5 Omtale av problemstillingar der det ikkje blir føreslått lovendringar

I dette kapitlet vil departementet gjere greie for forhold der lovendringar er vurderte, men der departementet ikkje fremjar noko lovendringsforslag. Alle problemstillingane har vore i fokus ved evalueringa av valet i 2007 og vart tekne opp i høyringsnotat.

5.1 Legitimasjonsplikta

5.1.1 Gjeldande rett

Det følgjer av vallova §§ 8 – 4 (3) og 9 – 5 (2) at ein veljar som er ukjend for røystemottakaren, skal legitimere seg.

Desse føresegnene vart innførte før valet i 2007. Det er ein grunnleggjande regel i eit demokratisk samfunn at kvar veljar berre får godkjent éi røyst. Eit effektivt verkemiddel for å sikre dette er krav om at alle veljarar skal legitimere seg for å få røyste. Eit slikt krav vil òg hindre at det oppstår tvil om det har vore juksa. Mistanke om juks på grunn av manglande krav til å vise legitimasjon kan svekkje tilliten veljarane har til valsystemet.

Tidlegare inneheldt vallova føresegner om at røystemottakaren kunne krevje at veljaren legitimerte seg. Reglane vart praktiserte ulikt i kommunane. Ved valet i 2005 var det enkelte oppslag i media om at veljarar fekk røyste utan at dei måtte legitimere seg. Det vart vist til at ein ikkje kunne sjå bort frå at ein før eller seinare ville kunne oppleve freistnader på valfusk på dette grunnlaget. Internasjonale valobservatørar rådde til at det vart innført krav om obligatorisk veljarlegitimasjon for å få røyste.

Kravet til legitimasjon er ikkje absolutt. Dersom den som tek imot røysta, kjenner veljaren, treng ikkje veljaren å vise legitimasjon. Ved røysting på institusjonar, til dømes sjukeheimar, aldersheimar og fengsel, kan identiteten til veljaren stadfestast av ein tilsett ved institusjonen. Dette unntaket vart innført fordi desse veljarane er i ein situasjon der dei ikkje lett kan hente eller skaffe legitimasjon.

5.1.2 Evalueringa

Det vart frå departementet sett i gang ein omfattande informasjonskampanje før valet for å informere om det nye kravet. Departementet bad kommunane melde tilbake dersom veljarar vart avviste på grunn av manglande legitimasjon. Vi har motteke svar frå om lag 200 kommunar. I desse kommunane ser det ut til at til saman 63 veljarar har vorte avviste fordi dei ikkje hadde legitimasjon (her har ein ikkje rekna med veljarar som hadde gløymt legitimasjon). Om lag halvparten av desse veljarane høyrde heime i Oslo og Bergen Ein har ikkje tal på kor mange som eventuelt ikkje møtte opp fordi dei ikkje hadde legitimasjon. I lys av dei mange krava til legitimasjon ein har i samfunnet elles, meiner departementet det likevel ikkje er grunn til å tru at dette talet var særleg høgt. Vi har vidare ikkje grunnlag for å tru at særleg mange har vorte avviste i dei kommunane som ikkje har sendt tilbakemelding til departementet. Tilbakemeldingar i evalueringsrunden våren 2008 støttar dette. Det er òg grunn til å minne om at det også tidlegare galdt eit krav til legitimasjon. Alle veljarar måtte legitimere seg dersom røystemottakaren bad om det. Kravet vart praktisert litt ulikt.

I evalueringsrunden våren 2008 vart kommunane spurde om det nye kravet til legitimasjon førte til spesielle problem, og om det var sett i gang særskilde tiltak. Dei fleste kommunane melde tilbake at det ikkje har vore særlege problem i samband med kravet om legitimasjon for å få røyste. I mange kommunar er det små forhold, og «alle kjenner alle».

I svært mange kommunar vart det sett i verk særskilde informasjonstiltak for å informere om legitimasjonskravet. Det stod informasjon på valkortet. Lokalpressa vart oppmoda til å skrive om kravet. Kommunane har informert sjølve. I tillegg har det fleire stader vore hovudtema i opplæringa av røystestyret. Det er også svært mange kommunar som opplyser at røystestyra vart sette saman slik at dei bestod av folk frå alle delar av kommunen, slik at det var store sjansar for attkjenning. Somme stader vart røystestyret sett saman av personar som arbeider på servicetorg, i sosialteneste og i flyktningteneste. Ein kommune opplyser at sosialkontoret vart gjort særskilt merksam på kravet slik at dei kunne vurdere økonomisk stønad til å skaffe legitimasjon. Ein kommune skreiv sjølv ut mellombels legitimasjon. Det å etablere ei slik ordning var svært ressurskrevjande for kommunen. Det vart ikkje behov for å skrive ut meir enn eitt legitimasjonsdokument. Somme kommunar opplyser at dei hadde etablert særskilde prosedyrar dei kunne følgje dersom nokon ikkje hadde legitimasjon. Ein kommune opplyser at dei i nokre tilfelle køyrde veljaren heim for å hente legitimasjon.

5.1.3 Høyringsnotatet

Departementet understreka i høyringsnotatet at det ikkje var noko grunnlag for å gå bort frå eller lette på kravet til legitimasjon. Det å sikre at kvar veljar og den rette veljaren berre får godkjent éi røyst, er grunnleggjande. Det vart vist til at dersom ein opnar for at til dømes andre enn røystemottakaren kan stadfeste identiteten til veljaren, vil det ikkje vere mogleg å sikre desse krava fullt ut.

Departementet drøfta i notatet om offentlege myndigheiter skulle sørgje for eit system som sikrar gratis legitimasjon til veljarar som ikkje har legitimasjon. Enkelte meiner at kravet til legitimasjonsplikt som ikkje samstundes blir følgt opp av ein rett til gratis legitimasjon, fører til at somme veljarar ikkje har høve til å bruke retten sin til å røyste. Spørsmålet var likevel om det er tenleg å leggje til rette for gratis legitimasjon. Departementet vurderte spørsmålet i lys av funn frå evalueringa.

Departementet peikte på at det kan vere grunn til å skilje mellom veljarar som har legitimasjon, men som gløymde han da dei skulle røyste, og veljarar som ikkje har legitimasjon i det heile. Det er veljarar i den sistnemnde gruppa som kan vere utfordringa. I samfunnet i dag er det grunn til tru at dei fleste veljarane har legitimasjon. Det er legitimasjonskrav i svært mange samanhengar i samfunnet, til dømes når ein skal heve trygd eller sosialstønad (med mindre ein er kjend i banken eller på Posten). Nokre få veljarar ser ut til å mangle legitimasjon heilt. I denne gruppa kan det vere enkelte rusmiddelmisbrukarar og eldre personar. Departementet peikte på at vi ikkje har klare opplysningar om kven som er i denne gruppa, og heller ikkje kor mange dette kan gjelde.

Departementet viser til at ei eventuell ordning med gratis legitimasjon til dei som skal røyste, kan vere svært vanskeleg å handtere i praksis. Det finst i dag ikkje nokon offentleg instans som på generell basis har eit særskilt ansvar for å skrive ut legitimasjon. Kva krav skal ein stille til at vedkommande må dokumentere identiteten sin, og kva status skal eit eventuelt legitimasjonsbevis ha? Dersom eventuelle bevis skal skrivast ut i samband med røystinga, kan det ha negativ innverknad på sjølve gjennomføringa, til dømes ved at det dannar seg køar. Kor viktig det er å skrive ut legitimasjon frå det offentlege, krev ei nærmare vurdering, og ein må sjå det i eit vidare perspektiv.

Det er inga generell legitimasjonsplikt her i landet. Krav til å vise legitimasjon er oftast knytt til særskilde handlingar eller til det å utøve ein rett. Slik departementet vurderer det, er det lett og relativt rimeleg å skaffe seg legitimasjon, til dømes på Posten. Justisdepartementet arbeider med eit forslag om å innføre nasjonale ID-kort. Forslaget går mellom anna ut på at eit slikt kort også skal innehalde ein elektronisk ID. Det skal likevel vere frivillig å skaffe seg ID-kortet.

Utgifter til legitimasjon er ikkje noko ein utan vidare har krav på å få dekt i samband med økonomisk sosialhjelp. Dette er noko sosialmyndigheitene må vurdere i kvart tilfelle. Dei har høve til å vurdere økonomisk stønad utover ordinær livsopphaldsstønad dersom det ligg føre særskilde grunnar.

Departementet viste til at det var svært få veljarar som vart avviste ved valet hausten 2007. Dei fleste kommunane melde tilbake til departementet at legitimasjonskravet førte til få problem. Ei forklaring på dette kan vere at det vart sett i verk ulike tiltak. Det vart mellom anna sett i gang omfattande informasjonskampanjar for å sikre at veljarar tok med seg legitimasjon når dei skulle røyste.

I høyringsnotatet var det òg vist til at for visse grupper veljarar, til dømes rusmiddelmisbrukarar, kan det vere at andre tiltak enn ei særskild ordning for gratis legitimasjon i samband med val vil fungere betre. Det kan til dømes vere at kommunen peiker ut røystemottakarar som kjenner personar til dømes frå rusmiddelinstitusjonar eller liknande, og som kan vere til stades i vallokala og identifisere personane det gjeld. Det er kjent at dette vart gjort i nokre kommunar ved valet i 2007. Det vart òg vist til at ein ikkje har faktisk kunnskap om det er mange i denne gruppa som manglar legitimasjon. Det er grunn til å tru at fleire rusmisbrukarar fell innafor den gruppa som hevar trygd eller sosialstønad. I dei fleste situasjonane må dei vise legitimasjon dersom dei hevar trygd eller sosialstønad, særleg i dei store byane der tilsette i bank eller post ikkje kjenner vedkommande.

Departementet konkluderte med at ein ikkje såg det som formålstenleg å påleggje kommunane å skrive ut gratis legitimasjon i samband med røystinga.

5.1.4 Høyringsinstansane

Det er få høyringsinstansar som har uttalt seg om legitimasjonskravet.

Bergen kommunepeiker på at det i dei store kommunane er vanskeleg å bemanne vallokala slik at det alltid er til stades nokon som kjenner veljarane.

Odda kommune stiller spørsmål ved om staten bør ha plikt til å sørgje for gratis legitimasjon så lenge staten krev at veljarane må vise tilfredsstillande legitimasjon når dei skal røyste.

Arbeids- og inkluderingsdepartementetunderstrekar i si fråsegn at reisebevis for flyktningar bør godtakast som legitimasjon. Dei viser til at mange utlendingar vil kunne ha slike identitetsdokument, og dei er avhengige av at desse blir godkjende som legitimasjon ved fylkestingsval og kommunestyreval.

5.1.5 Merknadar frå departementet

Departementet held fast på synspunktet frå høyringsnotatet og vil ikkje føreslå endringar i legitimasjonskravet eller ei ordning med gratis legitimasjon. Det har i høyringsrunden ikkje komme fram opplysningar eller innspel som endrar den prinsipielle vurderinga til departementet.

Når det gjeld bruk av reisebevis for flyktningar og utlendingspass som legitimasjon ved val, er dette avhengig av om desse dokumenta tilfredsstiller krava til legitimasjon ved val. Kva krav som bør stillast til legitimasjon, står det om i Ot.prp. nr. 24 (2006–2007), der departementet uttalte:

«For å kunne fungere som legitimasjon må legitimasjonen innehalde namn på og bilete av personen. I utgangspunktet verkar det naturleg å be om pass, bankkort, førarkort eller annan legitimasjon som offentleg styresmakt har utferda. Dersom veljaren ikkje har slik legitimasjon meiner departementet at det vil vere for strengt å avvise veljaren dersom vedkommande har ein annan type legitimasjon som røystemottakaren etter ei konkret vurdering finn å kunne godkjenne. Ved denne vurderinga vil det vere naturleg å leggje vekt på «kvaliteten» på den framviste legitimasjonen, til dømes kva slags type laminering som er nytta. Dette kan vere avgjerande for kor enkelt det vil vere å forfalske legitimasjonen. Ut frå dette har departementet komme til at det ikkje bør stå i forskrifta kva typar legitimasjon som kan godkjennast.»

5.2 Førehandsrøystinga

5.2.1 Gjeldande rett

Stad for førehandsrøysting

Vallova § 8 – 3 og valforskrifta § 26 fastset at førehandsrøystinga skal gå føre seg i eigna og lett tilgjengelege lokale, der alle veljarar kan ta seg inn utan at dei må be om hjelp. Det er valstyret som peiker ut røystemottakarar og kvar ein skal ta imot førehandsrøyster. Valstyret er forplikta til å ta imot røyster på helse- og sosialinstitusjonar. Lokala som blir nytta til førehandsrøysting, skal vere lagde til rette på ein slik måte at veljarar kan ta seg inn utan at dei må be om hjelp. Dersom eitt eller fleire lokale i kommunen ikkje oppfyller dette kravet, må valstyret i utgangspunktet setje i verk tiltak som gjer lokala tilgjengelege for veljarane, som til dømes å setje opp ein rullestolrampe.

Valstyret kan ta imot førehandsrøyster heime hos personar som bur i trygde- og omsorgsbustader når desse har tilknyting til helse- og sosialinstitusjonar (valforskrifta § 25).

Opningstid for førehandsrøysting

Kommunane skal kunngjere tid og stad for førehandsrøystinga (valforskrifta § 24). Kommunane sjølve fastset opningstider. Lova byggjer likevel på ein føresetnad om at det kvar dag (måndag–fredag) i heile perioden skal vere mogleg å røyste på førehand på minst éin stad.

Ambulerande røystemottak

Vallova fastset i § 8 – 3 sjette ledd at veljarar som held til innanriks, bortsett frå på Svalbard og Jan Mayen, og som på grunn av sjukdom eller uførleik ikkje kan røyste i eit vallokale, etter søknad til valstyret kan be om å få røyste på førehand der dei held til. Valstyret skal sjølv fastsetje ein frist for når søknaden må ha komme inn til kommunen. Fristen skal fastsetjast til eit tidspunkt innanfor perioden mellom tysdag og fredag siste veka før valet, og fristen skal vere kunngjord.

For å hindre utilbørleg påverknad og sikre integritet ved valhandlinga skal det ved ambulerande røystemottak vere minst to røystemottakarar til stades, jf. vallova § 8 – 4 fjerde leddet.

5.2.2 Høyringsnotatet

Stad for førehandsrøysting

Departementet kom i høyringsnotatet til at det ikkje var behov for å føreslå å lovfeste førehandsrøysting på bestemte stader, utover det som alt er lovpålagde røystemottak på helse- og sosialinstitusjonar og ved ambulerande røystemottak.

Det vart vist til at evalueringa av valet 2007 viste at kommunane har hatt stor variasjon i tilbod om førehandsrøystemottak, som til dømes i rådhus, helse- og sosialinstitusjonar, bu- og servicesenter, bibliotek/bibliotekfilialar, universitet, høgskular, vidaregåande skular, studentsamfunn, fengsel, militærleirar, kjøpesenter og nærbutikk. Som røystemottak hadde nokre òg nytta lokale som bank, kultursenter, konsertsal, forsamlingshus, heimesjukepleia, NAV-kontor, burettslag og valbåt eller valbuss.

Evalueringa viste at bibliotek som førehandsrøystmottak fleire stader har vore ein stor suksess. Bergen kommune viser til at dei til dømes tok imot 16 423 førehandsrøyster på bibliotek mot 3651 røyster i rådhuset. Til samanlikning tok kommunen imot 2064 førehandsrøyster på universitetet og 1090 ved høgskular.

Departementet peikte i høyringsnotatet på at røystegivinga skal gå føre seg i eigna lokale, og at rammene rundt førehandsrøystinga skal vere slik at veljarane kjenner seg komfortable med situasjonen og er trygge på at grunnleggjande sikkerheitsrutinar fungerer. Om eit lokale er eigna for å ta imot førehandsrøyster, er avhengig av kva type aktivitet som elles går føre seg der.

Departementet meinte at det er viktig at det blir teke lokale omsyn ved val av mottak av førehandsrøyster, og at ein tidlegare har rådd kommunane til å ta imot førehandsrøyster på vidaregåande skular. Evalueringssvara viste likevel at dette ikkje har vore eit like vellykka tiltak i alle kommunar ved valet i 2007. Kor godt slike mottak har vorte besøkt, heng saman med kor tilgjengelege dei er, til dømes kvar skulen ligg, kommunikasjonstilbod, parkeringsplass, opningstida for røystemottaket og kva andre tilbod kommunen har etablert for røystemottak. I kystkommunar har til dømes det å bruke ein valbåt vore eit framifrå tiltak, mens bruk av bibliotek har vore tilsvarande vellykka i meir tettbygde strok.

Evalueringa viser at det å ha eit regelverk som opnar for lokale variasjonar, fungerer svært godt. Departementet viste òg til at det hadde vorte teke imot fleire førehandsrøyster enn nokon gong ved lokalval. Det er vanskelig å peike ut ein stad som utmerkte seg særskilt som eigna mottak for førehandsrøyster i alle kommunar. Departementet meinte derfor at ein bør halde fast ved at lokale tilhøve bør vere utslagsgivande for lokal tilrettelegging for førehandsrøysting.

I høyringsnotatet vurderte departementet om såkalla «Post i Butikk» kunne vere eigna lokale for røystemottak. Endringar i sals- og servicenettet til Posten har ført til at talet på postkontor frå 2011 vil vere redusert til om lag 179 postkontor. Samstundes blir det rundt 1280 «Post i Butikk».

Om «Post i Butikk» kunne vere eigna som røystelokale, vart òg drøfta i Ot.prp. nr. 30 (2000–2001) da omlegginga av postnettet førte til at førehandsrøystinga gjekk tilbake til kommunane. Departementet peikte her på at det vil vere lettare å skape ei høgtidleg og verdig ramme rundt førehandsrøystinga dersom ho går føre seg i kommunale lokale enn om ho går føre seg i butikkar eller på bensinstasjonar. Departementet ville derfor ikkje opne for førehandsrøysting på «Post i Butikk». Stortinget var samd i vurderingane til departementet, jf. Innst. O. nr. 49 (2000–2001).

I høyringsnotatet viste departementet til at det etter kvart finst mange «Post i Butikk»-lokale. Det sentrale spørsmålet er om «Post i Butikk» eignar seg som lokale for førehandrøysting. Eit vallokale må ha stort nok areal til å sikre at veljaren kan røyste i «enerom og usett» og utan forstyrrande element. Samstundes må lokalet ha tilstrekkeleg med plass slik at ein på ein god måte sikrar at ein kan følgje dei administrative rutinane som er knytte til gjennomføringa av røystinga. «Post i Butikk»-lokala er ikkje like store rundt om, og avsette areal er integrerte i butikklokalet. Departementet gjekk ut frå at nokre av lokala som inneheld «Post i Butikk», kan vere høvelege for førehandsrøysting, mens andre ikkje er det. Dette er vurderingar som ein må gjere for det aktuelle lokalet.

Å gjennomføre røysting i slike lokale vil kunne bli svært kostbart. Ein kan stille spørsmål ved samfunnsnytten her, ikkje minst fordi kommunane i dag alt sørgjer for svært god tilrettelegging. Departementet meinte at kommunane sjølve er dei nærmaste til å vurdere ut frå lokale tilhøve kva lokale som eignar seg best til røysting akkurat hos dei.

Konseptet for «Post i Butikk» blir drive av ein tredjepart. Departementet viste til at det byggjer på at delar av eit butikklokale, ein bensinstasjon eller liknande blir nytta til posttenester (nokre få stader også hos andre samarbeidspartnarar). Posten gjer avtale med ulike samarbeidspartnarar om at dei skal ta seg av posttenester. Departementet meinte det var usikkert i kor stor grad Posten eventuelt har høve til gjennom ein slik avtale å påleggje ein tredjepart også å tilby røystemottak ved val. Det er ikkje Postens eigne tilsette som arbeider på desse stadene, men butikkpersonale som tek seg av dei aktuelle posttenestene.

Departementet meinte at det på generelt grunnlag ikkje kunne rå til at «Post i Butikk»-lokala blir nytta som røystemottak, men at kvar kommune sjølv må vurdere kor tenleg og praktisk dette er, og korleis dette eventuelt skal løysast avtalerettsleg.

Departementet viste til at spørsmålet om veljarane har gode nok høve til å røyste på førehand, ikkje kan vurderast ein gong for alle, men må vurderast løpande ut frå endra tilhøve i samfunnet.

Opningstider ved førehandsrøystemottak

Det vart i høyringsnotatet ikkje føreslått å fastsetje bestemte opningstider i lokala for førehandsrøysting. Evalueringa etter valet i 2007 viste at opningstidene er tilpassa lokale tilhøve.

Kommunane Ås, Oslo, Bergen, Trondheim og Tromsø hadde førehandsrøysting på universitet. Tilbodet hadde gått over heile perioden i ein av kommunane, mens dei andre hadde tilbodet tilgjengeleg frå to til fem dagar. Alle kommunane melde om godt besøk ved desse mottaka. Til saman 11 kommunar hadde førehandsrøystemottak ved høgskular. Ein av dei hadde tilbodet tilgjengeleg i heile perioden med førehandsrøysting, mens dei andre kommunane hadde hatt dette ope frå tre timar til to heile dagar. To av kommunane som hadde dette tilbodet til veljarane, melde om bra besøk. I tillegg hadde 34 av kommunane lagt til rette for førehandsrøysting på vidaregåande skular.

Røysting i nærbutikk, kjøpesenter og banklokale hadde stort sett følgt opningstidene i forretningane.

Departementet konkluderte i høyringsnotatet med at det ikkje fann grunnlag for å lovfeste bestemte opningstider. Det vart vist til at talet på røysteføre i kommunen, geografiske tilhøve, plassering av lokale og type lokale vil spele inn når opningstidene i kommunen skal fastsetjast. Det er derfor nødvendig at opningstidene blir tilpassa dei lokale tilhøva.

Ambulerande røystemottak

I høyringsnotatet vart det vurdert om ein skulle leggje til rette for ambulerande røystegiving også på valdagen. Det vart vist til at det er nokre tilfelle der veljarar blir sjuke rett før valdagen, eventuelt kjem på sjukehus, slik at dei ikkje får nytta seg av høvet til verken å røyste på førehand eller på sjølve valdagen.

Departementet meinte likevel at slik røystegiving ikkje burde lovfestast.

I høyringsnotatet peikte departementet på at ambulerande røystemottak på valdagen òg vart vurdert i Ot.prp. nr. 45 (2001–2002). Det vart lagt vekt på at prinsippet om at flest mogleg veljarar måtte få høve til å røyste, og eit viktig spørsmål i så måte var kor langt ein skal strekkje seg for å oppfylle dette prinsippet. Når det galdt veljarar som vart akutt sjuke på valdagen, og som ikkje hadde røysta på førehand, gjekk departementet ut frå at det her var tale om svært få veljarar, og at det ville krevje betydelege ressursar å hente inn røyster frå desse veljarane på valdagen. Departementet viste til at det under perioden for førehandsrøysting blir sett ein frist for å fremje krav om å få røyste heime, og at denne fristen er sett for at det skal vere mogleg å organisere det ambulerande røystemottaket på ein fullgod måte. Dersom det skulle etablerast ambulerande røystemottak på valdagen – basert på ein førespurnad til valstyret (eller eit røystestyre) i løpet av valdagen – ville ikkje kommunane ha særleg god tid til å organisere røystemottaket. Eit slikt røystemottak vil òg krevje større ressursar til personell på sjølve valdagen. Departementet konkluderte med at ordninga med ambulerande røystemottak framleis burde vere avgrensa til å gjelde i samband med førehandsrøystinga.

I høyringsnotatet vart det vist til tidlegare vurderingar, og at det ikkje ville vere praktisk tenleg med ei ordning med å ta imot røyster frå veljarar som til dømes ligg på sjukehus utanfor den kommunen der dei er førte inn i manntalet. Slike røyster må i tilfelle sendast til rett kommune, noko som ville ført til at ein måtte skyve på fristen for godkjenning av røyster. Det ville føre til tilsvarande forseinkingar i når valresultatet var klare. Dersom få personar røystar på denne måten, kan det òg vere umogleg å halde røystene hemmeleg. Det var også vurdert om det kunne opnast for at valstyret kunne ta imot slike røystegivingar frå veljarar som er manntalsførte og oppheld seg i sin eigen kommune på valdagen.

Departementet viste til at det kan argumenterast med at heller ikkje tilrettelegginga på valtinget gjeld andre enn dei som er manntalsførte i kommunen. Ei ordning der ein ved sjukdom kan røyste i sin eigen kommune dersom ein oppheld seg der, men ikkje i ein annan kommune dersom ein oppheld seg der, kan av enkelte oppfattast som urettvis. I høyringsnotatet vart det vist til at meininga med ei ordning for ambulerande røystemottak må vere å gi eit tilbod til alle veljarar som ikkje har førehandsrøysta, og som blir hindra i å røyste på valdagen, uavhengig av kvar dei oppheld seg.

Det kan òg vere vanskeleg å avgrense ei slik ordning til berre å gjelde ved sjukdom og uførleik. Truleg kan også andre veljarar av ulike årsaker ha problem med å møte opp på valdagen, til dømes personar som på valdagen blir skrivne inn ved ulike institusjonar, fengsel, krisesenter osv. Alle veljarar har lik rett til å røyste, og slik departementet vurderte det, ville det derfor ikkje vere lett å grunngi kvifor ikkje alle som ikkje kan møte på valtinget, burde ha same rett til ambulerande røystemottak.

Departementet såg det også som ei utfordring å få informert veljarane om ei slik ordning, særleg dersom ein skal avgrense kven ho skal gjelde for. Det er viktig at reglane for røysting er påreknelege og enkle å praktisere.

Departementet peikte på at det å organisere ambulerande røystemottak på valdagen kan by på store utfordringar for valstyret. På valdagen er det mange personar i aktivitet ute i vallokala, og det kan vere problematisk å få organisert «bakvakter» for ambulerande røystemottak. Slike røystemottak vil krevje nøye planlegging og tilrettelegging på førehand, noko som ville føre til auka ressursbruk for kommunane, både økonomisk og når det gjeld personell. Særleg vil det vere problematisk at ein på førehand ikkje veit kor mange som kan komme til å nytte ordninga. Det kan såleis verke lite tenleg med ei slik ordning.

På institusjonar eller sjukehus vil ein i tillegg også måtte passe røystinga inn i dei rutinane ein har, noko som kan by på ein del praktiske utfordingar. Ved akuttinnlegging er det administrasjon og rutinar som må følgjast, og undersøkingar som skal gjennomførast. Dette kan føre til vanskar med å hindre utilbørleg påverknad, hemmeleg val og god nok logistikk rundt røystinga.

Av omsyn til kravet om at alle veljarar skal ha like høve til å røyste, meinte departementet at det ikkje bør opnast for at kommunane sjølve på frivillig basis kan avgjere om dei vil opne for ambulerande røystemottak.

Etter ei samla vurdering kom departementet i høyringsnotatet til at det ikkje burde etablerast ei særskild ordning for ambulerande røystemottak på valdagen/valdagane.

5.2.3 Høyringsinstansane

Stad for førehandsrøysting

Det er eit fåtal av kommunane som har uttalt seg eksplisitt om stader for førehandsrøysting. Dei som har gjort det, er samde med departementet i at ordninga slik ho er i dag, må førast vidare. Fleire kommunar viser til at dei sjølve er best til å vurdere kva lokale som er best eigna for førehandsrøysting, og at dei gjer sine vurderingar ut frå omsynet til å gjere valet best mogleg tilgjengeleg, til krav om ro og orden og til at valet skal gjennomførast utan forstyrrande element.

Opningstider ved førehandsrøystemottak

Nokre få kommunar har merknader til opningstider i samband med førehandsrøystinga. Det blir generelt peikt på at det er viktig med fleksibilitet når det gjeld opningstid, og at kommunane må leggje til rette ut frå lokale behov. Det blir òg vist til at lengre opningstider vil føre til auka kostnader.

Ålesund kommune uttaler:

«I likhet med fastsetting av sted for stemmegivning må de lokale forholdene være utslagsgivende også for åpningstidene av valglokalene. Hvis lokale forhold skal ha noen betydning, kan ikke lovfesting være vegen å gå. Flere, lett tilgjengelige valglokaler som er åpne alle hverdager og på kvelder – i hele eller deler av perioden, er en så stor fordel for velgerne – og for kommunene selv – at vi tror kommunene tar departementets synspunkt til etterretning uten pålegg gjennom lov.»

Ambulerande røystemottak

Det er berre eit fåtal av kommunane som har uttalt seg om ambulerande røystegiving. Eit par kommunar uttrykkjer ønskje om at det skal vere mogleg med ambulerande røystegiving på valdagen, og meiner at behovet for dette er større enn å få røysta før den ordinære førehandsrøystinga tek til.

Lenvik kommune uttaler:

«Denne tilgjengeligheten for velgerne ble aktualisert i Lenvik ved siste valg, og på bakgrunn av dette mener en at det bør åpnes opp for at velgere som uforskyldt kommer i en situasjon der de ikke kan møte opp i stemmelokalet på valgdagen(e) allikevel vil kunne ha muligheten til å få stemt.»

5.2.4 Merknader frå departementet

Stad for førehandsrøysting

Departementet vil ikkje rå til at det blir lovfest bestemte stader for førehandsrøysting utover dei som alt ligg i vallova. Evalueringa viser at lokale tilhøve må vere utslagsgivande for kva lokale som blir nytta. Dersom ein krev at det skal vere røystegiving på bestemte stader, kan dette ha uheldige konsekvensar. Til dømes vil det somme stader liggje til rette for førehandsrøysting på høgskular, mens dette ikkje er tilfellet i andre kommunar. Her må valstyret sjølv sørgje for ei heilskapleg vurdering.

Høyringsinstansane er stort sett samde med departementet i at reglane slik dei er i dag, bør førast vidare. Kommunane peiker på at lokala må vere godt tilgjengelege på alle måtar, det vil seie både når det gjeld offentleg kommunikasjon, haldeplassar, parkeringsplassar, trinnfri inngang, gode lystilhøve osv.

Slik departementet vurderer det, viser evalueringa etter valet i 2007 at kommunane har god tilrettelegging for førehandsrøysting, noko også det stigande talet på førehandsrøyster kan vere med og stadfeste. Departementet vil etter valet i 2009 vurdere på nytt om førehandsrøysting ved vidaregåande og høgare utdanningsinstitusjonar bør fastsetjast i lov.

Opningstider ved førehandsrøystemottak

Kommunane sluttar seg stort sett til vurderingane frå departementet. Departementet finn ikkje grunnlag for å lovfeste bestemte opningstider. Opningstidene bør vere tilpassa dei lokale tilhøva, mellom anna ut frå kor mange røysteføre det er, og geografiske tilhøve.

Departementet vil understreke at det er viktig at veljarane får høve til å røyste på tidspunkt som passar dei, og at det blir lagt godt til rette for røysting. I ein travel kvardag kan det vere vanskeleg å finne tid til å røyste. Særleg kan det vere problematisk dersom vallokalet ikkje er tilgjengeleg etter arbeidstid. Kommunane bør derfor vurdere opningstidene nøye.

Departementet meiner at det er grunn for kommunane til å vurdere å ha langope fleire dagar, særleg mot slutten av perioden med førehandsrøysting, og å opne tidlegare om morgonen enn det som har vore praksis til no. Kommunane bør òg vurdere om dei skal ha langope minst ein dag i veka i heile perioden og dessutan kvar dag den siste veka. Siste fredag før valdagen kan det likevel, av omsyn til å få røystene fram i tide, vere grunn til å stengje tidlegare. Dette må vurderast lokalt. Kommunane bør òg vurdere å halde laurdagsope heile perioden.

Departementet vil etter valet i 2009 sjå nærmare på korleis kommunane praktiserar laurdagsopne og langopne opningstider. På dette grunnlaget vil departementet igjen vurdere om det er nødvendig med sterkare føringar på når det skal vere mogleg å røyste på førehand.

Ambulerande røystemottak

Eit fåtal har kommentert omtalen av ambulerande røystemottak i høyringsnotatet. Departementet held fast ved vurderinga si i høyringsnotatet om at det ikkje bør etablerast ei særskild ordning for ambulerande røystemottak på valdagen/valdagane.

5.3 Bør det stillast krav til kva røystesetlar som kan nyttast i vallokala?

5.3.1 Gjeldande rett

Valmyndigheitene (fylkesvalstyra ved stortingsval og fylkestingsval, valstyra ved kommunestyreval) har ansvaret for å trykkje røystesetlar, jf. vallova § 7 – 1. Med heimel i lova § 7 – 3 har departementet fastsett føresegner om utføring og trykking av røystesetlar (valforskrifta §§ 19–20). I forskrifta § 21 er det fastsett at den tillitsvalde for kvar enkelt valliste har rett til å få den mengda røystesetlar vedkommande ønskjer.

Det er ikkje påbode å bruke dei røystesetlane valmyndigheitene let trykkje. Ein veljar kan til dømes bruke ein setel som er skriven for hand, ta kopi av ei godkjend valliste eller skrive ut den offisielle vallista frå Internett. Dersom veljaren har levert ein røystesetel med endringar, er det ikkje noko krav om at vedkommande har gjort endringane sjølv. Ein kan bruke ein røystesetel som er ferdig endra av andre. Det avgjerande er at veljaren i «enerom og usett» har gjort seg opp den meininga at han eller ho skal bruke den røystesetelen.

5.3.2 Høyringsnotatet

I høyringsnotatet drøfta departementet om det burde vere forbod mot å bruke ein røystesetel som veljaren har teke med seg inn i lokalet. Det vart òg drøfta om ein røystesetel må reknast som eit verdidokument. Departementet peikte på at ein kan stille spørsmål ved om dei reglane som gjeld i dag, opnar for at det kan skje valfusk, til dømes ved at ein røystestyremedlem eller ein valfunksjonær deler ut røystesetlar som er ferdig retta, til ei gruppe av veljarar og deretter nyttar seg av den funksjonen han eller ho har i vallokalet, til å kontrollere om desse røystesetlane blir brukte.

Det har òg vore reagert på at det blir organisert aksjonar blant veljarane ved at ferdig retta røystesetlar blir delte ut, anten ved kontakt med veljarane før valet eller utanfor vallokala på valdagen. Dei som reagerer på dette, stiller spørsmål om ein ikkje her har å gjere med utilbørleg påverknad av veljarane, og om det må reknast som freistnad på valfusk.

Departementet peikte på at det å setje i verk aksjonar for å få veljarane til å rette røystesetlane slik at valresultatet blir påverka på ein særskild måte, ikkje er i strid med gjeldande føresegner i vallova. Dette gjeld anten ein oppmodar veljarane gjennom løpesetlar, avisinnlegg og liknande, eller om ein deler ut ferdig retta røystesetlar til veljarane utanfor vallokalet. Slike aksjonar vil ikkje vere i strid med lova, med mindre det kan dokumenterast at veljarane blir utsette for slik utilbørleg påverknad at det må reknast som valfusk.

Departementet viste til at spørsmålet om å fastsetje reglar som avgrensar verknadene av rettingar veljarane har gjort – særskilt når det gjeld organiserte aksjonar – har vore diskutert fleire gonger tidlegare, utan at det har vorte fremja eller vedteke slike reglar.

Dei endringane veljarane gjer på røystesetlane, anten det skjer tilfeldig eller etter organiserte retteaksjonar, kan gi utslag når det gjeld kven som blir vald inn i kommunestyra. Dette er ei følgje av reglane om personval.

Departementet konkluderte med at prinsipielle og praktiske omsyn tilseier at ein ikkje bør gå inn for forbod mot retteaksjonar.

Departementet peikte på at det har vorte reist spørsmål om det er for lett for veljarane å få tilgang til røystesetlar og dermed setje i verk organiserte aksjonar for å påverke utfallet av valet. Spørsmålet er om ein bør vurdere tiltak for å hindre at røystesetlar kjem veljarane i hende like lett som i dag. Det kan diskuterast om røystesetlane skal reknast for å vere verdidokument og berre vere tilgjengelege for veljarane i samband med røystinga på valtinget og på førehand.

Departementet meinte at det i prinsippet ville vere mogleg å innføre reglar om at røystesetlar skal handsamast som ei form for verdidokument og berre vere tilgjengelege for veljarane inne i røysteavlukka. Ein måtte i tilfelle produsere setlane på ein slik måte at det ikkje ville vere mogleg å forfalske dei, og slik at det var lett å sjå at setelen var ein offisiell røystesetel, til dømes med ein strekkode. Konsekvensen av ei slik ordning ville vere at ein måtte forkaste andre røystesetlar som måtte bli nytta. Dette ville truleg føre til at talet på forkasta setlar går opp. Talet på forkasta setlar er i dag svært lågt som følgje av forenkla reglar. Samstundes ville krav om ikkje å bruke andre røystesetlar enn dei ein finn i vallokalet, gjere det vanskeleg – om ikkje umogleg – å organisere veljaraksjonar.

Dersom røystesetlane skal vere verdidokument med ein særskild strekkode, vil dei heller ikkje kunne delast ut til dei som stiller lister ved valet. Dei som stiller liste, må seiast å ha ei legitim interesse i å kunne gi informasjon om og kunne presentere kandidatane nærmare ved at dei har kontakt med veljarane i samband med valkampen. Mange veljarar ønskjer å få med seg røystesetlar for å kunne sjå nærmare på kandidatane.

Ein vil måtte rekne med at det vil skape køar i vallokala dersom alle veljarane må gjere alle endringar på setlane mens dei oppheld seg inne i avlukka. Dette kan føre til at ein del veljarar vil forlate lokala utan at dei har fått røysta.

Departementet fann at ein røystesetel ikkje bør reknast som eit verdidokument. Eit krav om at ein berre skal godkjenne røystesetlar som er produserte av valmyndigheitene og gjorde tilgjengelege der røystinga går føre seg, er eit drastisk tiltak som vil vere til stor ulempe for veljarane. Det vil mest sannsynleg føre til at talet på forkasta røyster stig. Ein kan heller ikkje sjå bort frå at det kan gå ut over valdeltakinga.

Departementet meinte òg at det kan vere grunn til å stille spørsmål om det er påvist så mange ulemper ved den ordninga vi har i dag, at det skulle rettferdiggjere å vurdere eit heilt nytt system som ville innebere mange andre ulemper.

Departementet konkluderte – etter ei samla vurdering –med at ein ikkje fann grunn til å gjere framlegg om å endre reglane om kva røystesetlar som kan godkjennast.

Etter valet i 2007 dukka det opp spørsmål om det bør vere lovleg å dele ut vallister utanfor vallokala på valdagen. Dei som deler ut slike lister, er gjerne representantar for partia (og andre som stiller liste). Dette var tidlegare nokså vanleg i samband med valavviklinga, særleg i dei største byane. Det kan verke som om denne verksemda er i ferd med å ta seg opp att. Nokre veljarar reagerte negativt.

Vallova § 9 – 4 (1) slår fast at det ikkje er tillate å drive valagitasjon eller å utføre handlingar som kan forstyrre eller hindre ei normal gjennomføring av valhandlinga. Forbodet gjeld vallokalet og dei romma veljarane må passere for å komme fram til vallokalet, derimot ikkje området utanfor bygningen der vallokalet ligg, til dømes parkeringsplassen utanfor.

Når representantar for partia byr fram røystesetlar til veljarane, må det oppfattast som valagitasjon. Det vil såleis vere i strid med lova dersom dei som deler ut lister, held til innanfor det området som er nemnt i lova, til dømes i korridoren utanfor det rommet der røystinga går føre seg. Det er dei som har ansvaret for valavviklinga, som skal sjå til at regelverket blir følgt. Med heimel i vallova § 9 – 4 (3) kan leiaren eller nestleiaren i røystestyret vise bort personar som ikkje følgjer lovverket på dette punktet.

Departementet meinte at det ikkje er grunnlag for å gjere framlegg om eit lovforbod mot å dele ut vallister på valdagen. Dette må ein sjå på som ein del av ein demokratisk valkamp. Ordensreglane i lova ser ut til å vere eit tilstrekkeleg verkemiddel for valmyndigheitene til å kunne slå ned på eventuelle overtramp.

5.3.3 Høyringsinstansane

Det er ingen av høyringsinstansane som gir uttrykk for at dei vil ha reglar i lova som set grenser for kva slags røystesetlar som kan nyttast, ut over det som følgjer av gjeldande lov og forskrift. Heller ikkje er det noko krav om at ein skal regulere høvet til å dele ut røystesetlar.

5.3.4 Merknader frå departementet

Ut frå det som er sagt i høyringsnotatet og tilbakemeldingane frå høyringsinstansane, finn departementet at det ikkje er grunnlag for å gjere framlegg om føresegner i lova som pålegg veljarane å bruke berre dei røystesetlane som er tilgjengelege i røystelokala. Heller ikkje finn departementet at det er grunn til å gjere framlegg om innskrenkingar i retten til å dele ut ferdig retta røystesetlar til veljarane med oppmoding om å bruke desse, ut over det som følgjer av gjeldande reglar.

5.4 Bør det stillast krav til kven som kan gjere teneste som medlem i røystestyra eller vere valfunksjonær?

5.4.1 Gjeldande rett

Vallova § 4 – 2 fastset at eit røystestyre på minst tre medlemmer skal administrere røystinga i kvart vallokale dersom røystinga går føre seg på fleire stader. Kommunestyret – eller valstyret etter delegering – vel røystestyra.

I merknadene til paragrafen seier departementet at det er opp til kvart kommunestyre å avgjere korleis røystestyra skal oppnemnast og setjast saman (Ot.prp. nr. 45 (2001–2002), side 256).

Det er ikkje gitt nærmare reglar om valførleik til røystestyra. Dei vanlege reglane om val til kommunale nemnder i kommunelova § 14 vil da gjelde. Hovudregelen er at alle som har røysterett til kommunestyreval og fylkestingsval, er valføre. Unntak gjeld for visse grupper, til dømes tilsette i visse kommunale og fylkeskommunale stillingar. Personar som ikkje har nådd røysterettsalderen, kan veljast, men har ikkje plikt til å ta imot val, jf. kommunelova § 14 nr. 1 bokstav a siste punktum.

Det er ikkje noko forbod i lova mot å velje kandidatar som stiller til val, eller andre aktive politikarar til røystestyra.

Vallova har ikkje føresegner om valfunksjonærar. Det er likevel nokså vanleg at ein i tillegg til røystestyra peiker ut valfunksjonærar til å ta seg av dei praktiske oppgåvene, som rettleiing til veljarane, avkryssing i manntalet, kontroll av røystesetelbunkane i røysteavlukka, førebels oppteljing osv. I tillegg hjelper funksjonærane ved oppteljing og valoppgjer sentralt i kommunen. Desse funksjonærane er gjerne kommunalt tilsette eller pensjonistar, men det kan òg vere aktive politikarar.

5.4.2 Høyringsnotatet

Departementet viste til at det har vore stilt spørsmål ved om aktive politikarar og listekandidatar bør ha oppgåver i samband med avviklinga av val. Somme vil meine at aktive politikarar ikkje har – eller kan mistenkjast for ikkje å ha – den nøytraliteten som må vere eit krav til den som har offisielle plikter i samband med avviklinga av val. Ved valet i 2007 vart det sett fram påstandar om at det i nokre tilfelle hende at aktive politikarar og listekandidatar dreiv aktiv påverknad overfor veljarane inne i vallokalet.

Departementet fann derfor grunn til å vurdere om det bør innførast restriksjonar mot at politikarar – eller eventuelt berre listekandidatar – sit i røystestyra eller fungerer som valfunksjonærar.

I samband med evalueringa av valet i 2007 bad departementet kommunane om å rapportere korleis røystestyra er sette saman.

Det ser ut til å vere vanleg at røystestyra blir valde etter forslag frå dei politiske partia i kommunestyret, og slik at røystestyra får ei tverrpolitisk samansetjing, utan at eitt parti skal ha fleirtal i eit røystestyre. Tilbakemeldingar frå kommunane i evalueringa viser at nesten alle bruker politikarar som røystestyremedlemmer. Det er berre nokre få som svarer at dei vel andre innbyggjarar. Når det gjeld funksjonærar (i tillegg til røystestyra), nyttar dei fleste kommunane kommunalt tilsette. Departementet har ikkje fått tilbakemeldingar frå kommunane som tyder på at dei har registrert uheldige utslag av den ordninga dei praktiserer.

Departementet presiserte at det å vere medlem av eit røystestyre eller å ha oppgåver som valfunksjonær er viktige verv som stiller store krav til kvar enkelt. Gjennomføring av val er ein av dei viktigaste prosessane i eit demokrati, og ein må derfor leggje avgjerande vekt på å unngå at det blir reist tvil om alt går føre seg i samsvar med lov og forskrift.

Det at aktive politikarar sit i røystestyra eller er valfunksjonærar, kan føre til negative reaksjonar hos nokre veljarar. Dei kan – same kor grunnlaust det måtte vere – få den oppfatninga at politikarane ikkje er upartiske, og at valet ikkje går føre seg på rett måte. Særleg kan det oppstå uheldige situasjonar dersom dei som stiller til val, også sit i røystestyra eller er valfunksjonærar, og dei ikkje er seg bevisst det ansvaret det fører med seg. Det å ha ein offisiell funksjon på valdagen inneber at ein ikkje skal vere politisk aktiv og prøve å påverke veljarane.

Departementet vurderte om det bør innførast lovføresegner om valførleik til røystestyra og avgrensingar når det gjeld kven som kan oppnemnast som valfunksjonær. Ei innsnevring av den krinsen som kan vere røystestyremedlemmer eller valfunksjonærar, vil krevje ei god grunngiving. Reint prinsipielt bør færrast mogleg vere nekta val til offentlege verv. Departementet fann at det ikkje var påvist slike uheldige konsekvensar av det systemet vi har i dag, at det skulle tilseie at ein bør innføre såpass drastiske tiltak som å nekte nokon å vere med på valavviklinga. Systemet med politikarar som medlemmer av røystestyra eller som valfunksjonærar har lange tradisjonar hos oss. Departementet meinte at praksisen i kommunane med å velje representantar frå ulike parti som medlemmer av røystestyra gjer sitt til at valavviklinga blir gjennomført på ein måte som sikrar nøytralitet, og at ikkje noko parti får fordelar. Personar frå ulike parti utgjer ein viktig korreksjon i høve til kvarandre.

Ei innskrenking av kven som er valføre, kan dessutan skape problem når det gjeld å skaffe nok personar til å sikre ei forsvarleg gjennomføring av valet. Somme kommunar har alt i dag signalisert at det kan vere problem med å skaffe mange nok hjelparar til å gjennomføre valet.

Departementet fann at det ikkje er sterke nok grunnar til at ein bør gå inn for å lovfeste avgrensingar med omsyn til kven som kan sitje i røystestyra eller fungere som valfunksjonærar. Det kan likevel vere uheldig at listekandidatar blir valde inn i røystestyra og/eller får ei framståande rolle i vallokalet.

Departementet understreka at det kan vere grunn for kommunane til å tenkje prinsipielt når det gjeld samansetjinga av røystestyra, og at dei bør vere bevisste på at det kan oppstå særlege problem dersom ein vel listekandidatar. Ein bør prøve å avgrense bruken av listekandidatar, og ein bør søkje å unngå dei mest sentrale kandidatane. Samstundes bør ein gi røystestyra ei breiast mogleg politisk samansetjing. Kommunane bør vurdere om det er mogleg å avgrense kva oppgåver ein kan gjere som røystestyremedlem eller valfunksjonær når ein samstundes er listekandidat. Ein bør til dømes – så langt råd er – unngå å gi hjelp til veljarane inne i røysteavlukket eller rettleie veljarane med bretting av røystesetlar. Kommunane bør i informasjonen sin til røystestyremedlemmer og valfunksjonærar om den praktiske gjennomføringa av valet understreke kor viktig det er at alle opptrer på ein slik måte at det ikkje kan reisast tvil om at alt går rett føre seg.

5.4.3 Høyringsinstansane

Det er berre seks av høyringsinstansane som kommenterer dette i punktet i notatet.

Integrerings- og mangfaldsdirektoratet (IMDI) føreslår

«(…) en prøveordning som kan fange opp at sammensetningen av valgfunksjonærer bør gjenspeile sammensetningen i valgkretsen, slik at innvandrere representeres blant valgfunksjonærene i langt flere valglokaler enn i dag. Inkludering av personer med innvandrerbakgrunn i myndighetenes gjennomføring av valg kan tenkes å ha positive ringvirkninger på valgdeltakelsen blant innvandrerbefolkningen.»

Hamar kommune opplyser at dei nyttar politikarar og listekandidatar i røystestyra Dette er ei ordning som fungerer godt i kommunen, og dei har ikkje fått signal som tyder på at politikarane har prøvd å påverke veljarane. Røynsla deira er at politikarane har ei stor kontaktflate og kjenner til mange av veljarane, noko som er ein stor fordel etter at legitimasjonskravet er innskjerpa. For kommunen vil det vere ei stor utfordring med å få bemanna røystestyre og vallokala dersom dei ikkje kunne bruke politikarar, også dei som står på vallistene.

Vefsn kommunehar evaluert det førre valet og konkludert med at ingen aktive politikarar eller listekandidatar skal vere i avlukke ved neste val, verken ved førehandsrøysting eller valting.

Fredrikstad kommuneer samd i at det ikkje bør gjerast framlegg om å avgrense kven som kan sitje i røystestyra eller vere valfunksjonærar. Dei har ikkje fått kritikk av ordninga med politikarar i røystestyra, og dei meiner at innbyggjarane har stor tillit til valgjennomføringa. Dei legg vekt på at røystestyra skal vere samansette av politikarar frå fleire parti.

Levanger kommune er samd i at det ikkje er grunnlag for å endre lova når det gjelde kven som er valføre til røystestyra.

Ålesund kommune meiner at vallova må få ei føresegn om at listekandidatar ikkje kan vere medlem av røystestyra eller bli engasjerte son valfunksjonærar.

Dei andre høyringsinstansane har ingen merknader.

5.4.4 Merknader frå departementet

Departementet meiner at både evalueringa etter valet og høyringa viser at det ikkje er noko sterkt ønske om lovreglar som avgrensar valførleiken til røystestyre for listekandidatar og andre politikarar. Det vil derfor ikkje bli fremja noko forslag om slike reglar.

Departementet vil likevel presisere at det er viktig at kommunane organiserer valavviklinga slik at det ikkje kan reisast tvil om alt går føre seg i samsvar med regelverket. Departementet vil oppmode kommunane til å vurdere særskilt om listekandidatar skal gjere teneste som medlemmer i røystestyra eller som valfunksjonærar. Det er viktig at listekandidatar og andre politikarar ikkje får slike roller at det kan stillast spørsmål om det skjer utilbørleg påverknad av veljarane.

Kommunane bør òg leggje vekt på det omsynet IMDI er oppteke av. Det er viktig at røystestyra og gruppa av valfunksjonærar får ei slik samansetjing at innvandrarar er med på valavviklinga. Særleg gjeld dette i samband med lokalvala der utanlandske statsborgarar har røysterett. Dette kan gjere sitt til å styrkje kjensla i denne gruppa av at dei er ein likeverdig del av veljarkorpset, noko som igjen kan føre til auka valdeltaking. Når det elles gjeld val av medlemmer til røystestyra, vil vi vise til det som er sagt om dette i kapitlet om legitimasjonsplikt.

5.5 Bør det innførast røystesetelkonvolutt på valdagen att?

5.5.1 Gjeldande rett

Vallova § 9 – 5 (3) fastset dette når det gjeld framgangsmåten ved røystinga på valtinget:

«Velgeren skal i enerom og usett brette sammen stemmeseddelen slik at det ikke er synlig hvilken valgliste velgeren stemmer på. Velgeren leverer stemmeseddelen til stemmestyret, som stempler den med et offisielt stempel. Velgeren legger selv stemmeseddelen ned i en urne.»

Av omsyn til veljarane er det i vallova § 9 – 5 (5) gjort unntak frå kravet. Her heiter det:

«Velger som har behov for det, kan selv be stemmestyret om å få nødvendig hjelp ved stemmegivningen.»

Valforskrifta § 19 fastset at røystesetlane som skal brukast på valtinget,

«skal produseres på en slik måte at det ikke er mulig å se hva velgerne har stemt etter at stemmeseddelen er brettet sammen» og «… være i størrelse A5 eller være falset, eventuelt klargjort til falsing, til A5».

Dersom prosedyrane i lova og forskrifta blir følgde fullt ut, vil ingen andre enn veljaren vite kva for ei valliste han eller ho røystar på. Denne framgangsmåten ved røystinga vart innført med vallova frå 2002.

Tidlegare fastsette vallova at veljaren i «enerom og usett» skulle leggje røystesetelen ned i ein offisiell røystesetelkonvolutt, som han eller ho deretter la i ei urne på bordet til røystestyret.

5.5.2 Bakgrunnen for lovendringa i 2002

Vallovutvalet gjorde i NOU 2001:3 framlegg om at ein burde gå bort frå å bruke konvolutt ved røystinga på valtinget. Utvalet peikte på at den dagjeldande ordninga med å bruke røystesetelkonvolutt – og pålegg om at røystestyret skulle føre konvoluttrekneskap – hadde ein del ulemper:

Det vart registrert feil i konvoluttrekneskapen. Ved kvart val måtte ein forkaste ein del røystesetlar i urna fordi dei låg lause i urna. Det var ikkje samsvar mellom talet på brukte konvoluttar og talet på røystesetlar som vart talde opp.

Utvalet peikte på at ein kunne oppnå ein del fordelar dersom ein gjekk bort frå kravet om å bruke røystesetelkonvolutt på valtinget: Ein kunne eliminere problemet med lause setlar i urnene, unngå at det var for mange setlar til oppteljing, valoppgjeret ville bli enklare, og ein ville eliminere problema med feil i konvoluttrekneskapen.

Utvalet føreslo derfor at ein gjekk bort frå bruken av røystesetelkonvolutt ved røystinga på valtinget. I staden burde ein innføre ein prosedyre der veljaren tek ein røystesetel inne i avlukket og brettar han saman, slik at det ikkje er mogleg for andre å sjå kva for ei valliste røystesetelen gjeld. Veljaren går deretter ut av avlukket og til bordet til røystestyret, der ein av medlemmene i røystestyret skal stemple setelen med eit offisielt stempel, før veljaren sjølv legg setelen ned i urna.

Utvalet presiserte at det er viktig å halde fast på prinsippet om hemmeleg val. Dei peikte på at ein ved praktiske tiltak kan gjere mykje for å sikre at valet til kvar veljar blir hemmeleg. Røystesetlane bør trykkjast i ein slik papirkvalitet at det ikkje vil vere mogleg å lese gjennom røystesetelen når han er bretta saman. Kommunane burde sørgje for å forme røystesetlane slik at det var lett å brette dei. Utvalet presiserte òg at det er viktig at veljarane sjølve er påpasselege.

I Ot.prp. nr. 45 (2001–2002) slutta departementet seg til forslaget frå utvalet, og det fekk samrøystes tilslutning ved handsaminga i Stortinget.

5.5.3 Høyringsnotatet

I høyringsnotatet reiste departementet spørsmål ved om manglande røystesetelkonvolutt på valtinget er i strid med prinsippet om hemmeleg val. Det vart peikt på at veljarane i ein del tilfelle har bretta røystesetlane feil, slik at det er synleg for andre i vallokalet kva for ei valliste setelen gjeld. Det har òg vorte hevda at valfunksjonærane i nokre tilfelle skal ha opna den samanbretta røystesetelen for å kontrollere at det ikkje ligg fleire setlar inni kvarandre. Vidare har det vorte reagert på at det er mogleg å sjå at veljarar ikkje røystar til fylkestingsvalet når det er tydeleg at dei berre leverer røystesetel til kommunestyrevalet.

Ein viktig føresetnad for hemmeleg val er at veljarane brettar røystesetelen slik at ingen kan sjå kva for ein røystesetel dei har nytta, før dei går ut av røysteavlukket. Både departementet og kommunane har gjennomført ulike informasjonstiltak ved dei tre siste vala, som til dømes husstandsbrosjyre, plakatar til oppslag i vallokala og i røysteavlukka, tv-spotar med rett bretting og valvertar i vallokala som viser og forklarer korleis røystesetlane skal brettast. Mange røystesetlar var også merkte med brettekant og/eller hadde trykt på ei oppmoding til veljaren om å brette røystesetelen.

I evalueringa etter valet i 2007 er det svært få av kommunane som melder at det oppstod feil ved brettinga av røystesetlane. Blant dei kommunane som opplevde enkelte brettefeil, svarer fleire at det var mindre feil no enn ved valet i 2005. Om lag 35 prosent av kommunane seier at dei har sett i verk ulike tiltak for å informere om bretting av røystesetlane. Nokre kommunar har etablert ei ordning med såkalla valvertar. Desse står ved inngangen til vallokalet og forklarer og demonstrerer mellom anna bretting av røystesetlane.

Kommunane melder elles i svarskjemaet at rettleiing om bretting av røystesetel har vore ein sentral del av opplæringa av røystestyremedlemmer og andre valfunksjonærar. Valfunksjonærane har vore særs påpasselege slik at ikkje ein blank setel vart nytta som omslag. Det er laga informasjonsplakatar til oppslag i vallokalet og i røysteavlukka. Valfunksjonærar har stått ved kvart avlukke for å rettleie og informere. Lokalavisene er nytta til å formidle rett bretting av røystesetelen, og rettleiing om bretting er lagd ut på nettstaden til kommunane. Departementet viste til at det tek tid å innarbeide nye reglar og rutinar, men understreka samstundes at det er ein føresetnad at veljarane sjølve er påpasselege, slik at regelverket vil fungere i tråd med intensjonane. Departementet meinte dei krava lova set til hemmeleg røysting, er i samsvar med dei krava som blir sette internasjonalt, og fann ikkje at det var grunnlag for å gå attende til ordninga med røystesetelkonvolutt ved røysting på valdagen.

5.5.4 Høyringsfråsegnene

Det er få av høyringsinstansane som har særskilde merknader til spørsmålet om å bruke røystesetelkonvolutt på valtinget. Sør-Fron kommune meiner omsynet til hemmeleg val tilseier at ein nyttar røystesetelkonvolutt på valtinget. Dei fleste som uttalar seg, støttar forslaget til departementet frå høyringsnotatet.

Bærum kommune uttaler at det

«må etableres en praktisk løsning, slik at hemmelig valg ivaretas, ved at man benytter en utforming av stemmeseddelen, slik at den er lukket uten innsynsmulighet når stemmen avgis.»

Ålesund kommune meiner at veljarane

«har rett til å avgi sin stemme i hemmelighet. I valglokalet skal vi derfor sikre at ingen blir tvunget til å fortelle om eller vise sin stemmegivning. […] Ved god tilrettelegging i valglokalene (f eks veiledning ved hvert avlukke med kontroll av bretting ved utgangen av avlukket, skjerme området mellom avlukkene, manntallet og urnen mest mulig fra publikum og velgerne som står i kø) og årvåkenhet hos stemmestyrene blant valgfunksjonærene (ingen åpning av stemmeseddelen ved stempling mv.) vil det være fullt mulig å sikre at velgerne kan avgi sin stemme i hemmelighet uten bruk av stemmeseddelkonvolutt.»

Fredrikstad kommune viser til at ut frå deira røynsle er veljarane

«blitt mer fortrolige med brettede stemmesedler slik at det stadig er færre som kommer fram til stempling med galt brettet stemmeseddel. Informasjon om stemmesedlene og bretting har vært omfattende både før og under valgene. Fredrikstad kommune vil fremdeles presisere dette under opplæringen av stemmestyrene. Fredrikstad kommunes vurdering er at feil som oppstod under den tidligere ordningen med stemmeseddelkonvolutter førte til flere forkastede stemmer enn den nye ordningen med brettede stemmesedler. I tillegg er valgoppgjøret blitt vesentlig enklere ved at man slipper å telle konvolutter og føre regnskap med disse mot mottatte stemmesedler.»

Faglig Forum for Formannskapssekretærer viser til at

«det er viktig at nye regler får lov til å gjelde en stund før de evt. blir endret. Det er mange fordeler ved at konvoluttene er borte, og erfaringene med bretting var mye bedre ved forrige valg enn valget før.»

5.5.5 Merknader frå departementet

Lova set krav til korleis røystesetlar som vert trykte av valmyndigheitene skal utformast, og har krav om at røystinga og bretting av røystesetelen skal skje i «enerom og usett». Slik departementet vurderer det, sikrar dette kravet til hemmeleg val. Det er likevel grunn til å peike på at det føreset at lova blir følgd.

Prinsippet om hemmeleg val er eit grunnleggjande prinsipp i ei demokratisk valordning. Dette prinsippet kjem til uttrykk i formålsparagrafen i vallova § 1 – 1. Den europeiske menneskerettskonvensjonen forpliktar medlemsstatane til å halde frie val « by secret ballot, under conditions which will ensure the free expression of the opinion of the people…» (norsk omsetjing: «ved hemmeleg røysting under tilhøve som sikrar at folket fritt får uttrykkje meininga si …»). Dette inneber at valmyndigheitene er forplikta til å leggje tilhøva til rette på ein slik måte at røystegivinga blir hemmeleg.

Det at det ikkje blir nytta røystesetel på valtinget, kan slik departementet vurderer det, ikkje i seg sjølv vere det same som at kravet til hemmeleg val ikkje er oppfylt. Det avgjerande må vere om valmyndigheitene har lagt tilhøva til rette på ein slik måte («under conditions which will ensure») at veljarane røystar hemmeleg («by secret ballot»). I desse prinsippa ligg det at kommunane har ei plikt til å leggje tilhøva til rette slik at veljarane kan røyste utan utilbørleg påverknad, og utan at andre kan kontrollere kva for ei valliste dei bruker. Styresmaktene må såleis leggje tilhøva til rette slik at ein ikkje kan hevde at denne plikta blir broten.

Hemmeleg val vil for det første seie at veljaren må kunne røyste usedd, uforstyrra og fortruleg. Kva den einskilde røystar, er personleg og privat i motsetning til open eller offentleg. For det andre skal alle spor slettast når ein veljar har røysta, slik at det ikkje vil vere mogleg å knyte røysta til ein person. Røystene som blir talde opp av valstyret, er med andre ord anonyme.

Slik departementet vurderer det, vil det ikkje vere mogleg å hindre at valfunksjonærar i visse tilfelle ser kva somme veljarar røystar. Det vil alltid vere veljarar som treng hjelp med røystinga, jf. vallova § 9 – 5 (5). Dette vil likevel ikkje seie at kravet til hemmeleg val er brote. Valfunksjonærane er underlagde teieplikt.

Det er mange land som ikkje nyttar røystesetelkonvoluttar på valtinget. Til skilnad frå her i landet nyttar likevel mange av desse landa ein avkryssingssetel der veljaren kryssar av for kva parti han eller ho vil røyste på, ikkje partisetlar. Ved bruk av slike røystesetlar kan det vere vanskelegare å sjå kva veljaren har røysta, enn når namnet på partiet står med stor skrift øvst på røystesetelen. Det er derfor nødvendig med gode rutinar for å sikre at også veljarane gjer det dei skal for at kravet til hemmeleg røysting skal bli oppfylt.

Slik departementet vurderer det, kan det sjå ut til at logistikken og gjennomføringa i vallokala på enkelte område ikkje har vore heilt i samsvar med krava til god tilrettelegging for hemmeleg røysting i alle kommunar. Dette gjeld særleg korleis manglande bretting av røystesetelen blir handtert, og rutinar for stempling av setelen. Tilbakemeldingane frå kommunane er tydelege på at talet på brettefeil har gått vesentleg ned. Innvendingane mot den ordninga vi har i dag, kan ein møte med praktiske tiltak. Det er grunn til å tru at ordninga etter kvart vil bli innarbeidd blant veljarane som ein naturleg del av valhandlinga.

Departementet meiner at det er røystestyret som har ansvaret for å sikre og sjå til at veljarane kjem ut frå avlukka med røystesetelen bretta korrekt. Dersom ein veljar ikkje har bretta setelen korrekt, må vedkommande visast inn i avlukket att. Enkelte veljarar vil ikkje bry seg om at andre ser kva dei har røysta på. Det er likevel viktig at alle blir viste tilbake til avlukka. Veljaren skal velje ut røystesetelen sin og brette han utan at andre ser kva valliste han eller ho har nytta. Denne framgangsmåten skal hindre kjøp og sal av røyster. Ingen i vallokalet skal ha høve til å kontrollere at veljaren har røysta på ei bestemt valliste. Likeins skal veljaren ikkje ha høve til å kunne «bevise» at han eller ho har røysta som «avtalt». For å kunne sikre dette må setelen vere bretta korrekt når veljaren kjem ut av avlukket. I tillegg krev det gode rutinar rundt stempling av røystesetelen før han blir lagd ned i urna.

I 2002 vart det utarbeidd ein internasjonal standard om gjennomføring av val (The Code of Good Practice in Electoral Matters) av Venezia-kommisjonen. (Venezia-kommisjonen er Europarådets rådgivande organ i konstitusjonelle og juridiske spørsmål.) Denne standarden er ikkje juridisk bindande, men blir ofte nytta som referanse når internasjonale valobservatørar vurderer valsystema i ulike land. Artikkel 35 i standarden fastset dette:

«The voter should collect his or her ballot paper and no one else should touch it from that point on.»

Dersom veljaren leverer frå seg røystesetelen til den som skal stemple setelen, kan det hevdast at dette er i strid med ordlyden i den siterte føresegna, sjølv om setelen er bretta saman slik at ingen kan sjå kva valliste han gjeld. Departementet meiner at det er mogleg å støtte kravet i standarden utan at ein endrar lova, dersom ein går fram slik at veljaren legg den samanbretta setelen på bordet til røystestyret og held fast i han mens setelen blir stempla, utan at den som bruker stempelet, er i direkte fysisk kontakt med setelen. Kommunane må òg kunne velje ei løysing der veljaren stemplar setelen sin sjølv før han eller ho legg han ned i urna. Det er i alle tilfelle viktig at ein valfunksjonær kontrollerer handlinga.

Departementet vil elles understreke at det ikkje ligg til røystestyret å kontrollere at ein veljar berre har éin røystesetel i handa. Røystestyret eller valfunksjonæren skal heller ikkje spørje veljaren om han eller ho eventuelt har eller skal røyste til begge vala. Er det openbert at veljaren har nytta ein annan setel som omslag, bør valfunksjonæren gjere veljaren merksam på dette. Det viktige er at ein har rutinar for stempling som sikrar kravet til at røysta til veljaren skal vere hemmeleg.

Det er eit ansvar for styresmaktene gjennom trygge prosedyrar og rutinar å leggje til rette for hemmeleg røysting. Departementet vil likevel presisere at prinsippet om hemmeleg val ikkje berre inneber ei plikt for kommunane. Veljarane har òg eit ansvar når det gjeld å sørgje for at røystinga deira ikkje blir offentleg kjend. Dersom styresmaktene har gjort det ein rimelegvis kan krevje for at valet skal vere hemmeleg, kan dei ikkje lastast dersom veljarane går fram slik at det blir kjent korleis dei røystar. Heller ikkje eit system med røystesetelkonvolutt kan sikre hemmeleg val dersom veljarane ikkje følgjer opp ved at dei legg setelen i røystesetelkonvolutten inne i avlukket.

Departementet vil vurdere om det bør gjerast endringar i reglane i valforskrifta om røystesetlar. Utforminga og utsjånaden på røystesetelen er også viktige faktorar når ein skal leggje til rette for hemmeleg røysting. Fram til valet i 2009 vil departementet vurdere mellom anna om røystesetelen kan formast på ein annan måte som meir naturleg vil innby til bretting. Ein bør òg sjå på tiltak som kan betre utforminga av røystesetlane, som papirkvalitet og trykkjeteknisk utforming.

I alle vallokale bør det finnast informasjon om korleis setelen skal brettast. Den same informasjonen bør ein ha i avlukka, i tillegg til at det bør skrivast på sjølve røystesetelen. Departementet vil sjå nærmare på korleis slik informasjon best kan utformast og leggjast til rette.

Etter ei samla vurdering kan departementet ikkje sjå at vi med dei krava til hemmeleg røysting som er nedfelt i lov, føresegner og rutinar, bryt med nasjonale og internasjonale krav, sjølv om det ikkje blir nytta røystesetelkonvoluttar på valtinget. Den noverande ordninga inneber eit raskare og enklare valoppgjer enn det som var tilfellet under ordninga med å bruke røystesetelkonvoluttar. Ein slepp òg problemet med røystesetlar som må forkastast fordi dei ligg lause i urna. Dette er likevel ikkje avgjerande for vurderingane til departementet. Slik departementet vurderer det, er det fullt mogleg å innfri kravet til hemmeleg val dersom ein sikrar at føresegner og rutinar som er gitt i lovverket, blir følgde.

Departementet vil elles peike på at hyppige endringar av regelverket ikkje vil vere gunstig i seg sjølv, sidan det kan forvirre og gjere både veljarane og dei som skal praktisere reglane, usikre. Departementet er samd med Faglig Forum for Formannskapssekretærer i at det er viktig at reglar får verke ei stund. Evalueringa har dokumentert at veljarane er meir fortrulege med rutinane for korleis den praktiske gjennomføringa av røystinga går føre seg.