6 Kultuvra ja kulturmuittut
6.1 Kultuvra
Digitála teknologiija addá vejolašvuođa ávdnet, gilvit, gaskkustit ja vurket dáidaga ja kulturárbbi dađistaga ođđa vugiid mielde. Seammás sámi giela ja kultuvrra hástala digitála ovdáneapmi mas eaŋgalašgielalaš vuođđovuogádagat ja rávdnjenbálvalusat dađistaga šaddet deháleabbon kulturgeavaheapmái, ja erenoamážit mánáide ja nuoraide.
Dieđáhusas Meld. St. 8 (2018–2019) Kulturens kraft: Kulturpolitikk for framtida lea ráđđehusa vuoruheapmi váikkuhit dasa ahte sámi dáidda ja kulturárbi ožžot ovddasteaddji sajádaga Norgga kultureallimii. Dat mielddisbuktá maid dan ahte sámi dáidda ja kulturárbi galget sáhttit dustet digitaliserema vejolašvuođaid ja hástalusaid buori vuogi mielde.
Sámi dáidaga ja kulturárbbi olámuddu olbmuide lea dehálaš sámi kultuvrra ealáskahttimii. Dáidda ja kultuvra leat buoremus vuolggasadji go áigumuš lea ásahit ja viidáseappot ovddidit olbmuid ja olmmošjoavkkuid gaskasaš gulahallama. Sámi dáidda ja kultuvra ovddastit suopmaniid ja vásáhusaid mat leat muitalusas Norgga birra, ja das lea stuorra árvu servodahkii.
6.1.1 Dan sámi kulturárbbi digitaliseren ja olámuddui lágideapmi mii lea arkiivvain, girjerájuin ja museain
Kulturdepartemeanttas lea ovddasvástádus dan digitaliserenpolitihkas mii lea kultursuorggis. Daid čoakkáldagaid sisdoalu mii lea arkiivvain, girjerájuin ja museain, leat jo digitaliseren 1990-logu álggu rájes.
Sámi kulturárbbi digitaliserema bokte šaddá dát materiála sámi álbmogii ja earáide ge buoret olámuddui. Ráđđehus lea álggahan prošeavttaid main kulturárbeávdnasat galget sihke digitaliserejuvvot ja almmuhuvvot digitála hápmin.
6.1.1.1 Nationálagirjeráju digitaliseren
Eanaš Nationálagirjeráju iežas dávvirat maid searvái gullet girjjit, áibmomediasáddagat, aviissat, jietnabáddemat, filmmat, fotografiijat ja áigečállagat, leat digitaliserejuvvon.
Digitaliseren šaddá dattetge leat Nationálagirjeráju váldoáŋgiruššan maiddái boahttevaš jagiid. Jagi 2020 stáhtabušeahtas evttohii ráđđehus historjjálaš juolludeami Nationálagirjerádjui vai lea vejolaš dahkat oktasaš kulturárbbi olámuddui digitála hámis. Nationálagirjeráju báikái Muoffies/Måehvies lasihuvvui digitaliserennákca 70 ođđa virggiin ja teknihkalaš vuođđostruktuvrrain. Dán geažil lea vejolaš jođálmahttit dan materiála ge digitaliserema mii lea Arkiivadoaimmahagas ja dása gullet maid Sámi arkiiva ja bábirarkiivvat, fotografiijat, ealligovat ja jietnabáddemat maid riikka arkiivvat, girjerájut ja museat muđui hálddašit ja dása gullet maiddái sámi arkiivvat ja museat.
Sámedikki mearkkašupmi
Sámediggi oaivvilda ahte Sámi arkiiva berre nannejuvvot sámi arkiivamateriála digitaliserenbarggu geažil. Dehálaš lea ahte Sámi arkiivvas leat vuođđostruktuvra ja resurssat digitaliseret iežas arkiivvaid. Sámediggi lágida iežas arkiivamateriála Sámi arkiivii.
6.1.1.2 Nationála plána ealligovaid ja jietnabáddemiid digitaliserema várás
Kulturdepartemeanta attii Nationálagirjerádjui jagi 2018 bargamuššan kártet buot ealligovaid ja jietnabáddemiid arkiivvain, museain, girjerájuin ja priváhta čoakkáldagain Norggas, ja hábmet nationála plána álgoevttohusa kulturárbemateriála digitaliserema ja vurkema várás.
Sámi arkiiva Arkiivadoaimmahagas, Árran julevsáme guovdásj ja Saemien Sijte (Snoasa lullisámi kulturguovddáš ja musea) vuođđudus leat mielde kártemis mii maiddái fátmmasta sámi materiála. Stuorra hivvodagaid mielde báddemat ja ealligovat, dás maiddái sámi materiála, leat vurkkoduvvon boares filbmarullade, minisdiskkaide, betamaxkasseahtaide ja CD:ide stuorra ja unna museaide ja arkiivvaide ja lea ballamis ahte dat materiála sáhttá duššat. Nationálagirjerádju lea huksen gelbbolašvuođa divvut, vurket ja digitaliseret jiena ja ealligovaid mat leat iešguđet hámis. Dán kulturárbemateriála digitaliseren sáhttá, dasa lassin ahte dat sihkkarastojuvvo duššamis, addit vaikke geasa, oppalaš ja báikkálaš historjjá dutkiid rájes álbmoga rádjai muđui, eanet vejolašvuođa dan geavahit.
Sámedikki mearkkašupmi
Sámedikki mearkkašupmi lea ahte ásahusaid hástalusat gusket resurssaide ja digitála reaidduide mat galget geavahuvvot arkiivamateriála vuogádahttimii, kvalitehtasihkkarastimii ja registreremii ovdalgo dat sáhttá sáddejuvvot Nationálagirjerádjui ja daidda digitaliserenbálvalusaide maid sii fállet, dannego Nationálagirjerádju ii váldde vuostá materiála mii ii leat registrerejuvvon ja vuogádahttojuvvon. Ovdalgo duođai lea vejolaš áŋgiruššat ja lihkostuvvat sámi arkiivamateriála digitaliseremiin, de dárbbašuvvojit dárbbašlaš resurssat dán bargui, oaivvilda Sámediggi.
6.1.1.3 Digitála arkiivvat
Neahttabáiki Digitalarkivet lea nationála oktasaščoavddus arkiivvaid digitálalaččat olahahttin dahkama várás, mas earret eará Sámi arkiiva lea almmuhan arkiivamateriála. Buot museat ja arkiivaásahusat sáhttet almmuhit iežaset arkiivvaid dasa, ja nu dahkan daid olahahttin buohkaide birra jándora. Geavaheaddjit ožžot dás beassanlobi ohcat ja oaidnit almmolaš ja priváhta arkiivaásahusaid ja museaid digitála arkiivamateriála mii jagi 2019 lei 53,5 miljon siiddu. Seamma jagi gallededje oktiibuot 1,4 miljon geavaheaddji Digitalarkivet 6,2 miljon geardde.
Sámi dokumeantaárbbi hálddašit máŋgga riikka arkiivvat ja čoakkáldagat. Sámi arkiiva lea mielde «Digitale stier og samisk kulturarv» nammasaš ovttasbargoprošeavttas ovttas Ruoŧa ja Suoma arkiivaásahusaiguin. Ulbmil prošeavttain lea kártet guovddáš sámi arkiivvaid Eurohpás, ja ovddidit digitála čovdosiid mat sáhttet čatnat arkiivvaid oktii. Nu šattašii eambbo geasuheaddjin geavahit sámi arkiivvaid. Prošeavtta bokte galget maid ovddiduvvot etihkalaččat ja juridihkalaččat dohkálaš čovdosat arkiivamateriála digitála geavaheami várás. Stuorra vejolašvuođat leat sámi arkiivvaid digitaliseremis. Sámegielat rasttidit riikarájáid ja go lihkostuvvá digitaliseret arkiivamateriála, de rahpá dát stuorát vejolašvuođaid ovttas bargat rájáid rastá. Dat lasihivččii diehtomateriála mii lea sámiid birra ja dagašii dan olahahttin olles sámi álbmogii.
6.1.1.4 Sámi museat
Dieđáhusain St.meld. nr. 49 (2008–2009) Framtidas museum – Forvaltning, forskning, formidling, fornying ja St.meld. nr. 24 (2008–2009) Nasjonal strategi for digital bevaring og formidling av kulturarv dovddahuvvo dat vuordámuš ahte Nationála museafierpmádaga museat, 61 konsoliderejuvvon museaovttadaga fierpmádagas riikka miehtá, galget digitaliseret iežaset čoakkáldagaid mearkkašahtti osiid. Danne leat museat váldán atnui digitála reaidduid ollašuhttin dihtii dan ulbmila.
Eanaš museat geavahit Primus nammasaš čoakkáldathálddašanreaiddu, ja Digitála Musea, neahttabáikki mii lea čoakkáldagaid gaskkusteami ja daid olahahttin dahkama várás. Dáid reaidduid lea KulturIT AS nammasaš fitnodat ráhkadan, maid eaiggáduššet sullii logi musea mat gullet Nationála museafierpmádahkii. KulturIT lea earret eará ožžon doarjaga Norgga kulturráđis dáid vuogádagaid ovddideapmái.
Jagi 2002 válddii Sámediggi badjelasas sámi museaid hálddašeami, ja danne dat eai leat Nationála museafierpmádaga oassi. Sámi museat geavahit dattetge Primusa ja Digitála Musea maid dat besset geavahit, ja daidda lea sihkkarastojuvvon sámi čállinmearkkaid teknihkalaš doarjja Norgga kulturráđi ja museaid ovddidanprográmmaid ruhtadoarjagiiguin.
Sámedikki mearkkašupmi
Sámediggi oaivvilda ahte Sámi arkiivii ferte nannejuvvot bušeahttadilli. Dál lea Sámi arkiivvas nationála ovddasvástádus váldit vuostá, vurket ja dahkat sámi servodaga arkiivamateriála olahahttin geavaheddjiide. Dálá bušeahttarámmaiguin ii leat Sámi arkiivvas nákca seailluhit sámi historjjá nu go arkiivva ulbmil lea. Sámediggi oaivvilda ahte arkiivamateriála lea dehálaš ja servodahkii ávkkálaš dieđut, ja daid berre seailluhit ja láhčit geavahahttin. Danne lea Sámi arkiivva nanosmahttin dehálaš doaibmabidju.
6.1.2 Sámegielat e-girjjiid fidnen
6.1.2.1 Sámi bibliografiija
Nationálagirjerájus lea jagi 1992 rájes leamaš ovddasvástádus Sámi bibliografiijas mii lea nationálabibliografiija masa leat čohkkejuvvon sámegielat ja sámi kultuvrii guoskevaš ilbmadeamit: girjjit, smávvaprentosat, periodika, almmolaš prentosat, jietnagirjjit ja girjjiid ja áigečállagiid artihkkalat. Logahallojuvvot berrejit sihke sámegielat girjjálašvuođa namahusat ja girjjálašvuohta mii guoská sámi kultuvrii eará gielaide go sámegillii (eanaš dárogillii, muhto muhtun oassi eaŋgalasgillii ge).
Ođđajagimánu 13. beaivvi 2020 ledje Sámi bibliografiijas 28 975 logahallama.
Bibliografiija vuođđun lea dat materiála maid geigengeatnegasvuođaláhka mearrida ja mii guoská almmolaččat olahahtti dokumeanttaide, ja Sámediggi oažžu jámma geatnegasvuođa geažil geigejuvvon materiála Nationálagirjerájus. Dát lea vuoigatvuođavuođđuduvvon lága láhkaásahusas.
Nationálagirjerájus lea maiddái ovddasvástádus dan oktasaš sámi bibliografiijas mii maiddái, lassin Norgga bibliografiijii, siskkilda bibliografiijaid Suomas, Ruoššas ja Ruoŧas. Unit doaimmaha bálvalusa teknihkalaččat.
Nationálagirjerájus lea ovddasvástádus Løøv nammasaš klassifikašuvdnavuogádagas. Løøv lea ráhkaduvvon erenoamážit Sámi bibliografiija várás Troandima universitehtagirjerájus ja dat lea dakkár vuogádat mii lea dárkilit heivehuvvon sámi diliide ja fáttáide. Nationálagirjerádju ráđđádallá Sámedikkiin ja eará sámi ásahusaiguin Sámis (Norggas, Suomas, Ruoššas ja Ruoŧas) Løøv-vuogádaga ovddidettiinis.
Fylkkagirjerájut ja álbmotgirjerájut main leat čoakkáldagat sámegillii, leat ásahan fierpmádatovttasbarggu Sámedikkiin. Almmolaš sámi girjerádjoforum ii leat.
Sámedikki mearkkašupmi
Sámedikkis ii leat miige formála ovttasbargošiehtadusaid Nationálagirjerájuin nu go Sámedikkis lea fylkkagielddaiguin ja -suohkaniiguin, ja háliida mearkkašit ahte ovttasbargu Nationálagirjerájuin livččii sáhttit leat buoret ja lagat.
Sámedikki oaivil lea ahte lea lágiduvvon dilli nu ahte lea vejolaš luoikkahit e-girjjiid girjerájuin, muhto leat hástalusat fállat sámi girjjálašvuođa digitála hápmin. BookBites-áhppa, mii geavahuvvo luoikat girjjiid, lea jorgaluvvon davvisámegillii, muhto dađe bahábut leat uhccán sámegielalaš čáppagirjjálaš e-girjjit vuovdimassii sisaoastin láhkai ja luoikan láhkai girjeráju bokte. Muhtun sámi lágádusat vuvdet e-girjjiid iežaset neahttasiidduin maid juohkehaš sáhttá viežžat telefovdnii dahje dihtordulbui.
Sámediggi háliida bidjat searaid sámi girjjálašvuođa digitaliseremii ja oaidná vejolašvuođaid digitála čovdosiin sámi girjjelašvuođa buvttadeamis ja lávdadeamis. Sámedikki mielas dát lasihivččii sámi girjjálašvuođa fidnema.
6.1.3 Sámi mediaid digitaliseren
Buot gielat, sámegielat ge, leat sihke identitehta, kultuvrra ja kulturárbbi guoddit ja gaskkusteaddjit. Veadjemeahttun lea sirret dihto kultuvrra sisdoalu ja dan giela. Danne das lea stuorra mearkkašupmi guđe gielat dat ovddiduvvojit kultuvrralaš arenain. Nu šaddá ge dehálaš ahte sámi álbmot vásiha kultuvrra iežas gillii earret eará aviissaid, radio, filmma ja neahttavuđot vuođđovuogádagaid bokte.
6.1.3.1 Vuođđovuogádatneutrála doarjjaortnet sámi aviissaide
Sámi aviissaid ja sámegielat aviisasiidduid doarjjaortnet galgá láhčit diliid demokráhtalaš digaštallamii, oaivilhábmemii ja giellaovddideapmái sámi servodagas, ja dat lea mearriduvvon sierra láhkaásahusas. Sámi aviissain oaivvilduvvo láhkaásahusa mielde áviisa mas lea sámi álbmot váldoulbmiljoavkun. Nuppiid sániiguin cealkki sáhttet maiddái dárogielat aviissat ge main lea dát ulbmiljoavku, oažžut doarjaga.
Oktiibuot juogadii Mediabearráigeahčču measta 34 miljon ruvnnu sámi aviissaide jagi 2019. Sámi beaiveaviissat Ávvir (davvisámegillii) ja Ságat (eanaš dárogillii) ožžo namalassii 18,81 ja 13,6 miljon ruvnnu, ja báikkálaš aviisa Snåsningen oaččui 625 968 ruvnnu giellasiidduide lullisámegillii, ja báikkálaš aviisa Nordsalten oaččui 725 427 ruvnnu giellasiidduide julevsámegillii. Mediašláddjiivuođalávdegoddi oaivvildii ahte dálá doarjjaortnet uhccán movttiidahttá sámi áviissaid áŋgiruššat digitála gávppálašmálliiguin, ja árvalii danne dahkat doarjaga sámi aviissaide vuođđovuogádatneutrálan, nu ahte ortnet eanet movttiidahtášii ođđahutkamii ja beaktilat distribušuvdnii. Ráđđehus lea evttohan dahkat ortnega vuođđovuogádatneutrálan, mii buoridivččii distribušuvnna, attášii eanet sámi sisdoalu, eanet doaimmaheddjiid ja stuorát mediašláddjiivuođa maiddái lulli- ja julevsámegillii. Áigumuš lea sáddet evttohusa gulaskuddamii jagi 2021 mielde.
6.1.3.2 Doarjja báikkálaš rádio digitaliseremii
Guovdageainnu Lagasrádio (Radio GLR) ja Radio DSF leat báikkálaš rádiot sámi sisdoaluin mat ožžot doarjaga «Tilskudd til lokale lyd- og bildemedier» nammasaš doarjjaortnega bokte. Jagi 2019 ožžo dat investerendoarjaga báikkálaš rádio digitaliseremii, prošeaktaruđaid báikkálaš prográmmabuvttadeapmái, doaibmadoarjaga báikkálaš rádioide čearddalaš ja gielalaš unnitlohkojoavkkuid várás ja doarjaga bođu gealbudandoaibmabijuide.
Doarjjaruđat mat addojedje ortnega bokte dahke buohkanassii masá 20 miljon ruvnnu jagi 2019. Sullii bealli doarjjaruđain leat jagi 2016 rájes merkejuvvon prošeavttaide mat galget váikkuhit dasa ahte riikka báikkálaš rádiot digitaliserejuvvojit. Dasa lassin leat doarjjaohcamat dakkár báikkálaš prográmmabuvttadeapmái mat movttiidahttet norgalaš musihka geavaheapmái, vuoruhuvvon. Báikkálaš rádio- ja tv-doaimmaheaddjit leat mediašláddjiivuođa dehálaš oassi, ja doarjjaortnet galgá váikkuhit dán šláddjiivuođa doarjumii.
Sámedikki mearkkašupmi
Guovdageainnu Lagasrádio (GLR) oažžu jagi 2020 337 000 ruvnnu njuolggo doarjjan Sámedikkis dainna mihtuin ahte sámi mediat boktet servodatberoštumi. Sámediggi oaivvilda ahte mediat leat dehálaš oassi servodagas ja servodatdigaštallamis. Sámediggái lea dehálaš ahte sámi giella, dáidda ja kultuvra leat olahahttit iešguđet mediain, iešguđet vuođđovuogádagain ja ahte das mii buvttaduvvo ja gaskkustuvvo, lea alla dássi.
6.1.3.3 Teksten sámegillii sihke lineára TV:s ja rávdnjen-TV:s
Áibmomedialáhka ja NRK-plakáhta eai leat ovdal erenoamážit gáibidan ahte prográmmat sámi álbmoga várás galget tekstejuvvot. Dieđáhusas Meld. St. 38 (2014–2015) Open og opplyst – Almennkringkasting og mediemangfald celkkii Kulturdepartemeanta ahte departemeanta áigu árvvoštallat gáibádusaid NRK-prográmmaid tekstemii sámegielaide buoridan dihtii guluhis sámiide dakkár prográmmaid fálaldaga. Jagi 2020 rájes lea mearriduvvon áibmomedialáhkaásahussii sierra mearrádus § 2-5 (e) mii dadjá ahte NRK galgá «dahkat TV-prográmmaid olahahttin sámegillii dan sámegiela tekstemiin mii hállojuvvo prográmmas go prográmmat biddjojuvvo audiovisuála diŋgonbálvalussii, jus lea vejolaš dan dahkat teknihkalaččat ja geavatlaččat».
Proposišuvnnas Prop. 58 L (2018–2019) Endringer i kringkastingsloven mv. boahtá ovdan ahte Kulturdepartemeanta oaivvildii ahte berrešii gáibidit ahte NRK-prográmmat sámegillii galget leat olámuttus tekstemiin dan sámegillii mii lea prográmma hállangiella go dakkár prográmmat biddjojuvvojit audiovisuála diŋgonbálvalussii (rávdnjen-TV). Kulturdepartemeanttas lea leamaš gulahallan Sámedikkiin § 2-5 bustáva e birra tekstema hárrái sámegillii. Sámediggi doarju árvalusa, erenoamážit dan ahte gáibádus galgá gustot buot sámegielaide. Sámediggi čujuha ahte gáibádus gusto prográmmaide mat leat sámegillii, muhto ahte NRK fálaldat sámegillii ain lea menddo unni. Danne evttoha Sámediggi ahte geatnegasvuohta tekstet sámegillii boahtteáiggi maid galgá viiddiduvvot válljejuvvon prográmmaide main hállet dárogiela, erenoamážit prográmmaide mat gieđahallet sámi fáttáid. Kulturdepartemeanta váldá mielddis evttohusa viidásat bargui ja áigu joatkit gulahallama Sámedikkiin heiveheami birra.
6.1.3.4 NRK áŋgiruššan neahtas nuorra sámiid várás
Oassi NRK bargamušain lea nannet sámegielaid ja das galget leat beaivválaš sáddagat sámi álbmogii ja jeavddalaš prográmmat mánáid ja nuoraid várás. Árbevirolaš TV lassin lea NRK lasihan áŋgiruššama digitála sisdoaluin neahtta-TV:s, Facebook:s ja Instagram:s vai ollá nuorra sámiide.
NRK Sápmi buvttada ođđasiid, kultuvrra, guoimmuheami ja sisdoalu mánáid várás sámegillii ja dárogillii nehttii, mobiilii, rádioi ja TV:i. NRK dieđiha ahte NRK Sámi sisdoalu geavaheapmi neahtas lea dássit, muhto lea lassánan mobiillas. Jagi 2018 fitne eanet áidnalunddot geavaheaddjit NRK Sámi mobiillas go neahtas.
Jagi 2018 lea NRK Sápmi nannen ođas- ja áigeguovdilis áššiid fálaldaga neahtas ja mobiillas oktilis ođđasiiguin ja eanet dakkár nationála sámi áššiid beroštumiin mat leat guoskevaččat ollu viidábut go báikkálaš servodahkii mii lea daid vuolggasadji. NRK Sámis lea golmmaoasat strategiija: Eambbo máŋggagielalaš sisdoallu, eanet sisdoallu nuorat ulbmiljoavkkuid várás ja stuorát áššit ja historjját mat eambbo gusket buot sámiide ja álbmogii muđui.
Mediabearráigeahču árvvoštallan lea ahte NRK jagi 2018 iežas fálaldagain rádios, TV:s, neahtas ja mobiillas ollašuhttá gáibádusaid nannet sámegielaid ja nannet sámi identitehta ja kultuvrra.
Sámedikki mearkkašupmi
Jagi 2018 dábálašáibmomediaraporttas čállá Mediabearráigeahčču ahte NRK rihkku geatnegasvuođaidis sáddet jeavddalaš prográmmaid nuoraide sámegillii. Dattetge lea buorre ovdáneapmi jagi 2018, ja Mediabearráigeahčču rehkenastá ahte gáibádus ollašuhttojuvvo. Muhto Mediabearráigeahčču ii leat baicce árvvoštallan dán loahppajagi 2018 ja jagi 2019. Sámediggi vuordá ahte sisdoallu buot sámegielaide mánáid ja nuoraid várás nannejuvvo vel eambbo. Sámediggi lea maid čujuhan dan iežas Mediapolitihkalaš čilgehusas (2019).
6.1.3.5 Internašunála Sámi Filbmainstituhtta (ISFI)
ISFI addá doarjaga gealbudeapmái ja ruhtadoarjaga sámi doaimmaheddjiide geat háliidit ovddidit, buvttadit ja gilvit sámi filmmaid main lea sámegiella. Danne lea ráđđehus maŋimus jagiid nannen ISFI doaibmadili sihkkarastin dihtii dan, nu ahte doaimmahat sáhttá joatkit ja nannet áŋgiruššama sámi filmmaid buvttademiin.
Ráđđehus lea nannen ISFI mearkkašahtti láhkai, sullii 4 miljon ruvnnu rájes jagi 2016 8,4 miljon ruvnnu rádjai jagi 2020.
ISFI pláne ásahit studio maŋŋebarggu várás iežas lanjaide Guovdageainnus. Studio, Tundra Studio, galgá geavahuvvot dárogiel ja riikkaidgaskasaš filmmaid dubbemii sámegillii ja buvttademiid maŋŋebargguide.
Norgga filbmainstituhtta almmuhii jagi 2019 doaibmaplána norgalaš filmma ja filbmakultuvrra máŋggabealatvuođa várás. Doaibmabijuin okta lea álggahit ovttasbarggu earret eará Internašunála Sámi Filbmainstituhtain (ISFI:in), nannen dihtii taleanttaid ovddideami ja unnán ovddastuvvon joavkkuid rekrutterema filbmasuorggis.
Sámedikki mearkkašupmi
Sámediggi oaivvilda ahte eai leat juolluduvvon doarvái ruđat sámi neaktinfilbma neavttosfilmmaid ja TV-ráidduid buvttadeapmái. Disney-filbma Frost 2, Jikŋon 2, lea dubbejuvvon davvisámegillii, ja Sámediggi oaidná stuorra vejolašvuođaid eanet filmmaid dubbemis sámegielaide. Sámedikki oainnu mielde lea hástalus ahte eai leat ruđat dakkár doibmii.
Dubben lea goluid dáfus hui beaktilis vuohki lasihit filmmaid ja TV-ráidduid fálaldaga sámegielaide. Dálá teknologiijain lea dubben šaddan hálbbit ja das lea šaddan buoret kvalitehta. Sámediggi oaidná dárbbu buvttadit eanet dubbejuvvon sámegielalaš filmmaid ja TV-ráidduid ja dat lea erenoamážit dehálaš go jurddaša mánáid ja nuoraid fálaldaga. Sámi ásahusat dárbbašit hukset teknologalaš vuođđovuogádaga dubbejuvvon filmmaid buvttadeami ja almmuheami várás, ja dasto vel studioid mat sáhttet buvttadit ja čađahit dáid bargguid.
6.1.3.6 Rávdnjenbálvalus Sapmifilm
Rávdnjenbálvalus Sapmifilm.com almmuhuvvui njukčamánu 8. b. 2018 Indigenous Film Conference áiggi Guovdageainnus. Bálvalusa doaimmaha Internašunála Sámi Filbmainstituhtta (ISFI) ja fállojuvvo álggus olbmuide Norggas, Ruoŧas ja Suomas. Katalogas leat sámi oanehis-, dokumentára- ja animašuvdnafilmmat. Sapmifilm.com fállá sámi álbmogii filmmaid sin eatnigillii ja das lea dasa lassin áigumuš nannet dieđuid ja máhtu sámi kultuvrra, giela ja historjjá birra. Áigumuš lea ahte kataloga áiggi vuollái galgá sisttisdoallat filmmaid eará álgoálbmogiid birra ja ahte kataloga fállojuvvo máilmmi miehtá.
6.2 Kulturmuittut
6.2.1 Askeladden nammasaš nationála kulturmuitodiehtovuođđu
Sámedikki kulturmuitohálddašeamis leat lágas mearriduvvon bargamušat mat čatnasit kulturmuitoláhkii, plána- ja huksenláhkii, ja kulturmuitodiehtovuođđu Askeladden lea dehálaš reaidu dán barggus. Diehtovuođđu lea digitálalaččat olahahtti ja dat lea Riikaantikvára almmolaš diehtovuođđu Norgga kulturmuittuid várás. Askeladdena bokte lea vejolaš beaktilit viežžat dieđuid dihto ášši ja geográfalaš guovllu birra. Diehtovuođu ođasmahttet dađistaga iešguđet hálddašaneiseválddit.
Sámediggi lea sámi kulturmuittuid rivttes hálddašaneiseváldi ja das lea ovddasvástádus dađistaga ođasmahttit dieđuid sámi kulturmuittuid birra Askeladdenis gustojeaddji lágaid ja geavada vuođul. Askeladden áigáduvvo kulturmuitoregistreremiid gieddebargguid vuođul. Maŋimus 10–15 jagi lea Sámediggi eanet ja eanet váldán atnui digitála registrerenreaidduid, ja dat lea beavttálmahttán mearkkašahtti láhkái gieddebargguid. Askeladdenii beassá beassansániin ii ge dat leat rabas almmolašvuhtii, muhto kulturmuitohálddašeami geavaheddjiide ja gielddaplánejeddjiide gal lea rabas. Leat maiddái iešguđet geavaheddjiide beassanvejolašvuođat mat muddejit dieđuid oaidnima. Diehtovuođđu kulturminnesok.no lea dattetge rabas almmolašvuhtii ja dan vuođus lea Askeladdena sisdoallu. Muhtun kulturmuitošlájat dán diehtovuođus leat dattetge klausulerejuvvon gáržžit almmolašvuođain, ja eai leat olámuttus kulturminnesok.no. diehtovuođus. Earret eará sáhttet dat gullat sámi bálvvosbáikkiide ja hávddiide.
Sámediggi lea ovddasvástideaddji kulturmuitoeiseváldi ja dan doaibmamuš lea bidjat buot áššáiguoski dieđuid sámi kulturmuittuid birra Askeladden nammasaš kulturmuitovuogádahkii. Dakkár dieđut diehtovuođus, nu go sajádatmearrideamit kárttain, válddahallamat ja dáhpáhusat fertejit leat riekta, ollislaččat ja konsisteanta. Askeladden galgá ain eanet ovddiduvvot guovddáš kulturmuitoregisttarin ja dat galgá vel lassin sáhttit viežžat raporttaid, visogovaid, artihkkaliid ja registariid maid eará doaibmit eaiggáduššet ja juogadit.
Sámedikki mearkkašupmi
Sámediggi deattasta ahte ain leat stuorra eanaviidodagat sámiid geavahan- ja ássanguovlluin main sámi kulturmuittut eai leat kártejuvvon. Dat leat sihke siseatnamis ja rittu osiin. Dutkan lea čájehan ahte dain guovlluin sáhttet leat hui ollu kulturmuittut.
Go digitalisere ja olahahttin dahká dieđuid mat leat jo čohkkejuvvon, de lassánivččii sámi kulturmuittuid oassi Askeladdenis, erenoamážit dain guovlluin gos dieđut eanemusat váilot. Dát leat hui mávssolaš dieđut mat, jus dat lasihuvvošedje Askeladdenii, nannešedje sámi kulturmuitohálddašeami máhttovuođu. Sámediggi atná dárbbašlažžan ahte álggahuvvojit doaibmabijut digitaliseret fálaldaga Askeladdenis.
6.2.2 Geodáhta
Geodieđuid oktiibidjan dađistaga buoret GIS-prográmmagálvun addá vejolašvuođa oahpásmahttit (oainnusmahttit) stuorra diehtohivvodagaid beaktilis ja visogovalaš vuogi mielde. Raporttaid ráhkadeamis ja gaskkusteamis oppalaččat lea GIS-reaidu áibbas dárbbašlaš ja dehálaš Sámediggái ja dan lea vejolaš váldit atnui máŋgga suorggis. Dan eaktu lea ahte dieđut leat olahahttit digitálalaš hámis.
6.2.3 Dutkan- ja DjO-prošeavttaid kulturmuitodieđuid digitaliseren
Sámi kulturmuitoráđi ásaheapmi, ja maŋŋil dan válddi fápmudeapmi Sámediggái, mearkkašii ahte sámi kultuvra, sámi kulturmuittuid mávssolašvuohta ja sámiid vuoigatvuohta hálddašit iežaset kulturmuittuid dohkkehuvvui. Kulturmuitodieđuid olahahttin dahkan nationála diehtovuogádahkii lea dehálaš oassi demokratiserenproseassas ja lávki rivttes guvlui. Diehtovuođđu ieš alddis dattetge ii sáhte fállat dieđuid mat eai gávdno. Dieđuid váilun sámi guovddášguovlluid stuorra osiin lea ain duohta dilli vaikke lea nationála diehtovuogádat. Maŋimus logijagiid leat čađahuvvon ollu prošeavttat universitehtaid, dutkaninstituhtaid, museaid ja earáid namas geat leat duođaštan ja kártii merken sámi kulturmuittuid ja eanadatgeavahemiid. Dát duođaštusat leat eanaš raporttain, priváhta diehtovuođuin, dutkanartihkkaliin ja dieđalaš bargguin, ja hui uhccán dain leat biddjojuvvon Askeladdenii. Dát leat hui árvvolaš dieđut mat, jus dat sirdojuvvošedje Askeladdenii, sáhtášedje nannet sámi kulturmuitohálddašeami máhttovuođu mearkkašahtti láhkai.
6.2.4 Almmusin dahkan ja olahahttivuohta
Sámi kulturárbbi almmolaččat olahahttin dahkan ja digitaliseren rahpá čuolbmačilgehusaid mat čatnasit persovdnasuodjalussii. Muhtumat soitet maid dan vásihit árbevirolaš máhttosirdima ja báikkálaš geavada botkemin. Seammás dat bohciidahttá digaštallama das mo dan lágan dieđuid galgá hálddašit ja gii dan galgá dahkat. Almmolažžan dahkan sáhttá maid váikkuhit kulturmuittuid ođđa geavaheapmái mii ii dáidde čuovvut ovddeš geavaheami, ja maid muhtumat sáhttet áddet báikkiid árvvu hedjonahttimiin. Dát leat vihkkedallamat maid sámi kulturárbeásahusat fertejit vuhtii váldit go kulturárbi, leš dal de sáhka fysalaš kulturmuittuin eanadagas dahje daidda gulli árbedieđus, digitaliserejuvvo ja šaddá olahahttin earáide go sidjiide geat árbevirolaččat leat beassan geavahit daid dieđuid ja máhtuid. Dán oktavuođas lea dehálaš ahte leat buorit vuogádagat ja láidestusat dasa geasa dieđut galget leat olahahttit ja mo dieđut galget geavahuvvot. Garvin dihtii ahte dehálaš ja hearkkes kulturmuitoárvvut duššet lea eaktu ahte dieđut leat hálddašeddjiid olámuttos, muhto ferte leat dorvvolašvuohta das ahte dieđut eai gártta dohko goasa eai galgga ja ahte dieđut eai sáhte geavahuvvot boastut.
6.2.5 Kategoriijat, nomenklatuvra ja giella
Hástalusat dálá nationála kulturmuitodiehtovuođuin lea vuosttažettiin dat ahte dan huksehus ja struktuvra hui uhccán lea heivehuvvon sámi kulturmuitošlájaide ja kulturbirrasiidda ja dan eanadatgeavaheapmái masa dat čatnasit. Diehtovuođđu addá menddo uhccán vejolašvuođaid gieđahallat sámi kulturmuittuid dárkomiid ja dat dagaha ahte dat fertejit kategoriserejuvvot stuorra oppalaš kategoriijaide main dat eai oainnusmahttojuvvo. Kategoriijat mat leat olámuttus daidda «anomaliijaide», leat dávjá čoahkkenamahusat mat čihket dahje unnidit sámi kulturmuitošlájaid. Nomenklatuvra, dahje kulturmuitokategoriijat, Askeladden nammasaš kulturmuitodiehtovuođus, leat heivehuvvon dábáleamos kulturmuitošlájaide. Eará hástalus Askeladdenis lea go ii leat vejolaš geavahit sámi tearpmaid sámi kulturmuitošlájaide. Giella lea dehálaš kulturguoddi ja dan láhkai maid dehálaš dimenšuvdna sámi kulturmuittuid duođašteamis.
6.2.6 Gáibádus kártii merket
Kulturmuitodiehtovuođđu Askeladden lea vuođđuduvvon dan prinsihppii ahte dovddus kulturmuittut galget merkejuvvot kártii ja ráddjejuvvot birrasiid ektui. Automáhtalaččat ráfáidahttojuvvon kulturmuittut bidjet danne čavga láidestusaid areálageavaheapmái, ja dan geažil lea sihke kártii merken ja kulturmuittuid ráddjen, dakkár bargamušat maid kulturmuitoeiseválddit vuoruhit dehálažžan. Daid digitála registrerenskoviin maid kulturmuitoeiseválddit geavahit ja bidjet Askeladdenii, galgá juohke kulturmuitu ráddjejuvvot dan birrasiid ektui. Vaikke vel kulturmuitoláhka maid namuha báikkiid maidda čatnasit muitalusat, osku ja árbevierru, de leat eanemusat fysalaš luottat maid olbmot leat dahkan, mat heivejit ráddjejuvvot ja kártii merkejuvvot dán láhkai. Sávahahtti livččii ahte ovddiduvvo vuohki ráddjet sámi kulturmuittuid main eai leat luottat maid olbmot leat dahkan. Dát guoská eanaš sámi bassi báikkiide mat máŋgga dáhpáhusas fátmmastit eanadatosiid nu go váriid, várrehámádagaid, jávrriid ja vuvddiid. Seammá guoská kulturmuittuid gaskavuođaide mat leat stuorebuš eanadatviidodagain.