. Dán vuosttaldeami galgá Gielda- ja ođasmahttindepartemeanta meannudit. Sámediggi lea 2013:s vuolláičállán oktasaš dokumeantta (intenšuvdnašiehtadusa) das ahte šiehtadallamat čađahuvvojit guoskevaš boazodoalloorohagain ja Mátta-Várjjaga Ruvkkiid OS:in ovdal vejolaš doaibmakonsešuvdnaohcama. Eai leat makkárge konkrehta plánat ruvkedoaimma viiddideamis Mátta-Várjjagis dan guvlui masa dát šiehtadus guoská.

Stuorradiggi mearridii ođđa minerálalága 2009:s almmá Sámedikki miehtama. Vuođđoeaktun dasa ahte Sámediggi galgá sáhttit árvvoštallat mineráladoaimma sámi guovlluin lea ahte dat dahkkojuvvo ollásit álbmotrievtti doahttalemiin. Sámedikkis lea leamaš viiddis politihkalaš ovttamielalašvuohta das ahte dálá minerálaláhka ii leat álbmotrievtti siskkobealde. Minerálalágas ii leat doarjja sámi servodaga beales ja danne dasa ii leat luohttámuš, ii dušše mearrádusaid ektui minerálalága mielde, muhto maiddái buot eará mearrádusproseassaid ektui mat čatnasit mineráladoibmii. Minerálaláhka ferte sihkkarastit mearrádusproseassaid mat láhčet konsultašuvnnaid ovdagihtii dieđihuvvon miehtama juksamii minerálavuoigatvuođaid ja doaibmakonsešuvnna juohkima ektui. Deaŧalaš eaktu dasa lea ahte lágas deattuhuvvojit sámi beroštusat ja vuoigatvuođat olles sámi guovllus. Dán lágan deattuhanmearrádusas fertejit boahtit ovdan makkár eavttut galget árvvoštallojuvvot ja man badjel ii sáhte mannat ovdal go lihkahallama sáhttá gohčodit sámi kultuvrra rihkkumin. Go láhka guoská olles sámi guvlui, de fertejit das leat maiddái dakkár mearrádusat mat sihkkarastet sámi álbmogii ovdamuni doaimmas dan guovllus gos sámit árbevirolaččat ellet ja ásset.

Sámedikki mearridan minerálaplánaveahkki minerálaresurssaid iskkadeapmái ja doibmii 2010:s lei álgga sámi vuoigatvuođaid sihkkarastimii mineráladoaimma oktavuođas. Stoltenberg II ráđđehus ráhkadii 2013:s strategiija minerálaealáhusa várás mas okta doaibmabijuin lei minerálalága rievdadeami árvvoštallan gozihan dihte sámi vuoigatvuođaid ja beroštusaid olles sámi guovllus. Dát ii čuovvoluvvon ovdal jagi 2013 stuorradiggeválgga, muhto Sámediggi lea oaidnán ahte Norga ON olmmošvuoigatvuođaráđi ektui lea raporteren ahte sii áigot álggahit konsultašuvnnaid Sámedikkiin dainna áigumušain ahte árvvoštallat rievdadit minerálalága. Sámediggi bivdá ráđđehusa johtilit álggahit konsultašuvnnaid dáinna áigumušain ahte rievdadit minerálalága vai dat eavttutkeahttá lea álbmotrievtti siskkobealde.

1.8.3 Luonddušláddjiivuohta

Jagi 2013 bušeahtas lea mihttomearrin ahte sámi kultur-, servodat- ja ealáhuseallima luondduvuođus váldojuvvo vuhtii luonddušláddjiivuođa hálddašeamis álo. Dán sáhttá olahit go čuovvola sámi beroštusaid biologalaš šláddjiivuođakonvenšuvnnas, luonddušláddjiivuođalágas ja dalle go suodjalanproseassat čađahuvvojit árbevirolaš sámi guovllus.

1.8.3.1 Suodjalanguovllut

Sámediggi lea konsulteren ja lea soahpan Birasgáhttendepartemeanttain máŋga álbmotmeahcce- ja suodjalanguovlostivrra čoahkkádusas. Dat leat Návetvuomi/Návuonbađa eanadatsuodjalanguovlu, Møysalen álbmotmeahcci/Svellingsflaket eanadatsuodjalanguovlu, Byrkije álbmotmeahcci, Skarvan/Roltdalen álbmotmeahcci ja Sylan eanadatsuodjalanguovlu, Femundsmarka ja Gutulia álbmotmeahcci, Gaehsietjahke -Hyllingsdalen eanadatsuodjalanguovlu ja Dieváidvuovddi álbmotmeahcci. Sámediggi lea maŋŋá konsultašuvnnaid nammadan lahtuid ja várrelahtuid suodjalanguovlostivrraide. Dál lea vel ásahit báikkálaš hálddašanmálle Láhku álbmotmeahci várás ja čađahit konsultašuvnna stivračoahkkádusas. Doaisttážii lea Norlándda fylkkamánni Láhku álbmotmeahci hálddašaneiseváldi.

Sámi lahtuid čuovvoleapmi suodjalan- ja hálddašanguovlluid stivrrain lea vuoruhuvvon 2013:s. Riikarevišuvdna lea čađahan álbmotmehciid ođđa hálddašanmálle hálddašanođastusa. Sii leat erenoamážit fokuseren dan movt Sámediggi čuovvola suodjalanguovlostivrraid stivralahtuid, ožžot go ođđa stivralahtut oahpahusa ja movt Sámediggi čuovvola stivralahtuid miehtá válgaáigodaga. Dasa lassin lei sis beroštupmi diehtit ahte leat go mii ásahan fierpmádatoktavuođa sámi ovddasteddjiid gaskka iešguđege stivrrain.

Dán čuovvoleapmin lágidii Sámediggi seminára lahtuide maid lea válljen suodjalanguovlostivrraide skábmamánus 2013, gosa bohte 18 stivralahtu 20 suodjalanguovlostivrra gaskkas maidda Sámediggi lea nammadan stivralahtuid. Semináras oaččui Sámediggi diehtit ahte suodjalanguovlostivrraid lahtut háliidit suodjalanguovlostivrraid eanet oidnosii Sámedikki neahttasiidduin, ja buoret diehtojuohkima bajimuš dokumeanttaid birra mat váikkuhit stivrabarggu. Dán čuovvoleapmin biddjojuvvojit dieđut dán suorggis Sámedikki neahttasiidduide ja dasa lassin láhččojuvvo arena sosiála mediain stivralahtuide gos besset lonuhallat vásihusaid. Sámediggi galgá nammadit ođđa lahtuid stivrraide 2014:s. Mii áigut ávkkástallat vásihusaiguin maid oaččuimet semináras ođđa lahtuid čuovvoleami ektui.

Sámediggi lea konsulteren Birasgáhttendepartemeanttain máŋgga hálddašanplána ektui suodjalanguovlluid várás 2013:s. Ovttamielalašvuohta lea šaddan Junkerdalsura luonddureserváhta, Femundsmarka álbmotmeahci ja Rago álbmotmeahci hálddašanplánaid ektui. Meahcceguovlluid suodjaleamis Romssa fylkkas lea sohppojuvvon. Sámediggi lea duhtavaš go ollu stivrrat leat ráhkadišgoahtán hálddašanplánaid suodjalanguovlluid várás. Álggahanplánaide lea addojuvvon cealkámuš, ja mii vuordit ahte eanet plánat bohtet meannudeapmái 2014:s.

1.8.3.2 Čáhceloddebivdu giđđat Guovdageainnu suohkanis

Čáhceloddebivddu geahččalanortnegat Guovdageainnu suohkanis leat regulerejuvvon máŋgga áigeráddjejuvvon láhkaásahusas jagi 1994 rájes gitta jagi 2012 rádjai. Birasgáhttendepartemeanta (BD) konsulterii Sámedikkiin ja Sámi bivdo- ja meahcástanservviin (SBMS) bivdoearreregulerejuvvon giđđačáhceloddebivddus Guovdageainnus suohkanis giđđat 2013, masa maiddái Guovdageainnu suohkana ovddasteaddjit serve. BD vuolggasadjin lei heaittihit giđđabivddu, go fas Sámediggi, SBMS ja Guovdageainnu suohkan oaivvildedje ahte bivdoearreregulerejuvvon giđđačáhceloddebivdu ferte šaddat bissovažžan. Politihkalaš konsultašuvdnačoahkkimis sohppojuvvui ahte ráhkaduvvo láhkaásahus giđđačáhceloddebivddu várás mii galggai vuođđuduvvot sámi árbevieruide ja ekologalaš ceavzilvuhtii. Sámediggi lea duhtavaš go oaččuimet bissovaš čovdosa áššis mas leat leamaš ollu gaskaboddosaš ortnegat. Ođđa láhkaásahus gusto logi jagi, ja sohppojuvvui ahte ášši árvvoštallojuvvo ođđasis buori áiggis ovdal go áigodat 2022:s nohká.

Sámediggi ii lean seamma positiivvalaš go viidáseappot konsultašuvdnaproseassas eat nagodan soahpat bivddu viidodagas. Sámediggi, suohkan ja SBMS ákkastalle ahte jos bivdoortnet galggaš vuođđuduvvot sámi árbevieruide, de ferte bivdoáiggi guhkkudit, ja bivdoguovllu viiddidit, daid ortnegiid ektui mat ledje geahččalanáigodagas. Bivdoeari sturrodat fertii leat ekologalaččat dohkálaš ja seammás doarvái stuoris jos bivddu galggaš sáhttit gohčodit kultuvrralaččat ceavzilin. Dasto oaivvildii Sámediggi ahte bivdinvejolaš čáhceloddešlájat berrejit lea dat seamma mat leat dábálaš bivdoáiggiin Finnmárkku fylkkas (čakčabivdu). BD ii váldán vuhtii Sámedikki ja SBMS gáibádusaid go mearridii láhkaásahusa.

Ortnet mii lea mearriduvvon spiehkasta nu ollu das mii jahkečuđiid bokte lea leamaš árbevirolaš bivdovuohki ahte dat fuonida vejolašvuođa joatkit árbevieruin ja bisuhit mihtilmasvuođa boahttevaš sohkabuolvvaide. Guovdageainnu suohkanii ja Finnmárkkuopmodahkii (FeFo) šaddá stuorra hástalussan hálddašit bivddu addojuvvon rámmaid siskkobealde nu ahte dat váikkuha sámi kultuvrra bisuheami.

1.9 Kulturmuitosuodjalus

Sámedikki váldomihttu kulturmuitosuodjalusas lea hálddašit ja čalmmustahttit sámi kulturmuittuid ja kulturbirrasiid iežamet historjjá ja árvu vuođul,ja vuođđun dasa lea kulturmuittuid mearkkašupmi identitehtii ja servodathuksemii.

Sámediggi lea 2013 buori vuogi mielde čalmmustahttán min kulturmuitosuodjalusbarggu. Seailluheapmi, láhčin ja gaskkustanbargu dáiguin dovddus guovžžahávddiiguin Spittás Davvi-Romssas leat muhtun oasit maid áigut fuomášuhttit. Lea dehálaš kulturmuitosuodjalusbargu mii dáhpáhuva ovttas Spittá baikkalaš ássiiguin. Bargu sisttisdoallá maid eará sámi kulturmuittuid go dušše guovžžahávddiid, ja min oainnu mielde lea na buorre vuohki hálddašit ja gaskkustit sámi kulturmuittuid ja kulturbirrasiid. Nubbi ášši maid áigut muitalit, lea fuomášupmi sámi kulturmuittut Telemárkkus ja Buskerudas, doppe gos Sámediggi ovttas báikkálaš áŋggirdeddjiiguin lea dagahan eambbo fokusa sámi oassálastima guhkkin lulde Norggas. Goappašat dát áššit leat ožžon positiiva mediabeaggima.

Eará maid Sámediggi háliida muitalit lea bargu mii lea dahkkon kulturmuitosuodjalusbarggu oktavuođas, nu go oažžut Ceavccageađggi/Mortensnesa ja gullevaš birrasiid UNESCO máilmmiárbelistui, sámi visttiid registrerema ja bargu BARK:in – seailluhanprográmma válljejuvvon arkeologalaš kulturmuittut. Aktivitehta Riikaantikvára našunála kulturmuitodihtorbásas Askeladdenis čájeha ahte bargu lea viiddis. Sámediggi lea 2013 mielde registreren/rievdadan 2421 eaŋkilmuittu diehtovuođus.

Sámedikki aktivitehta kulturmuitogiettis olaha buori muddui sihke váldoulbmiliid ja oasseulbmiliid Sámedikki kulturmuitosuodjaleamis mii lea mearriduvvon Sámedikki iežas bušeahtas. Hálddašanbarggu vuolggasadji lea min iežamet historjjás ja iežamet árvvus, ja doppe gos sámi kulturmuittut hálddašuvvojit dego ođasmuvakeahtes resursa ja oahppogáldu. Kulturmuitosuodjalusbargu váikkuha maid garrasit ahte sámi kulturmuittut ja kulturbirrasat dáinna lágiin čalmmustahttojuvvojit otná servodagas. Dát dagaha min oainnu mielde positiivva sámi servodathuksema, ja lea dasto dehálaš váikkuhus sámi kultuvrra ja identitehta nannemii.

Dat stuorimus hástalusat sámi kulturmuitosuodjalusas leat čadnon kulturmuitoláhkii. Sámedikki hálddašanváldi sámi kulturmuittuid badjel lea ain gaskkaboddosaš ortnet. Sámediggi sávvá dán válddi njuolggocealkagiin kulturmuitoláhkii. Sámediggi mearridii dan ovttajienalaččat 2007. Sámedikki mearrádusa maŋŋel ii leat mihkkege gullon dán ášši birra guovddáš eiseválddiin. Ovdamearkka dihte ii lean digaštallon dehe daddjon mihkkege kulturmuitopolitihka birra «Boahtteáiggi coakci» dan ođđa Stuorradiggedieđáhusas, maid ráđđehus bijai ovdan cuoŋománu 2013. Birasgáhttendepartemeantta hálddahuslaš dássi lea dattetge Sámediggi ožžon ipmárdusa ahte dál lea vissis beroštupmi guovddáš eiseválddiin digaštallat dán gažaldaga ođđasit.

Eará čuolbma mii sáhttá guhkit áigái šaddat stuora hástalussan, lea 100 jagi gáhttenrádji sámi kulturmuittuide. Sámediggi áigu initiatiivva váldit árvvoštallat dan gáhttenráji.

1.9.1 Várjjatsiida máilmmiárbebáikin

Sámediggi lea golmma jagi mielde várren ruđa bivdorusttet registreremii Noidiidčearu/Kjøpmannskjølen váris Várnjárggas, okta dáin válljejuvvon kulturmuitoguovlluin gos Ceavccageađgi/Mortensnes lea váldoguovlun. Registreremat gullet bargui oažžut njeallje kulturmuitoguovllu Várjjat-sápmelaččaid boares ássan – ja geavahanguovlluid árvvoštallat máilmmiárbelistui.

Dát registreren lea addán buriid bohtosiid. 2013 registrerejuvvojedje máŋga čuođi čila mat gullet bivdorusttegiidda, dasa lassin bivdoáiddit, biergočiegat, ássanbáikkit ja oaffarbáikkit. Registreren lea dasto addán eambbo fágalaš deattu kulturmuitoárvvuide dieid válljejuvvon guovlluin. Máilmmiárbeprošeakta ovdanbuktojuvvui riikaantikvárii Jørn Holmenii golggotmánus. Sámedikkis leat vuordámušat ahte Ceavccegeađgi/Mortensnes ovttas dáiguin gullevaš guovlluiguin, main lea ovttaskas namma Várjjatsiida, boahtá oalle jođánit mielde Norgga tentatiiva máilmmiárbelistui. Ceavccageađgi/Mortensnes ovttas dáiguin gullevaš guovlluiguin šattašii dehálaš govastat ja dehálaš doarjja čalmmustahttit sámi kultuvrra ja sámi identitehta nannemii.

1.9.2 Sámi visttiid identifiseren ja registreren

«Sámi visttiid identifiseren ja registreren»-prošeavtta oktavuođas leat 2013 čađahuvvon báikediđoštallamat Plassje, Raavreviikka ja Rivtták suohkaniin ja Kárášjoga gielddas. Gieddeáigodaga mielde diđoštuvvoje 144 vistti.

Dáin 144 visttiin lea 124 konkluderejuvvon ahte leat sámi visttit. Dasa lassin leat 60 dáin visttiin huksejuvvon ovdal 1913 ja dasto automáhtalaččat ráfáiduhtton kulturmuitolága njuolggadusaid vuođul. Dat eará 64 galget automáhtalaččat ráfáiduhttot daid lagamus jagiid.

Oktiibuot dáin leat sullii 40 áitti, 40 viesu/bartta, 23 náveha/stálja/láhtu, 9 olgovistti, 3 návstte, ja 3 goađi.

Seailluhan dihtii 34 vistti dáin 124 visttiin lea stuora dárbu divuhit ja bidjat johtui hoahppodoaibmabijuid. 18 dáin visttiin ledje juo dađibahábut billahuvvan ovdal go šattaimet diđoštallat daid. Gulahallan dáiguin guđetge eaiggádiiguin diđoštallama oktavuođas lea leamaš mealgadii buorre. Dat mii dál lea vel báhcán maŋŋel gieddebarggu, lea ahte buot dat visttit biddjojuvvojit Askeladdenii, Riikaantikvára našunála kulturmuitodiehtovuđđui. Álggus 2014 galget registrerejuvvon visttiid eaiggádat oažžut reivve visttiid konklušuvnna birra ja diehtojuohkima maid dat mearkkaša eaiggáduššat ráfáiduhtton sámi vistti. 2014 gieddeáigodagas lea ovddemuš fokus sámi visttiide Davvi Romssas.

Prošeavtta bohtosat lea leamaš buorit, ja prošeavtta vuođul lea buorre vuohki dokumenteret sámi oassálastima.

Geađgái čatnasit ollu cukcasat ja muitalusat sámi leahkima birra Hardangerduoddaris. Dá lea okta muitalusain: «Sullii miilla eret Haugastølas, dan biilageainnu lahka mii doalvu Eidfjordii, lea hirbmat stuorra bákti. Geađggis lea stuorra luoddaneapmi, ja das lea Ole Bardølsgård orron máŋgii, son dadjá. Lei nu vuogas orustit das, das lei hui várddus geahčadit ealu. Ja ollu boazovázzit lávejedje maiddái nohkastit dán stuorra bávtti luddestagas – danne giliolbmot gohčodišgohte dan Lappestein, namma mii das lea ain odne ge.» (čálii Mikkjel Fønhus 1971). Geađgi árvvoštallojuvvo dál automáhtalaččat ráfáiduhtton sámi kulturmuitun.

1.9.3 Sápmelaččat lulde

2013 lea Sámediggi vuosttaš geardde čađahan kulturmuitodiđoštallama Hardangerduoddaris. Dát dáhpáhuvai dan dihte go mii doarjjuimet prošeavtta mas áigguimet dokumenteret dien guovllu boazodoalu. Dasa lassin oassálasttii Sámediggi seminárii gos válde ovdan kulturmuittuid boazodoalus. Dát diđošteapmi dagahii ahte dál leat registrerejuvvon 3 lokalitehta Buskerudii ja Telemárkui mat buot leat registrerejuvvon automáhtalaš ráfáiduhtton sámi kulturmuitun. Aktivitehta duođašta ja čalmmustahttá buori vuogi mielde sámi oassálastima olggobealde nu gohčoduvvon árbevirolaš guovlluid.

1.9.4 Kulturmuittut 420 kV fápmojođđasa mielde Ofuohta ja Báhccavuona gaskkas.

Biras-, fievrrádus-, ja rusttetplána (BFR) oktavuođas oaččut ođđa 420 kV fápmojođđasa gaskka Ofuohta ja Báhccavuona de čađahuvvui 2013 kulturmuitomerken mii sáhtii váikkuhit huksemii. Sámediggi lea čađahan merkema dakko gokko lei linnjá dehe unnidit fievrrádusluotta negatiivvalaš váikkuhemiid ja maid garvvit vahágahttimis dáid. Duogáš dasa lei Sámedikki duođašteapmi 2013 mii dahkkui seamma geinnodaga, ja gos registrerejedje badjel 300 kulturmuittu. Dán jagáš barggu oktavuođas dahkkui dasa lassin badjel 20 ođđaregistrerema. Kulturmuitolága njuolggadusaid vuođul lea ohccon dispensašuvdna oktiibuot njealji kulturmuitolokalitehtii; guokte boazosámi ja guokte márkosámi.

Dát lea oassi stuora registrerenprošeavtta loahpahanáigodagas, mas badjel 1000 ođđa kulturmuittu leat registrerejuvvon plánejuvvon fápmolinnjá mielde mii lea gaskal Ofuohta Nordlánddas ja Hámmárfeastta Finnmárkkus. Dát čájeha man bures Sámediggi lea mielde fuolaheamen sámi kulturmuittuid ja kulturbirrasiid ođasmahtekeahtes resursan daid ođđa, plánejuvvon doaibmabijuid ja areálageavahemiid oktavuođas mat čatnasit dasa.

1.9.5 Ođđa stuoradiggediađáhus kulturmuitopolitihka birra

Cuoŋománu 2013 bijai ráđđehus ovdan ođđa stuoradiggedieđáhusa kulturmuitopolitihka birra, Dieđ. St. 35 (2012–2013) – Framtid med fotfeste – om kulturminnepolitikken. Stuoradiggedieđáhus guoskkaha máŋga dehálaš áššesuorggi mat maid guosket sámi kulturmuitosuodjalussii ja Sámediggái váldin sámi kulturmuittuid váldin. Dattetge eai lean makkárge konsultašuvnnat dehe eará oktavuohta gaskal Sámedikki ja Birasgáhttendepartemeantta stuoradiggedieđáhusa barggu oktavuođas, ja dat váikkuhangaskaoamit ja doaimmat maid ovddidit dieđáhusas, eai dasto digaštallojuvvon ovdagihtii Sámedikkiin.

Sámediggi váldii dasto oktavuođa Stuoradikki Energiija- ja biraslávdegottiin gos mii fuomášuhtiimet ahte máilmmiárbebargu Ceavccageđggiin/Mortensnes ii lean váldon ovdan stuoradiggedieđáhusas ja ahte sámi kulturmuitosuodjalusa organiseren ferte čielggaduvvot. Lávdegotti eanetlohku ovddidii mearkkašumi dieđáhussii gos sis lei ovttaoaivilvuohta ráđđehusain ahte Norga berre leahkit restriktiiva ođđa nominašuvnnaiguin máilmmiárbelistui, muhto seammás leat mearkkašan Sámedikki barggu moanaid jagiid badjel oažžut Ceavccageađggi/Mortensnesa Norgga tentatiiva listui.

Konsultašuvnnaid bokte Sámedikkiin Stuoradiggedieđáhusa oktavuođas ja eará stáhtalaš kulturmuitopolitihka láidestusaid oktavuođas, sáhttá Sámediggi sihkkarastit ahte ceavzilis ja guhkesáiggi perspektiiva deattuhuvvo sámi kulturárbbi hálddašeamis ovdal go doaimmat álggahuvvojit.

1.9.6 Ekonomalaš gaskaoamit sámi kulturmuitosuodjalusas

Sámedikki ekonomalaš váikkuhangaskaoamit kulturmuitosuodjalussii ledje 2013 bušeahttarámmas 2 650 000 ru. Sámediggi lea 2013 mielde addán doarjaga 33 prošektii oktiibuot 38 ohcama vuođul. Oktiibuot lea measta 4,5 miljon ruvnno juolluduvvon. Dát ruhta iešalddis vuolggaha fas áŋgiruššama sámi kulturmuitosuodjaleamis badjelaš 16 miljon ruvnno ovddas.

Ruhta lea juolluduvvon doaibmabijuide miehta riika – Mátta-Várjjagis davvin girtta Hardangerduoddarii lulde. Dat leat eanaš leamaš ovddeštandoaibmabijut. Máŋga dáin prošeavttain mat ožžo doarjaga 2012 ráhkadit suodjaluvvon vistiide ovddeštanplánaid, leat 2013 ohcan čađahit doaimmaid dohkkehuvvon plánaid mielde.

Dat registrerenprošeavttat maid Sámediggi doarju ortnega vuođul, leat váldán vuolggasaji eanaš báikkálaš máhtus, ja measta buot sajiin lea maid báikkálaš oassálastin.

Ekonomalaš váikkuhangaskaoamit leat dehálaš doarjjan oažžut sámi kulturárbái ceavzilis ja guhkesáiggi hálddašeami.

1.9.7 Sámi kulturmuittuid dikšun

Sámedikkis lea hálddašanovddasvástádus sámi kulturmuittuid dikšumis ja heiveheamis. Sámi kulturmuittuid čalmmustahttin lea deaŧalaš veahkki sámi kultuvrra ja identitehta nannemis. Dát duddjo diđolašvuođa iežamet historjjá birra.

Riikaantikvára lea álggahan máŋga gáhttenprográmma kulturmuittuid várás. Okta dáin lea Gáhttenprográmma 2010–2020 válljejuvvon arkeologalaš kulturmuittuide(GARK). Mihtu lea ahte válljejuvvon ovddasteaddji arkeologalaš kulturmuittut ja kulturbirrasat miehta riikka, galget sihkkarastojuvvot guhkesáiggi dikšumiin ja dahkkojuvvot olámuddui olbmuide ovdal 2020. 2013 lea Sámediggi váikkuhan oažžut čielgasa movt láhččojuvvon sámi kulturmuittuid dilli lea, ja dasto vel makkár kulturmuittuid Sámediggi háliida láhčit. Dát addá guhkesáiggi ja einnostahtti plána sámi kulturmuittuid gáhttenbargui. Vuoruhanbarggus leat mii deadduhan geográfalaš lávddu, ja dasto vel kulturmuitošlájaid máŋggadáfotvuođa ja ovddastusa . Mii leat válljen ovddidit sámi historjjá guovlluin gos sámevuohta lea unnit oidnosis. Dat ovddastit sámi kultuvrra máŋggadáfotvuođa áiggi ja viidodaga dáfus, Nuortalašsiiddas measta áibbaš nuortan Finnmárkkus girtta bivdoeanarokkiide Hedemárkku fylkkas guhkkin lulde.

Boahtte čieža jagi barggus GARKain plánejuvvo ohcat ruhtadeami njealji – viđa prošektii jahkásaččat. Gaskaboddosaš vuoruhanlistu lea ráhkaduvvon mas leat čieža stuorat dehe unnit prošeavtta Finnmárkku, Romssa ja Nordlándda fylkkain, dasto vel ovcci prošeavtta lullisámi guovlluin mat leat lulábealde Nordlándda. Oktiibuot 30 prošeavtta. Dasa lassin leat mii 2013 ohcan ruđa 5 prošektii, mas okta dáin lei Spittás Návuonas. 2013 čavčča lei Sámediggi doppe geahčadeamen ođđasit oahpes guovžžahávddiid. Dán oktavuođas duođaštuvvui ahte gávnnus mii dahkkui 2012, lea guovžžahávdi mii dassážii ii leat leamaš oahpis. Duođašteapmi dahkkui ovdalgo válljejuvvon guovžžahávddit ja eará hávddit galge sihkkarastojuvvot neahtain. Sámi kulturhistorjá Spittás gaskkustuvvo dál oahpistemiin ja kulturbálgáin. Sámedikki mielas dát lea deaŧalaš bargu, seammás go dat eaktuda ahte oahpisteapmi ja vánddardeapmi ii dagat vahága dainna lágiin ahte olbmot váldet mielde dávttiid dehe dávviriid.

Sámediggi lea Spittás válljen ahte gáhttenbargu ja gaskkusteapmi galgá gullat dikšumii. Dasa gullá earret eará boađáldaga ráhkadeapmi, bálgáid merken dehe galben mii muitala kulturmuittuid birra. Prošeakta dáhkko ovttas báikegoddeálbmogiin ja hálddašaneiseválddiiguin. Sámi kulturmuittuid čalmmusteapmi lea dehálaš veahkki sámi kultuvrra ja identitehta nannemii. Dát dagaha eambbo diđolašvuođa sihke sámi historjái earenoamážit ja sámevuhtii oppalaččat.

1.9.8 Árvoháhkan kulturmuitoguovllus

Kulturmuitosuorggi árvoháhkanprográmma oktavuođas lea Sámediggi Riikkaantikvára ektui dorjon Árran julevsáme guovddáža ohcama. Dát prošeakta válddahallá Soahtemuittuid Davvi-Sálttus oassin kulturmuitoguovlu árvoháhkamis. Prošeakta lea dan rádjelovssprošeavtta čuovvuleapmi maid Árran lea ovdal čađahan. Dát gehččojuvvo maiddái plánejuvvon prošeavtta oktavuođas mii fátmmasta Davvi-Sálttu sámi mátkeealáhusa. Dát konkrehta árvoháhkandoaibmabijut fátmmastit earret eará soahtemuittuid duođašteami ja ovddešteami, dikšundoaibmabijuid ja dikšunplána ráhkadeami, kulturmuitoláhtu ráhkadeami ja dasto vel iešguđetgelágan gaskkustemiid nu go čájáhusaid.

Prošeakta oaččui 2013 doarjaga sihke Riikaantikváras ja Nordlándda fylkkasuohkanis. Prošeavtta bohtosat gaskkustuvvojit earet eará blogga: http://krigsminner.blogspot.no bokte.

Sámediggi vuordá ahte prošeakta fiinna vuogi mielde váikkuha eanet máhttui sámi diliid birra dan áiggis mii historjjálaš oktavuođas lea oalle lahka min dálááiggi.

1.10 Ealáhusat

Sámedikki váldomihttomearrin ealáhusovddideamis lea háhkat nana ja juohkelágan ealáhusaid, ealáhusaid mat vuođđuduvvet sámi kultuvrii, lundui ja birrasii ja váldet daid vuhtii, ja háhkat ealáhusaid mat bidjet vuođu eallinfámolaš báikegottiide gos olbmot háliidit ássat.

Njealji váldomihttomeari juksamii lea Sámediggi válljen vuoruhit njeallje áŋgiruššansuorggi 2013:s. Dat leat vuođđoealáhusaid rámmaeavttut, geasuheaddji báikegottit, kulturealáhusat ja árvoháhkan ja ođđaásaheamit.

Sámedikki ekonomalaš váikkuhangaskaomiin ealáhusovddideapmái lei 2013:s 35 432 000 ru sturrosaš bušeahttarámma.

Sámedikki áŋgiruššan ealáhusovddideapmái biddjojuvvo váldoáššis ealáhusovddidandoarjaga doaibmaguvlui, maiddái gohčoduvvon STN-guovlu. Dán guvlui bohte vihtta ođđa gieldda 2012:s ja das leat dál 21 olles gieldda mielde ja logi gielddas leat mielde oasit. 5 557 900 ru juodaduvvojedje sierra ealáhusovddidanprošeavttaide ja investerendoaibmabijuide dan viđa ođđa STN-gielddas 2013:s. Sámediggi vuohttá ahte dát gielddat dárbbašit ollu investerendoaibmabijuid.

Ealáhussuorggi siskkobealde bargá Sámediggi sámiid rievtti ja resurssaid oažžuma ja areálaid ealáhusbargui sihkkarastimiin. Erenoamážit vuođđoealáhusaid oktavuođas.

Sámediggi čuovvu sámi guovllu ealáhus- ja servodatovdáneami lávga jahkásaš analysaid bokte. Telemarksforskning lea 2013:s čađahan dán barggu. Analysa čájeha ahte olmmošlogu njiedjan lea bisánan. Ollu gielddain lassánii olmmošlohku veaháš 2013:s. Riegádanbalánsa ii leat vel buorre – dat mearkkaša dan ahte eambbogat jápmet go riegádit sámi guovlluin, muhto sisafárren olgoriikkain lea dássidahttán olmmošlogu njiedjama. Ealáhusovdáneapmi lea buorránan veaháš muhtun gielddain sámi guovlluin, muhto ain leat sámi gielddat fuonimusaid searvvis olles riikkas. Dat boahtá das go unnán leat ásaheamit ja unnán priváhta ealáhusat. Davvisiidda, Evenášši, Gáŋgaviikka ja Divttasvuona gielddain lei ealáhusovdáneapmi buorre 2012:s.

1.10.1 Vuođđoealáhusat

Sámediggi bargá mariidnaealáhusaid, boazodoalu ja eanadoalu suodjalemiin ja ovddidemiin ja dat leat deaŧalaš kulturguoddit ja barggaheaddjit sámi guovlluin. Dán bargui gullá sihke areála- ja resursavuoigatvuođaid sihkkarastin vuođđun ealáhusbargui ja sihkkarastit dan ahte lea vejolaš oažžut birgejumi dáin ealáhusain.

1.10.1.1 Mariidnaealáhusat

Sámedikkis lea čielga politihkka mariidnaealáhusaid suodjaleami ja ovddideami várás mearrasámi guovlluin go čuoččuha ahte lagašvuohta resurssaide addá ávkkástallanvuoigatvuođa historjjálaš ja boaresvirot perspektiivvas. Lagašvuođa- ja sorjjasvuođaprinsihppa lea ásahuvvon láidesteaddji prinsihppan Sámedikki áŋgiruššamiid siskkobealde mariidnaealáhusain. Sámediggi bargá guollebivdovuoigatvuođa sihkkarastimiin historjjá vuođul mearrasámi guovlluid álbmogii. Guollebivdu vuonain ja riddočázádagain, ávnnaslaš kulturvuođđun, lea mearrideaddji deaŧalaš ássamii ja barggolašvuhtii báikegottiin miehtá rittu.

Ulbmillaš váikkuhangaskaomiid geavaheami bokte váikkuha Sámediggi ekonomalaš rámmaeavttuid buorideami fatnasiid ođasmahttimii, varasguliid vuostáiváldinoasi bisuheapmái ja moderniseremii, ja ođđa rekrutterema buorideami guolástusámmáhii. Sámediggi lea juolludan ollu váikkuhangaskaomiid investerendoaibmabijuide 2013:s.

Guolástusulbmiliidda juolluduvvui doarjja 4 746 000 ru. Go ealáhusas ain vuhtto optimisma, de leat boahtán ollu investerendoarjjaohcamat, sihke fatnasiidda ja gádderusttegiidda. Vaikko konvenšunealla fatnasiid bivdoearri lea leamaš buorre, de báikkálaš guolásteddjiid investerenmokta ii leat unnon vaikko guollehattit leat njiedjan. Ain leat ollugat geat háliidit álgit guolásteaddjin ja háhkat alcceseaset fatnasa. Sii háliidit sihke ođđasis huksema ja lonuheami bokte beavttálmahttit ja ođasmahttit sin bivdo- ja guolástandoaimma. Fanasoastindoarjja lea váldoáššis mannan konvenšunealla riddo- ja vuotnafatnasiidda mat leat vuollel 11 mehtera mat sáhttet doaibmat doaibmaekonomalaččat beaktilit almmá menddo stuorra finánsagoluid. Konvenšunealla guollebivddu lassin, váldoáššis dorskebivdu, leat ollugat ásahan ealáhusas reabbábivdoeriiguin deaŧalaš lasáhussan dábálaš guollebivdui.

Lassin fanasinvesteremiidda bargá Sámediggi árjjalaččat báikkálaš guollevuostáiváldinrusttegiid bisuhemiin ja nannemiin. Báikkálaš fatnasat leat sorjavaččat báikkálaš vuostáiváldinrusttegiin vai sáhttet doaibmat eanet beaktilit ja oktilaččat áigodatbivddus. Lassin vuostáiváldinrusttegiidda lea Sámediggi juolludan doarjaga maiddái bálvalusvistái guolásteddjiide. Guliid kvalitehtas mat buktojuvvojit lea stuorra mearkkašupmi vilgesguolleealáhusa gánnáhahttivuhtii. Dán oktavuođas čujuhit ovdamearkkaide, mat leat báikkálaš seaktudanguovddáža ruhtadeapmi Nuortaváhkis, Nordkáhpa gielddas, gos doaibmabidju addá buriid ja sihkkaris bargosajiid sihke guovddážis ja ieš guollerusttegis ja dan bokte nanne báikkálaš guollehámmana ealáhusovddidanruđaid eanadieđalaš doaibmaguovllus.

Sámedikkis lea buorre gulahallan árjjalaš váikkuhangaskaomiid geavaheami bokte mariidnaealáhusaid siskkobealde sihke guollebivdiiguin ja gielddaid ealáhusossodagaiguin konstruktiivvalaš ruhtadanovttasbarggu birra ahte movt realiseret doaibmabijuid báikkálaš guolástusealáhusas. Dákkár ovttasbarggu bokte váikkuha Sámediggi sihke fanasođasmahttima ja bálvalusa ja vuostáiváldima láhčima nannámis.

1.10.1.1.1 Mearrasámi strategiijat

Dievasčoahkkima oktavuođas juovlamánus 2013 lágidii Sámediggi Mearrasámi guolástanstrategiija seminára, mas mii válddiimet ovdan mearrasámi servodat- ja ealáhusberoštusaid ovddideami boahtteáiggis. Seminára mihttomearrin lei oainnusmahttit boahtteáiggi vejolašvuođaid ja hástalusaid, ja dan vuođul plánet strategiijaid movt mearrasámi servodat galgá ovddiduvvot ja nannejuvvot.

Semináras bohte deaŧalaš dieđut hástalusaid ja vejolašvuođaid birra guolásteddjiid otnáš dili birra. Deaŧaleamos oanehis áiggi árvalussan bohte ahte buoridit guliid vuostáiváldindili mearrasámi guovlluin, várra mii unnimus fatnasiid (vuollel 11 mehtera) strukturerema oktavuođas lea, hástalus mii mearraluossabivdiin odne lea ahte gártat eret regulerejuvvot, ja muhtun hálddahuslaš hástalusat.

Čoahkkimis juovlamánus 2013 Guolástus- ja riddoministara Elisabeth Aspakera ja Sámedikki presideantta Aili Keskitalo gaskka, ságastuvvui gulliid vuostáiváldima birra mearrasámi guovlluin. Goappašagat mieđaiga dán hástalussan maid ferte čoavdit.

Sámediggi áigu 2014:s ráhkadit strategiijaplána mearrasámi guovlluid várás ovttasbargguin álbmogiin ja sierra ealáhus- ja kulturorganisašuvnnaiguin mearrasámi guovlluin. Dán proseassas deattuhuvvo ahte mii govda vuođu alde sáhtášeimmet soahpat ealáhus- ja kulturstrategiija olles mearrasámi guovllu ovddideami ja ahtanuššama várás.

1.10.1.1.2 Guolástusresurssat

Áigodagas 2010–2011 konsulterii Sámediggi ja Guolástus- ja riddodepartemeanta ovdan láhkaevttohusa movt sihkkarastit sámiid vuoigatvuođa guolástusresurssaide ja daid fidnema. Evttohusa maid Sámedikki dievasčoahkkin lei mearridan. Dát láhkaaddin bođii fápmui 01.01.13.

Ođđa guolástusláhkaaddimis leat golbma váldooasi mat leat oaivvilduvvon sámi vuoigatvuođa ja guolástusresurssaid geavaheami sihkkarastimii. Sámedikki árvvoštallama mielde leat dát lágat ja láhkaásahusrievdadusat mat fárrolaga addet sámiide a) vuoigatvuođa árbevirolaš vuotnabivdui, c) vuoigatvuođa geavahit guolástusresurssaid, d) kártenrievtti guolástusguovlluid sierra rivttiid dohkkeheapmái, ja e) vejolašvuođa searvat guolástushálddašeapmái. Sámediggi lea konsulteren Guolástus- ja riddodepartemeanttain Vuotnaguolástuslávdegotti mandáhta birra. Sámedikki mielas lea deaŧalaš ahte Vuotnaguolástuslávdegotti mandáhta čielggaduvvo johtilit dainna ulbmilin ahte vuotnaguolástusaid hálddašeapmi nannejuvvo ja erenoamážit sámi geavaheapmi ja dan geavaheami mearkkašupmi sámi báikegottiide.

Sámediggi ovddidii rávvagiid áššiide mat váldoáššis gusket guolástusreguleremiidda ja siskkildit riddo- ja vuotnafatnasiid davviguovlluin, sihke seahkalis norgalaš-ruoššalaš guolástuskommišuvnna bokte ja regulerenčoahkkimiid bokte guolástusdirektevrrain. Sámediggi deattuhii ortnegiid ja bivdoeriid várremiid mat áiggi mielde sihkkarastet riddoálbmoga historjjálaš vuoigatvuođaid ja vuoigatvuođa guolástit ja geavahit mariidnaresurssaid. Danne vai sámi giella, ealáhusat, kultuvra ja ássan suodjaluvvojit ja ovddiduvvojit.

1.10.1.1.3 Šiehtadallamat Deanučázádaga hárrái Suomain

Norgga ja Suoma stáhtat leat nammadan stáhta delegašuvnnaid mat galget šiehtadallat ođđa soahpamuša movt reguleret guollebivddu Deanu rádjaoasis. Sámediggi Norgga bealde lea nammadan ovtta olbmo šiehtadallamiidda. Báikkálaš hálddašeamis leat guokte lahtu delegašuvnnas. Dán áigge lassánit guolástanturisttat, erenoamážit Suoma bealde. Norgga bealde leat báikegottiid olbmot duhtameahttumat go báikkálaš guolástuskultuvra ja árbevirolaš guolástusbáikkiid geavaheapmi lea hui ollu gáržon dan geažil go turisttat lassánit ja go turistabivdu ii čavgadeappot regulerejuvvo. Norgalaš-suopmelaš dutkanjoavku, mii galgá addit rávvagiid hálddašeapmái, lea ollu jagiid dieđihan ahte jogas bivdojuvvo menddo ollu dan ektui go luosa mearas birgen lea heajut.

Šiehtadallamat Suomain ođđa soahpamuša birra Deanu rádjajogas joatkašuvvet. Norgalaš delegašuvdna lea doallan guokte álbmotčoahkkima, ovtta Deanus ja nuppi Kárášjogas. Suopma lea bivdán maŋidit plánejuvvon šiehtadallama dán jagi, ja lea bivdán maiddái ahte áigemearri ođđa soahpamuša dahkamii sirdojuvvo jagis 2015 jahkái 2016. Boahtte šiehtadallama Suomain lea áigumuš doallat njukčamánus 2014.

1.10.1.1.4 NASCO- The North Atlantic Salmon Conservation Organization

Sámedikkis lea áicistáhtus NASCO:s. Riikkaidgaskasaš váikkuhanfápmu dáin proseassain lea dađistaga čielgaseappot ja danne oaidná Sámediggi ahte lea dárbu oažžut iežas jiena riikkaid-gaskasaččat. Sámedikkis ledje guokte mihttomeari dán jagi čoahkkimiin; ráhkadit sierra ortnega álgoálbmotparlameanttaid várás ja bidjat álgoálbmotdimenšuvnna luossahálddašeamis beaiveortnegii. Sámediggi oaččui vejolašvuođa doallat sierra sáhkavuoru rahpansešuvnnas. Sámediggi deattuhii ahte NASCO bargu galgá vuođđuduvvot eanemus vejolaš máhtu ala maiddái ahte árbevirolaš máhttu dahkkojuvvo vuogádatlažžan ja oainnusmahttojuvvo barggus. Sámediggi oaččui álgoálbmotdimenšuvnna beaiveortnegii dainna lágiin ahte álgoálbmogiid guolástus biddjojuvvo NASCO čoahkkinagendai jagi 2014.

1.10.1.2 Eanadoallu

Sámediggi lea ollu jagiid bargan ulbmillaččat buoridan dihte gánnáhahttivuođa ja buoridan dihte rekrutterema vuođđoealáhusaide. Sámediggi buvttii cealkámuša jagi 2013 eanadoallošiehtadallamiidda. Eanemus guovddážis ledje árktalaš eanadoallu, gánnáhahttivuohta ja rekrutteren.

Sámediggi oaččui 2013:s ruđaid eanadoallošiehtadusa bokte árktalaš eanadoaluin áŋgiruššamii. Dát áŋgiruššan lea dál formaliserejuvvon. Sámediggi lea mielde dán ovttasbarggus sihke stivrenjoavkkus ja juolludanjoavkkus, ovttas boanddaid organisašuvnnaiguin ja ea nadoallodirektevrraiguin davvin. Árktalaš eanadoalu siskkobealde lei stuorra beroštupmi oažžut ruđaid sierra prošeavttaide. Váilo prošeavttat main sámi giella, kultuvra ja árbevierut livččii lean albmosis, dien ektui áigu Sámediggi bargat 2014:s. Áššit bajimuš davvinorgga dásis leat vuoruhuvvon.

Norgga eanadoallodutkaninstituhtta čujuha ahte gánnáhahttivuohta eanadoalus Davvi-Norggas lea buorránan mealgat 2012:s.Dát bođii oidnosii čielgasepmosit doaluin gos lea gussamielkebuvttadus. Sámediggi lea 2013:s geavahan váikkuhangaskaomiid doarjut dan positiiva treandda. Oktiibuot juolludii Sámediggi 11 miljon ru eanadoalu huksemiidda ja ovddidanprošeavttaide. Ovddit jagiin lea golahus leamaš gaskal 4 ja 6 miljon ru.

Rusttet álkiduhttá biebmama mealgat ja álkiduhttá maiddái návetsadjásaččaid oažžuma. Karlsøy gielda lea okta ođđa STN-gielddain.

Vaikko Sámediggi fertii sirdit muhtun investerenáššiid jagis 2012 jahkái 2013, de leat doarjjaohcamat ođđa ja ođđaáigásaš visttiide lassánan 2013:s. Leat ollu áššit dán hui buori ovdáneapmái. Eanet boanddat mearridedje hukset 2013:s, erenoamážit STN-gielddain. Sámediggi bajidii 2013:s bajimuš doarjjameari viiddis huksemiidda ja ođđa návehiidda eanadoalus, mii lea váikkuhan ekonomalaš riskka geahpedeami iešguđege prošeavttain. Eanaš huksenáššiin leat alla huksengolut, ja ollugat huksejit luovosdoaimma.

Sámediggi lea addán doarjaga máŋgga regionála prošektii. Ávjovárre-prošeakta bođii albma láhkai johtui 2013:s. Prošeavtta ulbmilin lea háhkat ođđaásaheami ja ovddidit eanadoalu Kárášjogas, Guovdageainnus ja Porsáŋggus.

Sámediggi lea prošeavtta oktavuođas addán Bull dállui doarjaga 193 000 ru, mekaniserejuvvon gilvvamuohkkádeapmái go lea ráhkaduvvon ođđa gilvvareaidu mii jorrá. Jorba návet faskunrusttegiin ii leat ovdal huksejuvvon.

1.10.1.3 Boazodoallu

Boazodoalus leat leamaš 2013:s nuppástusat. Boazodoallostivra mearridii guovvamánus 2013 ahte boazolohku ovttaskas guovlluin galgá njeidojuvvot. Sámediggi oaivvilda ahte diehtojuohkin proseassa birra ferte leat buorre.

Stuorradiggi lea 2013:s mearridan rievdadit boazodoallolága nu ahte boazodoallohálddašeapmi rievdaduvvo, guovllustivrrat heaittihuvvojit ja regionála hálddašeami váldit sirdojuvvo fylkkamánnii. Dan oktavuođas leat čađahuvvon konsultašuvnnat mat eai buvttihan ovttamielalašvuođa. Danne ii leat Sámediggi miehtan dáid rievdademiide. Rievdadus boahtá fápmu liikká 01.01.2014.

Sámediggi háliida váldit čielgaseappo rolla boazodoallopolitihkas. Dán barggus lea gulahallan boazodoaluin guovddážis. Sámediggi áigu maiddái nannet barggus stáhta guovdu boazodoalu rámmaeavttuid hárrái.

1.10.1.3.1 Norgga ja Ruoŧa gaskasaš boazoguohtonkonvenšuvdna

Norgga ja Ruoŧa beale sámedikkit, Ruoŧa sámiid riikasearvi ja Norgga boazosápmelaččaid riikasearvi ožžo čakčamánus 2012 bargun Norgga ja Ruoŧa ráđđehusain ráhkadit rievdadusevttohusa norgalaš-ruoŧŧilaš boazoguohtonkonvenšuvdnii. Ásahuvvui bargojoavku mii galggai ráhkadit dán rievdadus-evttohusa. Norgalaš-ruoŧŧilaš boazoguohtonkonvenšuvdna regulere rájárasttideaddji boazodoalu Norgga ja Ruoŧa gaskka.

Čakčamánus 2013 gearggai bargojoavku norgalaš-ruoŧŧilaš boazoguohtonkonvenšuvnna rievdadusevttohusain, ja lea gearggus geiget evttohusas Norgga ja Ruoŧa ráđđehusaide.

Joavkku barggus lea leamaš eaktun rabas ja searvvaheaddji gulahallan guoskevaš orohagaiguin ja sámečearuiguin. Buot guoskevaš orohagaiguin Norgga bealde lea váldojuvvon oktavuohta reivve ja e-poastta bokte, ja leat bivdán buktit cealkámuša joavkku bargui, ja maid bovdet buot siiddaid geaidda dát guoská čoahkkimiidda ja čađahan čoahkkimiid máŋggaid siiddaiguin ja čearuiguin. Sámediggi Norgga bealde lea juohkán dieđuid joavkku barggu birra neahttasiiddustis, ja lea bivdán guoskevaš beliid buktit árvalusaid bargui.

Bargojoavku lea ráhkadan rievdadusevttohusa vuolláičállojuvvon konvenšuvnnas. Evttohusa dorjo buot bealit bargojoavkkus. Dasa lassin áigu bargojoavku go geige evttohusa Norgga ja Ruoŧa ráđđehusaide, fokuseret rájárasttideaddji boazodoalu áigeguovdilis áššečuolmmaid. Dat leat dakkár áššečuolmmat mat eai regulerejuvvo norgalaš-ruoŧŧilaš boazoguohtonkonvenšuvnna bokte, muhto mat leat deaŧalaččat boahtteáiggi rájárasttideaddji boazodollui.

Norgga ja Ruoŧa beale sámedikkit, Ruoŧa sámiid riikasearvi leat guorrasan bargojoavkku evttohussii. Norgga boazosápmelaččaid riikasearvi lea geassádan eret bargojoavkku evttohusas.

1.10.1.3.2 Norgga ja Suoma gaskasaš boazoáidekonvenšuvdna

Norgga ja Suoma ráđđehusat álggahedje šiehtadallamiid 2013:s norgalaš-suopmelaš boazoáidekonvenšuvnna reviderema hárrái. Sámediggi lea bivdán konsultašuvnnaid áššis, muhto dasa lea biehttaluvvon. Ráđđehus ii áiggo konsulteret Sámedikkiin ovdal go šiehtadallanboađus lea gárvvis. Sámediggi lea searvan diehtojuohkinčoahkkimiidda Eanadoallo- ja biebmodepartemeanttain ášši birra. Muhtun reivves lea dovddahuvvon ahte ii leat nu ahte Sámediggi ii livččii konsulterejuvvon šiehtadallanlávdegotti čoahkkádusa hárrái ja ahte ii addojuvvo vejolašvuohta konsulteret ovdal go šiehtadallanboađus lea gárvvis.

1.10.1.3.3 Eanamolsunláhka

Konsultašuvnnaid bokte Eanadoallo- ja biebmodepartemeanttain ođđa eanamolsunlága hárrái sohppojuvvui giđđat 2013 ahte johtilit álggahuvvo sierra proseassa sihkkarastit dan ahte boazodoallu maid oažžu eanamolsunduopmostuolu nugo eanaeaiggádiin ja eará vuoigatvuođa oamasteddjiin leat. Galgá fárrolaga ja ollislaččat árvvoštallat láhkamearrádusaid ja doaibmabijuid geavahanortnegiid mearrideapmái, riektidili várás boazodoalu siskkobealde ja doaibmabijuide mat sihkkarastet eanamolsunduopmostuolu gelbbolašvuođa sámi kultuvrra, riektidiliid ja boares vieruid birra.

Sámedikki árvvoštallama mielde lea vuođđosivvan daid váttisvuođaide mat dál gusket boazolohkoheiveheapmái dat go boazodoalus váilu vejolašvuohta geavahit eanamolsunduopmostuolu mearridit eahpečielggasvuođaid siskkáldas riektediliid birra mat čatnasit guohtonresurssaide. Danne adnojuvvo deaŧalažžan ahte bargu eanamolsunlága ollislaččat rievdademiin čuovvoluvvo johtilit.

1.10.1.4 Boraspirepolitihkka

Sámedikki boraspirepolitihka mihttomearrin lea unnidit vahágiid maid boraspiret dagahit sakka nu ahte boazodoallu ja eanadoallu sáhttet geavahit árbevirolaš guohtoneatnamiid guođoheapmái. Okta strategiijain lea bargat politihkalaččat ráđđehusa ektui, ja geavahit konsultašuvdnašiehtadusa dávjjit. Nubbi eará strategiija lea dat ahte bidjat čavgadeappo fokusa álbmotriektái boraspirepolitihka ektui. Sámediggi ráhkadii válddahusa boraspiriid birra 2013:s. Válddahus galgá láidet Sámedikki boraspirepolitihka lagamus jagiin. Das galgá lea ávki maiddái Sámedikki nammadan lahtuide davimus regionála boraspirelávdegottiin.

Sámediggi nammada lahtuid boraspirelávdegottiide Møre ja Romsdal ja Hedmárkku rájes máddin gitta Finnmárkui davás.

Boazodoallu gillá boraspiriid geažil birra jagi. Lea čájehan ahte eastadeaddji doaibmabijuin lea unnán ávki nu guhkká go boraspiret eai seammás geahpeduvvo. Sámediggái lea deaŧalaš geahpedit boraspiriid buoridan dihte boazodoalu rámmaeavttuid. Boraspirevahágat leat šaddan stuorra ekonomalaš giksin boazodollui.

1.10.2 Geasuheaddji báikegottit

Go galgá oažžut geasuheaddji ja eallinfámolaš sámi báikegottiid, de lea Sámediggi 2013:s addán doarjaga máŋgga prošektii ja investeremiidda smávvaindustriija siskkobealde ja bálvalussuorggis. Ollu fitnodagat mat háliidit ásahit ja ovddidit doaimma gávppálaš bálvalusas ja mátkeealáhusas, erenoamážit guolástusturismma, ohcet doarjaga. Bušeahta mii lei 6 400 000 ru sturrosaš, geavahuvvui 5 906 650 ru.

Sámedikkis lea oassemihttomearrin oažžut eanet gelbbolašvuođabargosajiid nuoraide, ja attii 2012:s doarjaga prošektii «Ungt Entreprenørskap». Prošeakta lea álggahuvvon 2013:s, Kárášjoga joatkkaskuvllas, ja galgá váikkuhit dan ahte nuorat sáhttet oaidnit vejolašvuođaid ealáhushutkamis ja árvoháhkamis iežas servodagas.

Sámediggi attii 2013:s doarjaga maiddái prošektii «Inkubator Nord». Dán inkubáhtor-prográmma leat ruhtadan SIVA ja Finnmárkku fylkkagielda. Sámedikki doarjaga bokte áigu Inkubator Nord váldit fitnodagaid main lea sámi giella, kultuvra ja/dahje árbevierut guovddáš gávpejurddan. Inkubator Nord áigu bidjat fokusa erenoamážit sámi guovlluide Finnmárkkus danne go eai gávdno makkárge ealáhusgárddit dáppe mat sáhtášedje čuovvolit ealáhushutkiid dahje fitnodagaid main livččii ahtanuššanvejolašvuohta ja innovašuvdnaallodat. Prošeavtta mihttomearrin lea man ollu fitnodagat main lea sámi fitnodatjurdda, galget prográmmii.

Ođđa ovttasbargošiehtadus Innovašuvdna Norggain lea dahkkojuvvon 2013:s. Ovttasbargošiehtadus galgá sihkkarastit buoremus ovdánanvejolašvuođaid ealáhusaid gaskkas sámi guovlluin. Sámedikki mielas lea ovttasbargu Innovašuvdna Norggain konstruktiiva ja ulbmillaš, ja lea ásahan ráđđeaddinforuma mii galgá sihkkarastit gelbbolašvuođa fievrrideami organisašuvnnaid gaskka.

Finnmárkku fylkkagielda hálddaša jahkásaččat regionála ovddidanruđaid maid oažžu Gielda- ja guovlludepartemeanttas. Fylkkagielda bargá dán oktavuođas árjjalaš searvevuođa guovddáš ovddidanaktevrraiguin Finnmárkkus. Sámediggi lea searvan strategalaš stivrenjovkui 2013:s, ja áigu ain searvat dán bargui.

Sámediggi lea gulahallagoahtán SIVA:in 2013:s, oažžun dihte investeremiid sámi guovlluide. Dán gulahallama lea Sámediggi jurddašan joatkit viidáseappot.

1.10.3 Kulturealáhusat

Sámedikki mihttomearrin lea oažžut eanet bargosajiid sámi kultur- ja kulturvuđot ealáhusain. 2013:s áŋgirušai Sámediggi duodjeealáhusa ovddidemiin ja ásahii ođđa áŋgiruššamiid kulturealáhusa siskkobealde.

Kultuvrralaš ovdanbuktimiin lea dakkár fápmu mii olaha guhkás olggobeallái sámi servodaga. Duodji ja design ovddastit deaŧalaš kultuvrralaš ovdanbuktimiid ja identitehtamearkkaid, main leat vejolaš márkanat sihke riikka siskkobealde ja riikkaidgaskasaččat. Eanet áŋgiruššan kultuvrrain duodjeealáhusas veahkehivččii ovddidit eanet buriid ja bistevaš bargosajiid.

Sámi servodagas lea kulturealáhusas guhkes árbevierut, ja das lea vejolašvuohta šaddat okta deaŧaleamos sámi ealáhusain boahtteáiggis. Sámediggi mearridii 2013:s doaibmaplána kulturealáhusa várás.

Váldoáŋgiruššamin lea bovdet dáidda- ja kulturaktevrraid searvat kulturealáhusa gelbbolašvuođaprošektii. Prošeavttas lea golbma váldodoaimma:

1. Kurssaid doallan/ workshop/hutkanproseassa

2. Mentorortnet ja bagadeapmi

3. Fierpmádathuksen aktevrraid gaskka

Sámediggi dagai 2013:s golmma jagáš rámmašiehtadusa fitnodagain Kreativ industri, dán prošeavtta čađaheamis sámi ásahusaiguin. Prošeakta álggahuvvo 2014:s.

1.10.3.1 Duodji

Sámediggi dagai duoji ealáhusšiehtadusa Sámi dujiin ja Duojáriid ealáhusservviin 2013:s. Ealáhusšiehtadusa mihttomearrin lea ovddidit ealáhusvuđot duoji mas lea buoret gánnáhahttivuohta ja gávpejohtu iežas dujiin. Rámman lei 9,4 miljon ru. Bealit bidje 3,0 miljon ru ovddidan- ja investerendoaibmabijuide ja 3,6 miljon ru doaibmadoarjjan. Eará stuorát poasttat ledje 1,5 miljon ru guovtti ealáhusorganisašuvnna doibmii.

Ruđaid ovddidan- ja investerendoaibmabijuide ohce unnit 2013:s go ovddit jagiin. Juolluduvvui birrasii 2,0 miljon ru. Dasa lassin eai álggahuvvon buot doaibmabijut mat ovdal ledje ožžon doarjaga, nu ahte doarjja gessojuvvui ruovttoluotta beallemiljon ru ovddas.

2013:s čađahuvvogođii stuorra mearkagálvoprošeakta main duodjeorganisašuvnnain lea ovddasvástádus. Organisašuvnnat jotke dáinna 2014:s ja Sámediggi vuordá bohtosiid dán prošeavtta vuosttaš oasis.

Duojárat sáhttet oažžut doaibmadoarjaga 40 % ovddas iežaset dujiin. Sámediggi fertii 2013:s čavget gáibádusaid doaibmadoarjaga oažžumii danne go ortnega bearráigeahččamis bođii ovdan 2012:s stuorra váilivuođat ollu duojáriid rehketdoalus. Stuorát gáibádus duođaštit iežas buvttaduvvon duoji lea dagahan ahte eai nu ollugat go ovdal ožžon doarjaga.

Duodjefitnodagaid gelbbolašvuođa buorideami dihte leat čađahan rehketdoallokurssa čieža báikkis. Kurssaid mihttomearrin lei buoridit duojáriid gelbbolašvuođa jođihit doaimma daid lágaid mielde mat gustojit rehketdoalu fievrrideapmái.

Duodjeealáhusa gánnáhahttivuođa buorideami dihte ruhtadii Sámediggi oahpahusprošeavtta buvttadeami, vuovdima ja vuovdaleami siskkobealde ásahuvvon duojáriid várás. Sámi allaskuvllas lei ovddasvástádus ovttasbarggu čađaheamis duodjeorganisašuvnnaiguin. Logis ledje dieđihan kursii muhto dušše njealjis bohte. Oahpahusa mihttomearrin lei buoridit gelbbolašvuođa buvttadanvugiin, mašiinnaid ja eará veahkkeneavvuid geavaheamis buvttadettiin. Oasseváldit galge maiddái oahppat vugiid movt ovddidit dáláš ja ođđa buktagiid dáláš ja ođđa márkaniidda. Sámediggi oaidná ahte dán lágan prošeavttaide fertejit eambbogat searvat jos galggaš olahit ulbmila.

Ealáhusšiehtadussii lassin juolluda Sámediggi jahkásaččat 3,38 miljon ru Duodjeinstituhta doibmii – das leat mielde maiddái guokte bealle bagadanvirggi Romssas ja Norlánddas, ja okta olles bagadeaddjivirgi máttasámi guovllus. Dasa lassin lea Sámediggi ruhtadan prošeavtta mas leat mielde guokte bealle bagadeaddjivirggi Nuorta- ja Guovddáš-Finmárkkus. Julevsámi guovllus leat golbma aktevrras ovttasbargu duodjeealáhusa áŋgiruššamis – dát prošeakta lea ruhtaduvvon regionála ovddidanruđaid bokte ovttas Norlándda fylkkasuohkaniin ja galgá doaibmat ealáhusovddidanprošeaktan.

Duodjeealáhussii rekrutterema olis oažžu boazodoalu ja duoji oahpahuskantuvra 1,5 miljon ru doibmii ja fitnoohppiid bálkkáide. Kantuvra váldá sisa sullii vihtta fitnooahppi juohke jagi – sin fidnooahppi áigi bistá guokte jagi. Fitnooahppiortnegii rekrutteren sorjá das ahte nuorat váldet duoji joatkkaskuvla dásis. Danne attii Sámediggi 110 000 ru stipeandda nuoraide geat váldet duoji joatkkaskuvllas.

1.10.3.2 Árvoháhkan ja ođđaásaheamit

Prošeakta ja stuorra áŋgiruššamat Sámi mátkeealáhusain álggahuvvojedje 2012:s. Golmma jagáš prošeavtta vuolggahii Origo Nord Álttás, mas lea prošeaktajođiheapmi. Sámediggi, Innovašuvdna Norga ja golbma davvinorgga fylkkagieldda leat ruhtadan prošeavtta. Oasseváldit leat maiddái searvan oahppomátkái Ođđa Selándii viežžan dihte vásihusaid álgoálbmotturismmas. Prošeakta lea maiddái bargan ovttas Ruoŧa beale prošeavttain Visit Sápmi. Dieđut maid dan birra leat ožžon, čájehit ahte prošeakta váikkuha Sámedikki sámi mátkeealáhusdoaimmaid mihttomeari čađaheami, ja das lea eaktivuohta ja jáhkehahttivuohta fokusis.

Buoridan dihte gelbbolašvuođa ealáhusaid ja ealáhushutkama gaskkas, lea Sámediggi maŋimuš jagiid várren ruđaid álggahanoahpahussii ja ovddideapmái válljejuvvon surggiin. Sámediggi álggahii 2013:s ásahuvvon fitnodagaid čuovvoleami Finnmárkkus, masa dieđihedje 19 fitnodaga. Dasto dagai Sámediggi rámmašiehtadusaid golmmain aktevrrain, fitnodagaid viidáseappot čuovvoleami áŋgiruššama dihte njeallje jagi ovddasguvlui.

Sámediggi álggahii ovttasbarggu Norgga Dutkanráđiin ja Regionála dutkanfoanddain 2013:s, goabbat guoimmiska vásihuslonuhallama ja diehtojuohkima geažil áŋgiruššansurggiid hárrái. Ovttasbargu galgá buvttihit eanet dutkandoaimma ealáhusaid gaskkas sámi guovlluin.

Fágalaš forum ja ovddidanforum čađahuvvojedje gieldakonferánssain lotnolaga 2013:s. Dat gielddat mat gullet Sámedikki ealáhusovddidandoarjaga geográfalaš doaibmaguvlui ledje bovdejuvvon. Gielddain lei stuorra beroštupmi daid vejolašvuođaide mat leat go gullá STN gildii, ja háliidit buoret gulahallama Sámedikkiin. Gielddat bukte árvalusaid Sámedikki áŋgiruššansurggiide ja váikkuhangaskaomiid geavaheapmái.

Sámedikkis lea leamaš oktavuohta 2013:s guoskevaš birrasiiguin Guovdageainnus álggahan dihte eanet ealáhusovddideami sáivaguollebivddus ja meahcceresurssaid ektui. Sámediggi lea gearggus čuovvolit báikkálaš prošeaktaálgagiid mat buktet árvoháhkama dáin resurssain.

Álggahanstipeanda lea addojuvvon 3 vuostáiváldái 2013:s. Doarjja lea addojuvvon maiddái unnit sámi mátkeealáhusdoaibmabijuide ja eará doaibmabijuide mat báikkálaččat nállašuhttet biepmu, erenoamážit bohccobierggu.

1.11 Regionálaovddideapmi

1.11.1 Ovttasbargošiehtadusat fylkkagielddaiguin

Sámediggi bargá diliid láhčimiin nu ahte sámi álbmogis alccesis, ja iežas eavttuid vuođul galgá leat vejolašvuohta ovddidit iežas servodaga, giela ja kultuvrra buoremus vuogi mielde. Sámedikki váldomihttomearri lea árjjalaš ja ulbmilaš ovttasbarggu bokte regionála ja báikkálaš eiseválddiiguin nannet ja ovddidit sámi kultuvrra, giela ja servodateallima.

Sámediggi lea 2013 aktiivvalaččat bargan regionálaovddideami máŋgga arenain.

Ovttasbargošiehtadusat fylkkagielddaiguin leat dehálaš reaiddut nannet ja ovddidit sámi kultuvrra, giela ja servodaga. Sámediggi lea dahkan regionála ovttasbargošiehtadusaid Finnmárkku, Romssa ja Norlándda fylkkagielddaiguin. Davvi-Trøndelágain, Mátta-Trøndelágain ja Hedemárkkuin lea dahkkon oktasaš máttasámešiehtadus. Ovttasbargošiehtadusain lea šiehtaduvvon regionála eiseválddiid ovddasvástádus sámegielas, kultuvrras ja servodatovdáneamis. Dán ovttasbarggus leat boahtán ollu buorit bohtosat.

Ovttasbargošiehtadus Finnmárkku fylkkagielddan dárkkistuvvui ja vuolláičállojuvvui guovvamánus 2013. Dát gusto áigodahkii 2013–2016. Ovttasbargošiehtadusa maŋŋá, mearriduvvui jahkásaš doaibmaplána gustovaš áigodahkii, mas leat kultur- ja ealáhusdoaibmabijut.

Ovttasbargošiehtadus mii lea gaskal Sámedikki ja Romssa fylkkagieldda ii leat raporterejuvvon 2008 rájes. Sámediggi lea váldán oktavuođa Romssa fylkkagielddain 2013, dan nammii ahte ođasmahttit ja dahkat áigeguovdilin šiehtadusa. Sámedikki bealis lea čielggas ahte lea sávahahtti dáinna proseassain joatkit. Romssa fylkkagielda lea molsun fylkkaráđi, ja dan sivas čuovvoluvvo dát ášši viidásat 2014.

Sámediggi bargá dál davvin máttás ovttasbargošiehtadusaid árvvoštallamiin ja vejolaš ođasmahttimiin

Sámedikki 2013 bušeahtas lei várrejuvvon 3.milj. ru regionálaovddideapmái. Váikkuhangaskaomiid ulbmil lea ulbmilaš ovttasbargu regionála ja báikkálaš eiseválddiin nannet ja ovddidit sámi kultuvrra, giela ja servodateallima. Váikkuhangaskaoamit leat mannan kultuvrii, gillii, servodat- ja ealáhusprošeavttaide. Váikkuhangaskaoamit leat juhkkon dán láhkai:

1.11.2 Ovttasbargošiehtadusat gielddaiguin

Sámediggi lea 2013 dahkan ovttasbargošiehtadusa Romssa gielddan. Dát lea vuosttaš gávpotsuohkan gii lea dahkan ovttasbargošiehtadusa Sámedikkiin. Šiehtadus čállojuvvui formálalaččat vuollái Romssa ráđđevisttis golggotmánus, doppe ledje maiddái doalut vuolláičállima maŋŋá čalmmustahttimin ovttasbargošiehtadusa. Ovttasbargošiehtadus galgá čuovvoluvvot jahkásaš árvvoštallamiin, ja dasa galgá maid ráhkadit sierra doaibmaplána.

Sámediggi lea bargamin oažžut formálalaš ovttasbarggu maiddái Álttá suohkanin.

Sámedikkis lea ovttasbargu Oslo gielddain dan hámis ahte leat jahkebeallásaš čoahkkimat politihkalaš dásis. Sámedikkis ja Oslo gielddas lei čoahkkin 2013 juovlamánus. Áššit mat digaštallojuvvojedje ledje sámi oahppofálaldagat Oslo gielddas, sámi vuorrasiid dilli gávpogis ja sámi viessu/deaivvadanbáiki Oslos. Sámedikki bealis muitaluvvui Oslo sámi viesu viidásetovddideami birra. Muitaluvvui Sámi viesu doaibmavuogi rievdadeami birra servvis oasussearvin, viesu ođđa sisdoalu birra ja dárbbu birra oažžut diehtojuohkinguovddáža. Sámi viessu lea álggahan strategiijabarggu birra ovddidit sámi viesu mii mearkkaša geavaheaddjijoavkku, doaibmadási ja boahtteáiggi dárbbu ja ovddideami kárten.

Sámediggi bivddii Oslo gieldda lasihit Sámi viesu doaibavuođu seamma supmiin ovddeš jagiin, 200 000 ru 2014 rájes. Dasa lassin muitalii Oslo gielda Oslo skuvlla ja mánáidgárdde gihppaga birra, maid Sámediggi leamaš veahkkin jorgaleamen sámegillii. Gihpagis boahtá ovdán ahte Oslo dárbbaša eanet čeahpes oahpaheddjiid ja ovdaskuvllaoahpaheddjiid.

Sámediggi lea maid dahkan ovttasbargošiehtadusaid guovttegielatdoarjaga geavaheami birra sámi hálddašanguovllu gielddaiguin ja fylkkagielddaiguin.

1.11.3 Interreg

2013 lei maŋimuš jahki Interregprográmmas Sápmi prográmmaáigodagas 2007–2013. Ulbmil prográmmain lei nannet ja ovdánahttit regionála ovdáneami prošeavttaid bokte sámegielas, kultuvrras, dutkamis ja ealáhusain rájáid rastá olles Sámis.

Sámediggi lea oassalastan norggabeale ruhtademiin iešguđege prošeavttain olles prográmmaáigodagas. Oktiibuot lea Sámediggi juolludan 827 277 euro (su. Kr 6,6 mill). Sámediggi leamaš mielde mielruhtadeddjiin oktiibuot 13 prošeavttain. Oktiibuot leat čađahuvvon 77 prošeavtta Interreg Sápmi prográmmas olles áigodagas. Oasseprográmma Sámia lei ollislaš bušeahtta 10,3 mill. euro, gos 4.3 mill. Bođii EO regionála foanddas.

Interreg Sápmi prográmmas leamaš iežas mearridanjoavku, mii lea hálddašan prošeaktabijuid. Sámediggi leamaš mielde 2 nammaduvvon lahtuin, ja Sámediggi lea maid leamaš mielde prográmma Gozihanlávdegottis.

Lea mearriduvvon ahte Interreg Davvi galgá jotkojuvvot ođđa prográmmaáigodagain 2014–2020. Dán prográmmas lea oasseprográmma Sápmi mielde. Sámediggi lea oassalastan boahtte áigodaga prográmmabargguin. Otná hálddašanvuogádat galgá jotkojuvvot sierra mearridanjoavkkuin sámi prográmmii, mii lea dál nammaduvvon Sámedikkis. Sámediggi galgá maid leat mielde Gozihanlávdegottis. Váldočállingoddi sámi prográmmii, lea nu go ovdal, Sámedikkis Ruoŧa bealde, Gironis.

Norgga stáhtalaš váikkuhangaskaomiid hálddašeapmi boahttevaš prográmmas, hálddašuvvo nu mo ovdalge Romssa ja Davvi-Trøndelága fylkkagielddain. Gaskaboddosaš ja indikatiivvalaš bušeahtta boahtte prográmmaáigodahkii lea 33.9 MEUR gos Sápmi prográmmii juolluduvvo 4,4 MEUR (su. 35 mill kruvnnu).

1.12 Sámi ovttasbargu ja riikkaidgaskasaš bargu

Sámit leat okta álbmot geat ellet ja ovttasbarget riikkarájáid rastá. Sámi riikkaidgaskasaš ovttasbargu ja sámi álbmoga oassálastin álgoálbmogiid oktavuođain lea guhkes árbevierru. Oktiigullevašvuohta ja solidaritehta eará álgoálbmogiin lea dagahan ahte sámit leat aktiivvalaš oasseváldit riikkaidgaskasaš orgánain, erenomážit ON oktavuođas, go lea sáhka ovdánahttit ja čuovvolit konvenšuvnnaid, julggaštusaid ja eará instrumeanttaid mat gustojit álgoálbmogiid vuoigatvuođaide. Sámedikkis leamaš lunddolaš ovdánahttin dan rájes go Sámediggi álggahuvvui 1989 ja lea viiddidan iežat oasseváldima riikkaidgaskasaš arenain.

Sámedikki riikkaidgaskasaš beroštupmi gusto máŋgga politihkkaguovlluide. Min mielas lea dehálaš ahte stáhta eiseválddit ja Sámediggi barget ovttas bures ja beaktilit áššiiguin mat gusket álgoálbmogiidda riikkaidgaskasaš arenain. Ja ahte Sámediggái addo vejolašvuohta leat mielde dan almmolaš stáhtalaš norgga delegašuvnnas riikkaidgaskasaš šiehtadallamiin, jus leat fáttát mat sáhttet váikkuhit sámi beroštumiide. Sámediggi bargá riikkaidgaskasaččat ovddideamen ja sihkkarastimin sámiid ja eará álgoálbmogiid beroštumiid ja vuoigatvuođaid.

Máŋgga oktavuođas lea Sámediggi oassi stáhta delegašuvnnain, seammás go Sámediggi maid eará oktavuođain sáhttet leat duođalaš dárbbut ovddastit sámi álbmoga beroštumiid ja vuoigatvuođaid olggobeale stáhta delegašuvnna rámmaid. Sámedikkis lea, das go lea friddja ja iešheanalaš álbmotválljejuvvon orgána, ovdamearkka dihtii njuolggo ja dássilis gulahallan ON golmmain álgoálbmotmekanismmain, dát leat ON álgoálbmotvuoigatvuođaid erenomášdieđiheaddji, ON álgoálbmotvuoigatvuođaid ekspeartamekanisma ja ON álgoálbmotáššiid bistevaš fora.

Sámediggi oassálastá, jus lea vejolaš návccaid ja iežas bušeahta bokte dábálaččat ovttas Norgga delegašuvnnain, šiehtadallamiin jahkásaš álgoálbmot olmmošvuoigatvuođaid julggaštusa birra ON olmmošvuoigatvuođaráđi sešuvnnas. Sámediggi oassálastá maid Norgga delegašuvnnain konvenšuvnnaid- ja julggaštusšiehtadallamiin ON:s, gos álgoálbmotperspektiivva lea oassin šiehtadallamiin. Dát lea earret eará čoahkkimat ON biologalaš šláddjivuođa konvenšuvnnain, ON dálkkádatkonvenšuvnnain, Máilmmi dahkkivuoigatvuođa organisašuvnnain (WIPO), ja ON nissonkonvenšuvnnain.

Dalle go ON-konvenšuvnnaid gozihanlávdegottit jearahit Norgga njálmmálaččat, ja gos lea álgoálbmot guoskevaš gažaldagat guovddáš fáttát, láve Sámediggi leat mielde njuolgga oktavuođas lávdegottiin ovdal Norga jearahallo. Sámediggi searvá maid áiccadeaddjin go Norga jearahallo. Dát lea áigeguovdil bargojoavkkus riikajearahallamiid oktavuođas ON olmmošvuoigatvuođaráđis ja ON olmmošvuoigatvuođalávdegottis, ON ekonomalaš, sosiála ja kultuvrralaš vuoigatvuođa lávdegottis, ON nállevealahanlávdegottis, ja ON nissonvealahankonvenšuvnna ja ON mánáidkonvenšuvnna čađaheamis.

Sámediggi oassálastá maid Norgga delegašuvnnain bilaterála čoahkkimiin eará stáhtain, Davviriikkaid Ráđiin, Árktalaš Ráđiin ja Barentsovttasbarggus. Álgoálbmogiin lea dehálaš rolla sihke Árktalaš Ráđis ja Barentsovttasbarggus, go dálkkádat- ja birasgažaldagat leat áššiin. Norggas lea ovdagoddi Barentsráđis 2011–13 áigodagas, ja Árktalaš Ráđis lea Kanadas ovdagoddi áigodahkii 2013–15.

Sámedikki ekonomalaš váikkuhangaskaoamit riikkaidgaskasaš bargui lei 2013 bušeahtas kr 6 408 000. Dás lea kr 838 000 mannan njuolggodoarjagiidda, kr 570 000 ohcanvuđotdoarjagiidda, ja 5 milliuvnna ráhkkaneaddji álgoálbmotkonferánsii 2014 (WCIP 2014).

1.12.1 Sámi ovttasbargu ja riikkaidgaskasaš bargu

1.12.1.1 Sámi parlamentáralaš ráđđi

Sámi parlamentáralaš ráđđi (SPR) lea oktasaš parlamentáralaš ovttasbargoásahus Suoma, Norgga ja Ruoŧa Sámedikkis. Ruoššabeale sámit leat bistevaš oasseváldit dán ovttasbarggus. SPR galgá bargat dakkár áššiin mat gusket sápmelaččaide máŋgga stáhtain. Ulbmil ovttasbargguin lea ovttastahttit sámi jiena riikkaidgaskasaččat, erenomážit go lea sáhka riikkaidgaskasaš álgoálbmotpolitihkas. Norgga Sámedikkis lei 2013 golggotmánu rádjai jođiheapmi Sámi parlamentáralaš ráđis.

Sámi parlamentáralaš ráđi doaibmaplána 2013–2015 áigodahkii mearrida SPR bargguid. Váldosuorgi dán áigodagas leamaš nannet Sámi parlamentáralaš ráđi rámmaeavttuid

SPR áirasat leamaš semináraiguin, konferánssain ja čoahkkimiin gos álgoálbmotpolitihkalaš gažaldagat leamaš áššin. Dákkár deaivvadanbáikkit lea dehálaš arenat duohtandahkat ovttasbarggu riikkarájáid rastá ja goziheames sámiid beroštumiid riikkaidgaskasaččat. Oasseváldin váikkuha ahte sámit, álgoálbmogin, besset leat mielde mearrideamen iežaset ovdáneami ja lea vejolaš gozihit iežaset berostumiid našunála, regionála ja riikkaidgaskasaš dásis.

Sámi parlamentáralaš ráđđi nammada lahtuid riikkaidgaskasaš ovttasbargoorgánaide. Lea dehálaš ahte álgoálbmogat besset searvat forain gos álgoálbmotpolitihkalaš čuolmmat digaštallojit, ja dan láhkai beassat ovddidit álgoálbmogiid kultuvrra ja servodaga. Sámi parlamentáralaš ráđđi lea maid 2013 bargan dan nammii ahte eiseválddiide geaidda gusket dát áššit, láhčet dili nu ahte álgoálbmogiid oasseváldin ja duohta váikkuhanvejolašvuohta lea áššin dain forain gos lea sáhka álgoálbmogiid beroštumiid birra.

Sámi parlamentáralaš ráđđi lea aktiivvalaččat bargan nu ahte Árktalaš ráđi čállingoddi lea ásahuvvon Romsii. Čállingoddi ráhppui miessemánus 2013. SPR ii leat njuolga mielde Árktalaš ráđis, muhto searvá Árktalaš parlamentarihkarovttasbargui. Árktalaš parlamentarihkarovttasbargguin váikkuha SPR ahte álgoálbmotvuoigatvuođat earret eará dálkkádatdoaibmabijuid plánedettiin deattuhuvvojit, ja maiddái ahte sámi árbediehtu deattuhuvvo mearrádusain mat gusket dálkkádatdoaibmabijuide ja heivehanstrategiijaide. Lea maid dehálaš lasihit dálkkádatdutkama mii deattuha sámi oaidninsaji ja sohkabealgažaldagaid.

Sámi parlamentáralaš ráđđi lea ovttas Sámeráđiin ásahan lávdegotti mii galgá evttohit njuolggadusaid mo hálddašit sámi nationála govastagaid. Dán barggu lea ovdal dahkan Sámeráđđi. Sámedikki SPR delegašuvdna nammada 1 lahttu lávdegoddái.

Sámi parlamentáralaš ráđđi lea ásahan nuoraidpolitihkalaš ráđi. Ráđđi galgá bargat nuoraidpolitihkalaš áššiiguin ja leat oktasaš jietna sámi nuoraide. Nuoraidráđđi gohččojuvvo Sámi parlamentáralaš ráđi dievasčoahkkimiidda. Nuoraidráđđi rapportere jahkásaččat iežaset doaimma Sámi parlamentáralaš ráđi dievasčoahkkimis. Sámi parlamentáralaš ráđi nuoraidkonferánsa lágiduvvui 2013 miessemánus. Konferánssa fáddá lei árgabeaivválaš rasisma.

Organisašuvdna ožžui 2013 100 000 kr njuolgga doarjaga Sámedikkis. Mama Sara ovttasbargá maasai organisašuvnnain KIDUPO Ngorongoro guovlluin Davvi-Tanzanias. Stivra ja organisašuvdna barget eaktodáhtolaččat. Váikkuhangaskaoamit Norggas mannet ollislaččat maasai mánáid ja nuoraid ohppui. Mama Sara Education Foundation lea mielde váikkuheamen ahte álgoálbmogat ožžot vejolašvuođa gozihit iežaset beroštumiid.

Sáme parlamentáralaš ráđi Sámedikki delegašuvdna (SPR-N) lea mielde ráđđehusa eurohpápolitihkalaš foras. Fora lea politihkalaš deaivvadanbáiki gaskal departemeanttaid politihkalaš dásis ja fylkkagielddaid, gielddaid ja Sámedikki álbmotválljejuvvon áirasiidda. Ulbmil foran lea lonuhallat dieđuid, oaiviliid ja vásáhusaid eurohpápolitihkalaš áššiin ja čuolmmain. SPR-N lea mielde guovlulaš EO ovttasbarggus, (Interreg) dan bokte ahte nammada lahtuid Interreg IVA Davvi gozihanlávdegoddái ja Interreg IVA Sápmi stivrenlávdegoddái. Dát oasseváldin lea mielde čalmmustahttimin sámi čuolbmačilgehusaid, ja dan bokte vuhtii váldimin iežamet beroštumiid maiddái EO oktavuođas.

Sámi parlamentáralaš ráđđi lea nammadan 1 lahtu juohke sámedikkis árvvoštallanlávdegoddái geat nominerejit sámi buktagiid Davviriika ráđi girjjálašvuođabálkkašupmái. Lávdegotti bargu lea evttohit sámegielat čáppagirjjálašvuođabuktagiid Davviriikalaš Ráđi girjjálašvuođabálkkašupmái. 2013 ledje 2 sámegielat buktaga mielde. Sámediggi gokčá ieš iežas oasseváldima goluid. Dát lea dehálaš báiki sámi dáidda- ja kulturgaskkusteapmái ja lea mielde buktimin ođđa jurddašeami, ovdánahttima ja gaskkusteami, gos sámegiella ja kultuvra lea guovddážis.

1.12.1.2 Barentsovttasbargu

Barentsovttasbargu lea vuođđu regionála ovttasbargui davvin. Álgoálbmogat Barentsovttasbarggus (sámit, nenetsat ja vepsalaččat) leat dehálaččat dán ovttasbarggus. Ovttasbargu lea organiserejuvvon guovtti politihkalaš dássái: okta gaskastáhtalaš dássi maid Barentsráđđi jođiha ja nubbi gaskaregionála dássi maid Barents regiovdnaráđđi jođiha.

Álgoálbmogiin eai leat ovddasteaddjit Barentsráđis. Olgoriikaministarčoahkkimis 2013 rabai Barentsráđđi vejolašvuođa ahte 1 álgoálbmot ovddasteaddji sáhttá boahtit fásta áiccadeaddjin Barentsráđđái. Sámi parlamentáralaš ráđđi lea, ovttas álgoálbmot bargojoavkkuin, bargan aktiivvalaččat oažžut álgoálbmot ovddasteaddji Barentsráđđái.

Sámi parlamentáralaš ráđđi (SPR) lea oassálastán álgoálbmogiid fásta lahttun Barents regiovdnaráđis 2013. Ráđi ođđa njuolggadusat leat mearriduvvon, ja álgoálbmogiid oassálastin lea viiddiduvvon. Dasa lassin go álgoálbmogiin lea oktasaš sadji lea maid álgoálbmogiin guokte áiccadeaddjisaji regiovdnaráđis.

Barents Indigenous Peoples Office/Barents álgoálbmotkantuvra (BIPO) oaččui 2013 kr 266 000 njuolgga doarjaga Sámedikkis. Sámediggi ruhtada BIPO ja Barentsčállingoddi lea BIPO hálddahus. BIPO galgá veahkehit Working Group of Indigenous Peoples/Barentsovttasbarggu álgoálbmogiid bargojoavkku (WGIP) Barentsovttasbarggu doaimmain. Viidásat galgá maid dát kantuvra leat oktasaš sadji ovttasbargi aktevrraide Barentsovttasbarggus.

Barentsovttasbarggu álgoálbmogiid bargojoavku/Working Group of Indigenous Peoples (WGIP) lea ásahuvvon Barents regiovdnaráđis, ja das leamaš ráđđeaddi stáhtus Barentsráđi ovddas. SPR nammada 3 daid 6 lahtuin bargojovkui. Doaibmaplána 2013–2016 lea bargojoavkku bargoneavvu. Bargojoavkku aktiivvalaš oassálastima dihte, bohtet čuolmmat, mat muđui eai livččii digaštallon, áššiin.

1.12.1.3 Sámiráđđi

Sámiráđđi lea sápmelaččaid oktasaš ovttasbargoorgána organisašuvnnaide Suomas, Norggas, Ruoššas ja Ruoŧas. Sámiráđđái, norggabeale juhkosii, juolluduvvui 2013 njuolggadoarjja 372 000 ru Sámedikkis. Sámeráđđi lea das rájes go ásahuvvui 1956 leamaš dehálaš ovttasbarggus sámiid riikkarájáid badjel ja ovttasbarggus eará álgoálbmogiin máilmmis. Sámeráđđi lea riikkaidgaskasaš barggus leamaš mielde ráhkadeamen buriid rámmaeavttuid eará álgoálbmogiidda. Sámeráđđi lea garrasit gozihan sámiid beroštumiid riikkaidgaskasaččat ja leamaš dehálaš eaktudeaddji álgoálbmogiid riikkaidgaskasaš riekteovdáneamis.

1.12.1.4 Davviriikkaid sámekonvenšuvdna

Dál leat šiehtadallamat gaskal Suoma, Norgga ja Ruoŧa Davviriikkaid sámekonvenšuvnna birra. Ulbmil lea ahte dát šiehtadallamat galget loahpahuvvot 2016.

Sámedikkit leat mielde delegašuvnnaid bokte šiehtadallamiin. Hástalus lea dat go sámedikkiid delegáhtaiguin eai leat seammá hállan- ja evttohanváldi iešguđege riikkaid delegašuvnnain šiehtadallamiin. Norga lea mearridan delegašuvnna mandáhta, mii ii leat ráđđádallon Sámedikkiin. Dása lea biddjon vuođđun ahte galgá doalahit siskkobealde jo biddjon álbmotvuoigatvuođa geatnegasvuođain. Suoma ja Ruoŧa delegašuvnnain lea eanet rabas mandáhta ja addá sámedikkiid delegáhtaide rabas hállan- ja evttohanválddi. Norgga čavga lahkoneapmi šiehtadallamiin, sihke hámis ja sisdoalus, dahká ahte lea dárbbašlaš lagaš ovttasbargu gaskal sámedikkiid ja sámedikkiid delegáhtaiguin vai sámedikkit sáhttet bidjat eavttuid šiehtadallamiin. Dát doaibmá bures odne. Šiehtadallamiid stáhtus lea digaštallon Sámi parlamentáralaš ráđis.

Šiehtadallamiid ovdáneapmi leamaš dássái ráddjejuvvon. Giella ja kultuvra čájehuvvo leat oalle gáibideaddji fáttát go leat unnán konkrehta álbmotrievtti geatnegahtti šiehtadusat mat gusket álgoálbmogiidda dáid fáttáin, ja go leat nu iešguđege ortnegat iešguđege stáhtain. Čakčat 2013 álggahuvvojedje šiehtadusat fáttáin oktasaš mearrideapmi ja iešmearrideapmi. Lea dárbbašlaš geahččat buot kapihttaliid ja mearrádusaid ollislaš oktavuođas, dát guoská maid iešmearrideami vuoigatvuhtii ja dán rievtti iskkadeapmái iešguđege fáttáin ja guovlluin.

Norgga Sámediggi vuoruha resurssaid ja áŋgiruššama sámekonvenšuvnna bargui ja bargá dan nammii ahte ráđđehus bidjá eanet rabas ja konstruktiivvalaš rolla sihke hámi ja sisdoalu dáfus šiehtadallamiin. Sámedikkiid ovttasbargu berre joatkašuvvat ja sáhttá ovdánahttit nu ahte sámedikkit sáhttet bidjat čielga eavttuid evttohusain iešguđege artihkkaliidda šiehtadallamis.

1.12.2 ON máilmmikonferánsa 2014 álgoálbmogiid birra

ON máilmmikonferánsa álgoálbmogiid birra lágiduvvon 2014 (WCIP 2014). Ulbmilin máilmmikonferánsan lea juogadit perspektiivvaid ja buoremus geavada stáhtaid ja regiovnnaid gaskkas go guoská álgoálbmotvuoigatvuođaid čađaheapmái ON julggaštusa vuođul álgoálbmotvuoigatvuođaid birra. Oassin máilmmikonferánsa ráhkkaneapmái bovdii Norgga Sámediggi álgoálbmotovddasteddjiid miehtá máilmmi ráhkkaneaddji álgoálbmotkonferánsii. Sámediggi háliidii konferánssain ahte álgoálbmogat leat nu bures go vejolaš ráhkkanan ON máilmmikonferánsii. Sámediggi lea 2011 rájes bargan Álttá 2013 ráhkkanemiin. Sámedikki beroštupmi Álttá 2013 ja 2014 máilmmikonferánsii lea oassin nannemin ON álgoálbmotjulggaštusa vuoigatvuođaid našunála ja riikkaidgaskasačča čađaheami. Álgoálbmogiid ulbmil máilmmikonferánssain lea sihkkarastit doaibmabijuid mat nannejit álgoálbmotjulggaštus čađaheami. Máilmmikonferánssa neahttasiidu gávdno http://www.wcip2014.org/.

Sámedikki ekonomalaš váikkuhangaskaoamit ráhkkaneaddji konferánsii lei 2103 bušeahttarámma kr 5 000 000.

1.12.2.1 Máilmmikonferánssa proseassa

2012 ásahuvvui máilmmiviidosaš álgoálbmotkoordinerenjoavku/the Indigenous Global Coordinating Group (GCG) WCIP 2014 várás. Joavkkus leat áirasat 7 álgoálbmotregiovnnain Afrihkás, Davviguovlluin, Ásias, Lulli Amerihkás, Davvi Amerihkás, Ruoššas ja Jaskesábis. Sámedikki riikkaidgaskasaš ovddasteaddji leamaš mielde joavkkus, sihke álgoálbmogiid veahkkin, ja Davviguovllu regiovnna áirasiin GCG:s. Sámediggi lea ekonomalaččat dorjon GCG sihke 2012 ja 2013.

GCG lea leamaš ovddasvástádus konferánssa prográmma ja sisdoalu badjel. GCG leamaš maid ovddasvástádus ráhkkaneaddji Álttá konferánsa ovddasteddjiid oasseváldima ja proseassaid badjel. GCG lea joatkán sin barggu maŋŋá Áltá 2013 ja veahkeha ain álgoálbmogiid ráhkkaneami 2014 máilmmikonferánsii. Boađusin buot dáid čoahkkimiin ledje konkrehta rávvagat ja vuoruheamit viidásat prosessii.

Maŋimuš jahkebeale 2012 ja 2013 álggogeahčen čađahedje buot 7 regiovnna: Afrihká, Davviguovllut, Ásia, Lulli-Amerihká, Davvi- amerihká, Ruošša ja Jaskesáhpi, ja dat guokte fierpmádaga mat leat nissoniid ja nuoraid várás, ráhkkanan čoahkkimiid mat lea oassin Áltá 2013 ja WCIP 2014 ráhkkaneapmái. Dáin ráhkkanan lei boađus konkrehta ávžžuhusat ja vuoruheamit mat gusket viidásat prosessii.

1.12.2.2 ÁLTÁ 2013

Álttá 2013 konferánsa lágiduvvui geassemánus 2013 ja menestuvai hui bures. Konferánssa ulbmilat olahuvvojedje. Okta dain deháleamos ulbmiliin lei boahtit ovttaoaivilvuhtii loahppadokumentii gos álgoálbmot ulbmilat ja vuoruheamit WCIP 2014 bohtet ovdan.

Sámediggi lei konferánssa teknihkalaš lágideaddji. Lágideaddjirolla lei láhčit máilmmiviidosaš ráhkkaneaddji álgoálbmotkonferánsa WCIP 2014, gos GCG ja daid 7 regiovnnat mearridedje Álttá 2013 sisdoalu ja čađaheami. Iešguđege báikkálaš, našunála ja riikkaidgaskasaš ovttasbargoguoimmit veahkehedje teknihkalaš lágideami. Sámediggi lágidii maid Álttá 2013 oktavuođas kultuvrralaš prográmma.

Sámediggi koordinerii maid oalgelágidemiid. Konferánssas ledje sullii 300 álgoálbmotdelegáhtat Álttá 2013, mat ledje nammaduvvon daid 7 regiovnnaid proseassaid bokte. Buot oktiibuot ledje sullii 800 oktan áiccadeddjiiguin ja earát geat oassálaste konferánssas.

Álttá konferánsa ruhtaduvvui vuosttažettiin Sámedikki iežas juolludemiin ja ekonomalaš doarjagiin Norgga Olgoriikadepartemeanttas. Ovttajienalaččat mearriduvvui konferánssas Álttá loahppadokumeanta. Loahppadokumeanttas ledje njeallje váldofáttá:

• Fáddá 1: Álgoálbmogiid eana, guovllut ja resurssat

• Fáddá 2: ON vuogádaga doaibmabijut álgoálbmotvuoigatvuođaid čađaheapmái

• Fáddá 3: Álgoálbmotvuoigatvuođaid čađaheapmi

• Fáddá 4: Álgoálbmogiid ovdánahttinvuoruheamit (friddja ja dieđihuvvon ovddalgihtii mieđáhus)

Sámedikki riikkaidgaskasaš ovddasteaddji ovdanbuvttii Áltá-dokumeantta ON miellahttustáhtaide New Yorkas suoidnemánu 2. beaivvi 2013, ja čilgii maid Álttá 2013 ja muđui dán proseassa birra. ON čállingoddi lágidii čoahkkima. Ovcci miellahttustáhta, dás maiddái Norga, sáddejedje borgemánus 2013 Áltá-dokumeanta ON váldočoahkkimii, gos ávžžuhedje dokumeantta almmuhit almmolaš dokumeantan ON váldočoahkkimis. Áltá-dokumeanta šattai čakčamánus almmolaš dokumeantan váldočoahkkimis, referánsanummarin A/67/994.

Gáldu: Govva: WCIP.

Sámedikki Álttá 2013-konferánsa kulturprográmma lei dehálaš oassi konferánssas. Prográmmas ledje sihke árbevirolaš ja ođđaáigásaš čájáhusvuogit dego filbma, lávdedáidda, visuála dáidda, musihkka ja márkanat. Dát lágideamit ledje nuvttá konferánsaoasseváldiide ja eará berošteddjiide Álttás. Oktiibuot gallededje 2000 olbmo dáid lágidemiid.

Álgoálbmot konferánsa plánedettiin leamaš dehálaš geassit skuvllaid mielde bargui vai diehtu álgoálbmogiid birra lassána. Sámediggi ovttas Gáldui – álgoálbmotvuoigatvuođaid gelbbolašvuođaguovddážiin jorgalahtii nuoraidveršuvnna álgoálbmogiidpolitihkalaš historjjá deháleamos dáhpáhusaid birra: «Dovdda iežat vuoigatvuođaid». Dát fállui buot Álttá skuvllaide. Sámediggi lážii maid nu ahte skuvllat besset fitnat konferánssas, ja 130 oahppi fitne konferánssas. Álttá joatkkaskuvlla designoahppit ovttas báikkálaš dáiddáriiguin čiŋahedje konferánsahálla ja lávddi. Čájáhus gos ledje 800 mánáid tevnnega ja višuvnnat olles máilmmis, šattai gievrras visualiseren boahttevaš buolvvaid eallinmovtta ja eallinnieguid birra.

1.12.2.3 Eará ON orgánat

Sámedikki oassálastán eará ON-orgánain lea čadnon álgoálbmogiid máilmmikonferánsii ja Álttá 2013 čuovvuleapmái.

ON olmmošvuoigatvuođaráđđi (OV-ráđđi) mearridii čakčamánus 2013 jahkásaš álgoálbmot olmmošvuoigatvuođaid resolušuvnna. OV-ráđđi ávžžuha stáhtaid ovddidit álgoálbmogiid oassálastima máilmmikonferánsaproseassas. OV-ráđđi ávžžuha Áltá-dokumeanta njeallje váldofáttá biddjojit mielde máilmmikonferánsa fáttáide.

ON váldočoahkkin 3.lávdegoddi mearridii skábmamánus 2013 jahkásaš álgoálbmotvuoigatvuođaid resolušuvnna. Resolušuvdna čájeha maid Áltá 2013 ja Áltá dokumentii ja čuovvu OV-ráđi ávžžuhusa, gos daddjo ahte Áltá-dokumeanta njeallje váldofáttá biddjojit máilmmikonferánsa fáddán. Váldočoahkkima 3. Lávdegoddi ávžžuha viidásat ahte barggadettiin loahppadokumeanttain máilmmikonferánssas ferte váldit vuhtii Áltá-dokumeanta konkrehta ávžžuhusaid. Dát ávžžuhus, ja olgoriikaministariid ovttasbargojoavkku G77 + Kina iežaset ministtarjulggaštusa vuođul, gos maid ávžžuhuvvo ahte barggadettiin máilmmikonferánssa loahppadokumeanttain váldit vuhtii Áltá-dokumeanta, de orru leat nu ahte Áltá-dokumeanta šaddá oassi šiehtadallanvuođus viidásat proseassas.

ON álgoálbmotvuoigatvuođaid ekspeartamekanisma čađahuvvui suoidnemánus 2013. Sámediggi lei mielde norgga delegašuvnnas. Áltá loahppadokumeanta dohkkehuvvui almmolaš konferánsadokumeantan EMRIP sešuvdnii. Sámediggi ávžžuhii eambbosiid ruđalaš resurssaiguin doarjut álgoálbmogiid, nu ahte sihkkarasto áššáigullevaš plánen ja oasseváldin álgoálbmogiid máilmmikonferánssas. Sámediggi oaččui ollu positiivvalaš rámi barggu ovddas mai lea bargan Áltá 2013 oktavuođas sešuvnnas. Sametinget oppfordret flere til å bidra med finansielle ressurser for urfolk slik at de sikres en adekvat planlegging mot, og deltakelse under selve verdenskonferanse om urfolk. Sametinget mottok mye positiv omtale for innsatsen forbundet med Alta 2013 under sesjonen.

Sámediggi ja Sámedikki nuoraidpolitihkalašlávdegoddi lei mielde ON Álgoálbmotáššiid Bistevaš Forumis álgoálbmotgažaldagaid birra miessemánus 2013. Sámedikki oassálastin lei čadnon dan aktiivvalaš rollii mii leamaš Máilmmikonferánsa 2014 oktavuođas, ja erenomážit Áltá 2013 ráhkkaneapmi ja čuovvuleapmi.

1.12.2.4 ILO konvenšuvdna nr. 169 álgoálbmogiid ja čearddalaš álbmogiid hárrái

ILO, International Labour Organization, lea ON riikkaidgaskasaš erenomášorganisašuvdna bargoeallima várás. Norga raportere ILO-169 birra ILO áššedovdilávdegoddái juohke 5. Jagi. Sámedikkis lea njuolgga gulahallan ILO áššedovdilávdegottiin ja sáhttá buktit ovdán iežat raporttaid dán konvenšuvnna áddejumi ja doahttaleami birra.

Sámedikki raporta áigodahkii geassemánu 1. beaivvi 2008 gitta miessemánu 31. beaivvi meannuduvvui Sámedikki dievasčoahkkimis juovlamánu 5. beaivvi 2013. ILO raporteremis raporterejuvvui erenomážit guovddáš áššit mat leat ILO-19:is, konsultašuvnnat, eanavuoigatvuođat, resursahálddašeapmi, giella ja oahpahus.

1.13 Dásseárvu

Dásseárvu ja ovttaárvosašvuohta leat vuođđun Sámedikki doibmii. Danne bargá Sámediggi dásseárvvu ja ovttaárvosašvuođa ovddidemiin sorjjakeahttá sohkabealis, etnalašvuođas, gielas ja seksuála sojus. Dásseárvu guoská buot servodatsurggiide ja galgá heivehuvvot Sámedikki bargguide. Vuođđun Sámedikki bargui dásseárvvuin lea min iežamet dásseárvodoaibmaplána áigodahkii 2009–2013. Dat ođasmahttojuvvo 2014:s.

2013:s lei 100 jagi áigi dan rájes go nissonolbmot ožžo jienastanvuoigatvuođa Norggas. Sámediggi lea čalmmustan dán sihke sierra seminára bokte dievasčoahkkimis jienastanvuoigatvuođa ja dásseárvvu birra, ja lea čalmmustan nissonbeaivvi. Nissonbeaivvi čalmmusteapmi lei Árran julevsámi guovddážis Divttasvuonas, gos fáddán lei dásseárvu ja nissonolbmot, nissonolbmuid searvan ja ovddastus. Sámediggi doalai sáhkavuoru sámi nissonolbmuid searvama birra politihkas, mainna mii leat dihtomielalaččat bargan. Sámediggi lea maŋimuš golmma válggas nagodan oažžut sohkabealdássedeattu Sámedikki áirasiid gaskkas.

1.13.1 Sámi dásseárvoorganisašuvnnat

Dásseárvobarggus leat mii sorjavaččat árjjalaš organisašuvnnain. Organisašuvnnat hástalit min dásseárvoáššiin ja dat ovddidit dásseárvopolitihkalaš áššiid sámi servodagas oppalaččat. Danne lea Sámediggi addán doarjaga guovtti sámi nissonorganisašuvdnii. Dat leat Sámi NissonForum ja Sáráhkká. Organisašuvnnain leat stuorámus hástalussan rámmat ja einnostan vejolašvuohta ekonomalaš váikkuhangaskaomiid ektui. Danne lea Sámediggi 2014:s mearridan ahte doarjja organisašuvnnaide galgá leat fásta doarjja. Organisašuvnnat leat searvan riikkaidgaskasaš nissonkonferánsii Limas Perus. Konferánsa lágiduvvui vai NGO olbmot sáhttet deaivvadit ságastallat iežaset proseassaid birra álgoálbmogiid 2014 máilmmikonferánssa ektui. Sámediggi mávssii organisašuvnnaid mátki ja orruma.

Sámi NissonForum lea doaibman 2013:s 20 jagi. Dát čalmmustuvvui sierra seminarain skábmamánus. Semináras lei viiddis prográmma, mas erenoamážit deattuhuvvojedje nissonolbmuid hástalusat ja jerrojuvvui ahte movt searvvahit sámi nissonolbmuid jiena almmolaš davviriikkalaš sohkabealdásseárvobarggus ja davviriikkalaš barggus nissonáššiiguin.

1.13.2 ON nissonkommišuvdna

ON nissonkommišuvnna 57. sešuvnna váldofáddán njukčamánus 2013 lei veahkaválddi nissonolbmuid ja nieiddaid vuostá, dáistaleapmi ja dan hehtten. Sámediggi searvvai Norgga delegašuvnna mielde.

Máilmmibáŋkku raportta meroštallama mielde leat eanet nissonolbmot gaskal 15 ja 44 jagi geat gillájit veagalváldimiid ja veahkaválddi dihte lagaš oktavuođain, go sin lohku geat ožžot borasdávdda, gártet biilalihkuhisvuođaide, gillájit soađi ja malária geažil oktiibuot. Veahkaválddi oktavuođas nissonolbmuid ja nieiddaid vuostá lea sáhka válddis. Váldeoktavuohta nissonolbmuid ja almmáiolbmuid gaskka lea historjjálaččat ja struktuvrralaččat faggasan iešguđege láhkai.

ON nissonkommišuvdnii searvamiin háliidii Sámediggi oainnusmahtit álgoálbmotnissonolbmuid dili go guoská veahkaváldái. Álgoálbmotnissonolbmot gillájit dávjá vealaheami máŋgga dáfus, sihke sohkabeali ja etnalaš gullevašvuođa dihte. Dasa lassin leat álgoálbmotnissonolbmot dávjá gefiid searvvis buot geafimusat. ON nissonkommišuvnna loahppajulggaštusas ledje guokte čujuhusa álgoálbmotnissonolbmuide, ja sierra paragráfa mii cuiggodii juste dáid diliid.

Dasa lassin lea čujuhus ahte nissonolbmot gillájit máŋggalágan vealaheami, dávjá lea sis stuorát riska gártat veahkaválddi oaffarin. Loahppajulggaštusa heivehanoasis gessojuvvui ovdan ahte ferte bargat dan ala ahte Nissonolbmot ja nieiddat eai gártta gillát veahkaválddi go váldet oktavuođa dearvvašvuođadoaimmahagain. Dás leat álgoálbmotnissonolbmot namuhuvvon okta nissonjoavkkuin geat leat rašimusat ja váttis dilis.

Sámedikkis lei lávga oktavuohta eará álgoálbmotnissonolbmuiguin sešuvnnas. Ovttas sii ráhkadedje oktasaš cealkámuša. Dás váldojuvvojedje hástalusat go guoská veahkaváldái ovdan, ja ávžžuhus buot stáhtaide bargat dan ala ahte čađahit veahkaválddi eastadandoaibmabijuid álgoálbmotnissoniid ja nieiddaid ektui.

1.13.3 Lesbbat, homofiillat, bifiillat ja tránssat sámi servodagas

Lesbbaid, homofiillaid, bifiillaid ja tránssaid vealaheapmi sámi servodagas ii leat dohkálaš. Sámediggi háliida váldit dán vealaheami duođalaččat ja ahte ášši váldojuvvo ovdan politihkalaš agendas. Sámedikkis lea leamaš čoahkkin Bufdir, Dásseárvo- ja vealahanáittardeddjiin, Gálduin, Skeiv ungdom nammasaš organisašuvnnain ja Lesbbaid ja homofiillaid Riikaservviin ja leat háleštan movt mii ovttas sáhtášedje eastadit dán vealaheami. Čoahkkimis beasaimet čatnat oktavuođaid, mii oaččuimet ođđa máhtu ja mii gávnnaimet áššečuolmmaid sámi guovlluin dáin nationála ásahusain ja organisašuvnnain. Sámediggi áigu čuovvolit dán čoahkkima earret eará ođđa dásseárvodoaibmaplána barggu bokte.

2013:s lei várrejuvvon 570 000,- ru riikkaidgaskasaš doaibmabijuid ja prošeavttaid ohcanvuđot ortnegii. 2013:s attii Sámediggi doarjaga Noereh organisašuvdnii sin ovttasbargui Sáminuorra organisašuvnnain prošeavttas Queering Sápmi. Dát lea demokratiijaprošeakta sámi olbmuid várás geat muhtun láhkai hástalit seksuála- ja sohkabealnorpmaid. Mihttomearrin lea háhkat reflekšuvnna ja ságastallama guhkes áiggi vuollái ja nannet vejolašvuođa eallit Sámis beroškeahttá identitehtas, sohkabeal- ja seksuálanorpmain. Loahppabuvttan lea riikkaidgaskasaš čájáhus ja girji guđa gillii.

1.14 Boarrásiidpolitihkka

Sámediggeráđđi nammadii Sámedikki vuorasolbmuidráđi 2012:s. Sámedikki vuorasolbmuidráđđi lea 2013:s doallan golbma čoahkkima. Dat dollojuvvojedje Divttasvuonas, Snoasas ja Oslos. Čoahkkimat leat biddjojuvvon dakkár báikkiide gos sápmelaččat ásset, ja vuorasolbmuidráđđi lea háliidan deaivvadit sámi vuorasolbmuiguin dáin báikkiin.

Čoahkkimiid oktavuođas leat vuorasolbmuidráđis leamaš čoahkkimat gieldda politihkkariiguin ja gielddalaš vuorasolbmuidráđiiguin. Čoahkkimiid ulbmilin lea leamaš háleštit sámi vuorasolbmuiguin ja sin dili birra gielddas. Deaŧalaš lea leamaš oainnusmahttit sámi vuorasolbmuid gielddain ja man deaŧalaš lea sámi giella ja kultuvrra vuorasolbmuide, muhto maiddái sámiid oppalaččat gielddas.

Sámedikki vuorasolbmuidráđđi lea galledan maiddái ásahusaid gielddain čoahkkimiid oktavuođas. Dalle lea leamaš vejolašvuohta ságastallat sámi vuorasolbmuid dárbbu ja vuoigatvuođa birra bálvalusfálaldagaid oažžumis sámi gillii ja kultuvrii. Vuorasolbmuidráđđi lea earret eará bidjan fokusii man deaŧalaš lea ahte leat sámegielat bargit ásahusain. Dasto leat leamaš fáddán sámi borramuša oažžun ja sámi čiŋaheapmi ásahusain, vejolašvuohta váldit mielde persovnnalaš diŋggaid, ja vejolašvuohta searvat sámi doaluide. Vuorasolbmuidráđđi oaidná ahte šaddá stuorát áddejupmi dákkár áššiide ja jáhkká ahte dán lágan čoahkkimat leat bidjan eanet fokusa ja áddejumi sámi gillii ja kultuvrii, maiddái sámi boarrásiidda. Vuorasolbmuidráđđi lea maiddái jearran sámi ovddastusa birra gielddaid vuorasolbmuidráđiin. Sámedikki vuorasolbmuidráđđi lea sádden ávžžuhusaid guoskevaš fylkkagielddaide, ja lea ávžžuhan bidjat sámi ovddastusa fylkkaid vuorasolbmuidráđđái.

Vuorasolbmuidráđđi lea addán cealkámuša Oslo gieldda seniordieđáhussii mii galgá boahtit 2014:s, Vuorasolbmuidráđđi čujuha manne lea dárbu gozihit sámi vuorasolbmuid dárbbu gielddaid dearvvašvuođa- ja fuolahuspolitihkas maiddái gávpogiin. Dás namuhuvvo earret eará sámi giela ja kulturgelbbolašvuođa dárbu bálvalusain, vejolašvuohta geavahit sámi dulkka, ja dárbu oažžut fierpmádaga ja deaivvadanbáikkiid sámi vuorasolbmuide. Sámedikki vuorasolbmuidráđđi evttoha maiddái ahte Oslo gielda ásahivččii sierra ossodaga buohcci sámi vuorasolbmuid várás.

1.14.1 Lohkan- ja čállinveahkki sámi vuorasolbmuide

Sámediggi várrii 450 000 ru Guovdageainnu suohkana prošektii «Čállin- ja lohkanveahkki vuorasolbmuide». Dát lea geahččalanprošeakta ja okta bargi suohkanis galgá veahkehit sámegielat vuorasolbmuid gulahallat njálmmálaččat ja čálalaččat norgga ásahusaiguin. Prošeakta álggahuvvui ođđajagimánus 2012 ja dat galgá evaluerejuvvot maŋŋá jagi 2013. Guovdageainnu suohkan lea dieđihan prošeavtta doaimma birra. Prošeavttas leat kánturbeaivvit Guovdageainnu guovddážis ja Mázes. Goappašiin báikkiin leat ollu boarrásat geat earret eará dárbbašit čilgehusa sierralágan áššiide mat gusket dárogielat almmolaš kantuvrraide ja instánssaide. Olámuddu lea deaŧalaš jos vuorasolbmot galget sáhttit geavahit bálvalusa.

1.15 Nuoraidpolitihkka

1.15.1 Sámedikki nuoraidpolitihkalaš lávdegoddi

Sámedikki nuoraidpolitihkalaš lávdegottis lea 2013:s leamaš golbma čoahkkima. SNPL lea searvan sierralágan konferánssaide ja semináraide, maiddái doallan sáhkavuoru, ovdamearkka dihte Sámi giellakonferánssas. SNPL doalai sáhkavuoru sámeálbmot beaivvi čalmmusteamis Deanus, searvvai dán jagáš Álgoálbmogiid bissovaš forumii ja álgoálbmogiid konferánsii, osiide das.

Čoahkkin mii dollojuvvo juohke jagi Mánáidáittardeddjiin dollojuvvui ođđajagimánus. Čoahkkimis ledje áššin earret eará oahpahus/oahppu, konferánsa digitála ránnjááhkut ja tematihkka das, ja davviriikkalaš ovttasbargu mánáidáittardeddjiid gaskka sámi áššiid birra. Mánáidáittardeaddji čálii maŋŋá kronihka sámeálbmot beaivvi oktavuođas, mas sii earret eará muittuhedje gielddaid sin ovddasvástádusa birra sámi mánáid sámegieloahpahusas.

SNPL buvttii cealkámuša sámediggedieđáhussii dáidaga ja kultuvrra birra, mas deattuhuvvui man deaŧalaš lea ahte lea máŋggalágan kulturfálaldat sámi mánáide ja nuoraide, ja sámi valáštallan lea deaŧalaš deaivvadanbáikin mii čohkke mánáid ja nuoraid riikarájáid rastá. SNPL gesii maiddái ovdan ahte kultuvra lea vuođđun bargosajiide ja iežas fitnodagaide.

SNPL buvttii gulaskuddancealkámuša reviderejuvvon oahppoplánaevttohussii sámegiela vuosttaš giellan ja nubbin giellan.

SNPL lea bloggen Oahpahusdirektoráhta árvalusa birra bajimuš strategalaš plána birra sámi gáiddusoahpahusa várás, gos boahtá ovdan ahte sii leat cuiggodan nu gohčoduvvon asynkron oahpahusvuogi.

SNPL lea searvan Sámedikki giellakampánjii «Sámás muinna».

Ovttas Suoma ja Ruoŧa beale sámedikkiid nuoraidlávdegottiiguin/-ráđiiguin lágidii SNPL mánnomolsumis miessemánnu/geassemánnu Sámi parlamentáralaš ráđi nuoraidkonferánssa. Fáddán lei beaivválaš rasisma, fokusis ledje hástalusat beaivválaš rasismma oktavuođas, mainna lágiin sáhttit dustet dán lágan rasismma ja makkár čuvvosat bohtet dan mielde.

SNPL searvvai Sámi parlamentáralaš ráđi nuoraidráđi čoahkkimii skábmamánus, gos ráhkaduvvui njuolggadusevttohus.

Juovlamánus nammaduvvojedje ođđa lahtut ja várrelahtut áigodahkii 2014–2015.

1.16 Sámedikki hálddahus

Sámedikki hálddahusas leat váldoáššis golbma sierra rolla álbmotválljen olbmuid ja earáid várás:

• Parlameantahálddašeapmi Sámedikki ovddas

• Sámediggeráđi politihkalaš čállingoddi

• Ráhkkanit hálddašanáššiid Sámedikki sierra politihkalaš mearrádusorgánaid várás

Sámediggi lea sihke parlameanta, politihkalaš jođihangoddi ja hálddašeapmi čohkkejuvvon oktan organisašuvdnan.

Hálddahus lea dál juogaduvvon 7 fágaossodahkan ja das lea okta stába:

• Giellaossodat (GlE)

• Bajásšaddan- ja oahpahusossodat (BOA)

• Ealáhus-, kultur- ja dearvvašvuođaossodat (EKD)

• Vuoigatvuohta ja riikkaidgaskasaš áššiid ossodat (VUOR)

• Kulturmuito-, areála- ja birasossodat (KAB)

• Hálddahusossodat (HÁL)

• Gulahallanossodat (GUL)

• Dievasčoahkkinstába (DIS)

Ossodagat meannudit áššiid ja fállet bálvalusaid sihke politihkalaš eiseválddiide ja earáide. Juohke ossodagas lea erenoamáš ovddasvástádus fágapolitihkalaš čállingoddin sámediggeráđđái. Dievasčoahkkinstábas lea ovddasvástádus lávdegodde- ja dievasčoahkkimiid láhčimis áirasiidda.

Dievasčoahkkinstába lea Sámedikki hálddahusa oassi, muhto gullá politihkalaččat dievasčoahkkinjođihangotti vuollái, iige sámediggeráđi. Dievasčoahkkinstábas lea hálddahuslaš ovddasvástádus Sámedikki parlamentáralaš doaimmas, ja dat galgá plánet ja čađahit lávdegodde- ja dievasčoahkkimiid. Dievasčoahkkinstábas leat golbma bargi ja danne ferte lávdegodde- ja dievasčoahkkimiid oktavuođas oažžut veahki ossodagain namuhuvvon čoahkkimiid čállinbálvalusaide, jorgalanbargguide jna.

Sámedikkis leat kánturbáikkit Snoasas, Divttasvuonas, Evenáššis, Olmmáivákkis, Guovdageainnus, Kárášjogas ja Vuotnabađas. Sámedikki bargiid várás leat unnán kántursajit. Danne leat álgán dahkat viessoláigošiehtadusaid buoridan dihte kánturkapasitehta kánturbáikkiin.

Sámedikkis lea mihttomearrin ahte nu ollugat go vejolaš geavahivčče sámegiela njálmmálaččat ja čálalaččat, maiddái siskkáldasat Sámedikkis. Danne leat mii álggahan giellaovddidandoaibmabijuid min iežamet hálddahusas. Siskkáldas giellabargu lea nannejuvvon ja mis leat dál giellabargit julevsámegielas ja máttasámegielas ja mis lea dulkonortnet dievasčoahkkimiid várás.

31.12.2013 nammii ledje Sámedikki hálddahusa 153 jahkedoaimma. Tabeallas vuolábealde oidno movt bargiidlohku juohkása nissonolbmuid ja almmáiolbmuid gaskka.

Bealit Sámedikkis, bargoaddi ja bargiidorganisašuvnnat, leat ovttasráđiid ásahan Sámedikki bargiid- ja bálkápolitihka, mii earret eará guoská beliid gaskasaš ovttasdoaibmamii. Báikkálaš bálkášiehtadallamiid bokte leat bealit buktán albmosii ja jevden bálkáerohusaid nissonolbmuid ja almmáiolbmuid gaskka sierra virgejoavkkuid siskkobealde.

Sámediggi lea čáhkkilis bargoeallima fitnodat ja čuovvu daid mearrádusaid mat leat mearriduvvon čáhkkilis bargoeallima šiehtadusas. Bargit geain lea dárbu oažžut láhčima bargosajis ja bargguin, ožžot dan fálaldaga. Dain lokálain maid Sámediggi geavaha galgá hábmemis vuhtii váldit olbmuid geain leat hedjonan doaibmanávccat. Bargiidpolitihkalaš mihttomearrin lea juksat dássedettolaš ahke- ja sohkabealčoahkkádusa, ja dasto rekrutteret olbmuid geain lea minoritehta- ja álgoálbmotduogáš. Dát váldojuvvo vuhtii buot almmuhemiin ja bargiid rekrutteremis.