6 Personvalordninga ved stortingsval

6.1 Innleiing

Spørsmålet om endringar i personvalordninga ved val til Stortinget har tidlegare vore lagt fram for Stortinget, som har vilja vente på ei evaluering av personvalordninga ved fylkestingsvalet i 2003 og 2007 før det tek stilling til eventuelle endringar. Vi skal her først gi ei oversikt over tidlegare behandling av spørsmålet om endringar i personvalordninga ved stortingsval. Deretter kjem det ei utgreiing om evalueringa av personval ved fylkestingsvalet i 2003 og 2007.

Endringar i personvalordninga vart opphavleg føreslått av vallovutvalet i NOU 2001:3. Forslaget til vallovutvalet var ute på brei høyring. Høyringsfråsegnene er omtalte i Ot.prp. nr. 45 (2001–2002).

6.2 Gjeldande rett – personvalordninga i dag ved val til Stortinget

Ved val til Stortinget er landet delt inn i 19 valdistrikt. Kvart fylke utgjer eit valdistrikt. Det skal veljast 169 stortingsrepresentantar. Av desse blir 150 valde som distriktsrepresentantar og 19 som utjamningsrepresentantar. Reglar om dette står i Grunnlova § 57 og vallova §§ 11 – 1 og 11 – 2.

Ifølgje vallova § 11 – 3 skal departementet kvart åttande år sørgje for ei fordeling av kor mange stortingsrepresentantar det skal vere frå kvart valdistrikt. For stortingsvala i 2005 og 2009 har departementet vedteke denne mandatfordelinga på val­krin­sane, inklusive eit utjamningsmandat per fylke:

• Østfold: 9

• Akershus: 16

• Oslo: 17

• Hedmark: 8

• Oppland: 7

• Buskerud: 9

• Vestfold: 7

• Telemark: 6

• Aust-Agder: 4

• Vest-Agder: 6

• Rogaland: 13

• Hordaland: 15

• Sogn og Fjordane: 5

• Møre og Romsdal: 9

• Sør-Trøndelag: 10

• Nord-Trøndelag: 6

• Nordland: 10

• Troms: 7

• Finnmark: 5

• Tilsaman: 169

Ved val til Stortinget kan veljarane delta i personvalet. Etter vallova § 7 – 2 kan veljarane endre på rekkjefølgja kandidatane er sette opp i på røystesetelen. Veljarane kan også stryke kandidatar.

Reglane for korleis kandidatoppgjeret skal gjennomførast, står i vallova § 11 – 5. Når det er avgjort kor mange distriktsmandat ei valliste skal ha, blir mandata fordelte til kandidatane på listene. Kandidatkåringa går føre seg på denne måten:

Først tel ein dei namna som er oppførte som nr. 1 på røystesetlane. (På uretta røystesetlar er det den øvste kandidaten som er nr. 1.) Den kandidaten som har flest oppføringar, blir vald. Dersom lista skal ha meir enn eitt mandat, tel ein deretter opp dei namna som står som nr. 2 på røystesetlane. Den kandidaten som har flest oppføringar når ein legg saman dei to oppteljingane, blir vald. (Her ser ein bort frå den som er vald som nr. 1.) Oppteljingane skal halde fram på same måten inntil alle representantplassane lista skal ha, er fordelte. Dersom fleire kandidatar får det same resultatet, er den opphavlege plassen på lista avgjerande. Kandidatar som ikkje er valføre, reknar ein ikkje med.

Konsekvensen av reglane slik dei er forma i dag, er at det skal mykje til for at dei rettingane veljarane har gjort på listene, skal spele noka rolle. Reglane om valoppgjer inneber at endringane veljarane gjer på røystesetlane, berre kan få noko å seie dersom meir enn 50 prosent av dei som har røysta på lista, har gjort endringar ved den same kandidaten. Berre da vil den rangeringa partiet har gjort av desse kandidatane, kunne endrast.

6.3 Tidlegare behandling av forslaget i Stortinget

Forslaget til vallovutvalet

Vallovutvalet føreslo i NOU 2001:3 endringar i den personvalordninga som da galdt ved alle val. Forslaget vart følgt opp av departementet i Ot.prp. nr. 45 (2001–2002). Ved behandlinga i Stortinget vart det med verknad frå lokalvalet i 2003 vedteke å innføre ei ny personvalordning ved både kommunestyreval og fylkestingsval.

Vallovutvalet føreslo ei rekkje endringar i personvalordninga i utgreiinga si (NOU 2001: 3 Velgere, valgordning, valgte). Debatten om personvalet stod sentralt i utgreiinga til vallovutvalet generelt, og utvalet gjekk inn for å auke innverknaden til veljarane ved alle val. Eit sentralt tema var korleis ein best mogleg kan balansere interessene til partia mot dei interessene veljarane har. Utvalet tek for seg omsyn som trekkjer i ulike retningar.

Eit hovudargument for auka veljarinnverknad meiner utvalet er at det kan ha ein positiv effekt på forholdet mellom dei folkevalde og folket. Politikarane vil komme nærmare kvar enkelt veljar, noko som i sin tur kan påverke haldningane til veljarane og åtferda deira. Personvalet skal vere med på å auke det politiske engasjementet og dermed føre til større valdeltaking. I tillegg skal personvalet medverke til å endre politikarrolla – rolla som veljardelegat skal bli tydelegare.

Utvalet peikte likevel på at internasjonal forsking på feltet viser at det er ikkje mogleg å dokumentere klare effektar av personvalet på sentrale forhold som politisk engasjement, politisk interesse, partimedlemskap og valdeltaking. Veljarane og partia ser dessutan i svært liten grad ut til å ha motstridande interesser når det gjeld kven som blir vald.

Dei viste til at partiinnverknad kan medverke til å sikre eit sosialt representativt valresultat. Utvalet peikte på at det i dei fleste land er eit ideal at folkevalde organ skal vere sosialt representative.

Debatten om personval og sosial representasjon har først og fremst vorte kopla til kvinnerepresentasjon. Når det gjeld sosial representasjon generelt, peikte utvalet på at barrierane for representasjonen av ulike sosiale grupper kan liggje på fleire nivå. Dei kan vere individuelle ved at somme grupper ikkje ønskjer å engasjere seg. Når det gjeld kvinner og menn, viser studiar at det ikkje er store variasjonar mellom kjønna når det gjeld ønske om å stille til val. Men partia har eit avgrensa utval av kandidatar å ta av når dei skal oppfylle kravet om ein brei sosial representasjon. Det blir òg vist til at dei breie kollektive rørslene er svekte, og at talet på partimedlemskapar er sterkt redusert. Utvalet peikte på at dersom reduksjonen i talet på partimedlemmer held fram i same tempo som i dag, vil problema partia har med å rekruttere kandidatar frå eit breitt spekter av samfunnslivet, heilt klart bli større.

Utvalet føreslo ei flat 5 prosents sperregrense ved stortingsval for at personrøystene skal få effekt. For at personrøystene skal reknast med, krevst det da at ein kandidat med sine personrøyster oppnår 5 prosent av røystetalet til partiet i sin valkrins. Kandidaten vil da rykkje forbi dei andre kandidatane som står føre på lista som ikkje har fått eit høgare personrøystetal. Det totale røystetalet til lista er lik talet på røystesetlar som denne lista har fått.

Forslaget til utvalet har den positive preferansen hos veljarane som utgangspunkt. Forslaget inneber såleis at høvet til å stryke fell bort. Utvalet peikte på at endringsforslaget i betydeleg grad ville auke innverknaden veljarane har på personvalet samanlikna med den ordninga vi har i dag. Utvalet meinte at dette, i tillegg til at reglane blir forenkla, totalt sett vil gjere sitt til at fleire veljarar enn i dag vil nytte høvet til å gi personrøyster og delta i personvalet. Utslaget av personvalet vil dermed kunne bli meir sosialt representativt.

Utvalet føreslo at ein berre kunne gi éi personrøyst til kvar enkelt kandidat, men at det ikkje skulle vere avgrensingar på kor mange kandidatar ein kunne gi personrøyster til.

Vurderingane til departementet i Ot.prp. nr. 45 (2001–2002)

Departementet følgde opp forslaget til vallovutvalet i Ot.prp. nr. 45 (2001–2002) og føreslo innført ei ny personvalordning, tilsvarande ordninga ved fylkestingsval, også ved val til Stortinget. Ein føreslo at veljarane kunne gi personrøyster til så mange kandidatar på vallistene som dei ønskte. Ordninga i dag med å stryke kandidatar vart føreslått fjerna.

Departementet gjekk likevel inn for visse justeringar, som gjer at interessene til partia kunne sikrast i litt større grad enn det utvalet gjekk inn for. Departementet viste til at ei viss sperregrense var nødvendig for å sikre at få veljarar eller små veljargrupper ikkje skulle få høve til å styre personvalet på tvers av det andre veljarar og partiet ønskte. På denne bakgrunnen føreslo departementet ei sperregrense på 8 prosent personrøyster for at listerekkjefølgja skulle kunne bli endra. Dersom fleire kandidatar når opp til denne grensa, vil personrøystetalet avgjere rangeringa dei imellom. Kandidatar som får eit personrøystetal som er lågare enn grensa, blir rangerte slik partiet har vedteke.

Behandlinga i komiteen

Behandlinga i komiteen av Ot.prp. nr. 45 (2001–2002) var todelt. Reglane for val til kommunestyre og fylkesting vart behandla i Innst. O. nr. 81 (2001–2002).

Kontroll- og konstitusjonskomiteen behandla spørsmålet om personval ved stortingsval i Innst. O. nr. 102 (2002–2003). Fleirtalet gjekk imot forslaget til departementet om endringar i personvalordninga ved stortingsval. Komiteen uttaler mellom anna:

«Komiteen ser både fordeler og ulemper ved å innføre en slik ordning og viser til at det knytter seg stor usikkerhet med hensyn til hvorledes en slik ordning vil slå ut. Forutsetningen for at en utvidelse av velgernes rett til personpåvirkning skal ha noen konsekvens, er at mange velgere benytter seg av retten til å kumulere. Blir ordningen bare benyttet av et lite bevisst mindretall, vil disse i realiteten få en uforholdsmessig og lite demokratisk innvirkning på hvem som blir valgt.

Komiteens flertall, medlemmene fra Arbeiderpartiet, Fremskrittspartiet og Sosialistisk Venstreparti, anbefaler derfor at man i denne omgang begrenser ordningen til å gjelde ved fylkestingsvalg, men slik at det etter valget i 2003 foretas en gjennomgang og evaluering av ordningen.»

Mindretalet i komiteen, medlemmene frå Høgre og Kristeleg Folkeparti, støtta forslaget til departementet.

Vurderingane til departementet i Ot.prp. nr. 44 (2004–2005)

Spørsmålet vart teke opp på nytt i Ot.prp. nr. 44 (2004–2005). Departementet viste til Rokkansenterets analyse frå valet i 2003 og peikte på at erfaringane viste at veljarane i stor grad deltok ved personvalet, men at dei endringane dei gjorde på røystesetlane, berre i svært liten grad påverka kva personar som faktisk vart valde inn frå dei ulike listene. Berre 11 av totalt 728 fylkestingsrepresentantar vart valde inn som følgje av personrøyster.

Rokkansenterets evaluering av personvalordninga ved fylkestingsval viser at personrøystene til veljarane fekk svært liten innverknad på kva kandidatar som vart valde frå dei ulike listene. Det skjedde sjølv om det var over 23 prosent av veljarane som nytta høvet til å endre på røystesetlane. Dette må seiast å vere eit svært høgt tal til å vere første gong med reelt høve for veljarane til å påverke personvalet ved slike val. Talet på veljarar som endra på røystesetlane, var berre litt færre enn ved til dømes kommunestyrevala i 1987 og 1995, der 24 prosent (1987) og 26,5 prosent (1995) av veljarane retta på røystesetlane.

Departementet uttalte vidare:

«Ut frå desse erfaringane burde det å vedta ein tilsvarande regel for personval til Stortinget ikkje føre til at veljarane vil få ein for stor innverknad på kandidatkåringa slik at partia får mindre å seie her. Departementet viser her til fråsegna frå kontroll- og konstitusjonskomiteen i Innst. O. nr. 81 (2001–2002) (i samband med behandlinga av valreglane for val til kommunestyre og fylkesting) om at veljarane må sikrast reelt høve til påverke kven som skal representere partiet, samstundes som partia må ha høve til å sikre nokre av kandidatane sine.»

Departementet viste til at avvegingane ikkje heilt blir dei same ved stortingsval som ved fylkestingsval. Grunnen til det er at det blir valt mange færre kandidatar frå kvar enkelt valkrins ved stortingsval enn ved fylkestingsval. I mange krinsar vil derfor fleire parti berre få valt inn éin representant, noko som vil kunne svekkje høvet partia har til å sikre enkelte av dei føretrekte kandidatane sine dersom veljarane får reell innverknad på personvalet.

Ved å vise til det som står i det førre avsnittet, gjekk departementet ut frå at det ikkje var aktuelt med ei ny vurdering av spørsmålet om endringar i personvalreglane ved stortingsval.

Behandlinga i komiteen

Ved behandlinga i kontroll- og konstitusjonskomiteen blir det i Innst. O. nr. 60 (2004–2005) uttalt dette:

«Komiteen konstaterer at 23 % av velgerne benyttet seg av retten til å endre på stemmeseddelen ved valget til fylkesting. Andelen velgere som foretok endringer, lå følgelig bare litt under det som er vanlig ved valg til kommunestyrer og må sies å være høyt tatt i betraktning at det var første gang en slik mulighet forelå.

Komiteen har imidlertid merket seg at de endringer velgerne foretok på stemmesedlene bare i liten utstrekning påvirket hvilke personer som faktisk ble valgt inn fra de ulike listene. […]

Komiteen anser resultatene av den foreløpige evalueringen av ordningen med personstemmer ved valg til fylkesting for å være interessante og imøteser den endelige rapporten. På grunn av den korte tiden fram til stortingsvalget hvor de fleste nominasjoner nå er gjennomført, og siden man foreløpig har begrenset erfaring med personstemmer ved fylkestingsvalg, vil komiteen anbefale at Stortinget utsetter behandlingen av en ordning med personstemmer ved valg til storting til etter fylkestingsvalget i 2007. Stortinget vil da ha et bedre grunnlag å treffe beslutning på.»

6.4 Evaluering av personvalordninga ved fylkestingsvalet

Evalueringa i 2003

Rokkansenteret evaluerte personvalordninga i den nye vallova med utgangspunkt i kommunestyre- og fylkestingsvalet i 2003. Ein omtale av denne evalueringa vart gitt i Ot.prp. nr. 44 (2004–2005) våren 2005. Framstillinga til departementet var basert på analyse av enkelte sider ved personvalet ved fylkestingsvalet i 2003. I kommuneproposisjonen for 2006 (St.prp. nr. 60 (2004–2005)) vart det i tillegg gitt ein omtale av oppslutninga frå veljarane om personvalet og data frå ei spørjeundersøking blant listekandidatane til partia, der det mellom anna er inkludert spørsmål om haldningane deira til personval generelt og reforma spesielt.

Av dei nemnde undersøkingane går det fram at både veljarane og kandidatane var positive til personval generelt og til nyordninga spesielt. Forslag om å avgrense veljarinnverknaden i lokalvala har så å seie inga støtte verken blant veljarane eller kandidatane. Begge gruppene er stort sett positive til dei avgrensingane reforma legg på høvet partia har til å prioritere enkeltkandidatar på førehand.

Evalueringa i 2007

Innleiing

I oppdraget til Rokkansenteret høyrde det også med ei evaluering av personvalordninga ved fylkestingsvalet i 2007. Gjennomgangen som blir gitt her, er basert på deira rapport «To valg med ny personvalgordning – kontinuitet eller endring?» 1.

Analysen er retta mot konsekvensane av den nye personvalordninga for kandidatutveljinga til fylkestinga i 2007. Rokkansenterets tidlegare undersøking av fylkestingsvalet i 2003 fann ingen merkbar effekt av den nye personvalsordninga på kandidatutveljinga. 2 Svært få kandidatar greidde å passere sperregrensa, og dei få som gjorde det, ville ofte i alle tilfelle ha vorte valde inn.

Empiriske resultat

Tabell 6.1 viser personvaldeltakinga ved fylkestingsvala i 2003 og 2007. I 2003 inneheldt 23,1 prosent av røystesetlane ei personrøyst. Personvaldeltakinga auka ikkje nemnande i 2007: 24,8 prosent av røystesetlane vart retta. Ved begge vala er det stor variasjon fylka imellom. Som ved kommunestyreval er listerettinga mest utbreidd i dei minste fylka. I overkant av 40 prosent av veljarane i Finnmark retta på fylkestingslistene i både 2003 og 2007, mens dei tilsvarande tala for Akershus var 16,5 prosent i 2003 og 19,6 prosent i 2007.

Resultatet av personrøystegivinga

I 2007 inneheldt altså omtrent éin av fire røystesetlar ei personrøyst. Fekk denne rettinga nokre konsekvensar for kandidatutveljinga? I Rokkansenterets undersøking av 2003-valet var svaret på dette spørsmålet eit klart nei (sjå tabell 6.2). Tala frå 2007 gir ikkje noko grunnlag for å endre på denne konklusjonen. Av i alt 6851 kandidatar ved fylkestingsvalet i 2007 fekk berre 180 av dei, eller 2,6 prosent, meir enn 8 prosent personrøyster. Dette var ein liten nedgang i forhold til 2003-valet, der 2,9 prosent av kandidatane passerte sperregrensa. Endringa frå 2003 til 2007 er ikkje statistisk utsegnskraftig. Resultatet frå 2007 var med andre ord ikkje markert ulikt resultatet i 2003. Det er ikkje endringa mellom vala, men det låge talet på kandidatar som passerer sperregrensa ved begge vala, som er det iaugefallande ved desse resultata.

Sjølv om nokre færre kandidatar passerte sperregrensa i 2007 enn i 2003, fekk den gjennomsnittlege fylkestingskandidaten litt fleire personrøyster i 2007 enn i 2003 – 113 mot 109. Men sett i forhold til partirøystene (som auka frå 2003 til 2007) viser også den gjennomsnittlege personrøystegivinga ein nedgang (frå 1.54 til 1.51). Heller ikkje denne endringa er statistisk utsegnskraftig.

Dersom vi ser nærmare på dei 180 kandidatane som passerte sperregrensa ved valet i 2007, finn vi sjølvsagt ein betydeleg variasjon i det absolutte personrøystetalet kandidatane imellom. Éin kandidat passerte sperregrensa med berre 4 personrøyster. På den andre ytterkanten fekk ein annan kandidat 8703 personlege røyster. Grunnen til at mange av dei 180 kandidatane framstår som populære, er ofte at listene dei representerer, er små og upopulære. 10 prosent av dei som fekk meir enn 8 prosent personrøyster, fekk i gjennomsnitt berre 10 personrøyster. Ut frå dette er det ikkje merkeleg at ein stor prosentdel av dei som passerte sperregrensa, ikkje vart valde inn. Årsaka er at lista dei representerte, ikkje fekk nok røyster til å sikre seg eit mandat. Av dei 180 kandidatane som fekk meir enn 8 prosent personrøyster, vart nærmare halvparten (78 kandidatar) ikkjevalde inn til fylkestinget. Av dei som faktisk vart valde inn til fylkestinget, passerte 12,6 prosent sperregrensa. Dei fleste av desse ville likevel ha vorte valde inn ettersom dei alt i utgangspunktet stod på ein sikker plass på lista.

Effekten av personrøystene på mandatfordelinga

For å identifisere effekten av personrøystene på kandidatutveljinga følgjer vi den same stegvise prosedyren som i Rokkansenterets analyse av fylkestingsvalet i 2003:

• For å kunne bli vald inn på personrøyster må kandidaten oppnå minst 8 prosent av slike røyster som prosentdel av partirøystene. Ved valet i 2007 var det altså berre 180 av dei nærmare 7000 kandidatane som passerte sperregrensa.

• For at personrøystene skal ha nokon effekt, må partiet til dei aktuelle kandidatane bli valt inn på fylkestinget. Som alt nemnt representerte 78 av dei 180 kandidatane lister som ikkje vart representerte i fylkestinget. Trekkjer vi frå desse, står vi att med 92 kandidatar.

• Kandidatar som alt står på førsteplass på lista, kan nødvendigvis ikkje rykkje høgare opp på lista. Svært mange av dei som passerte sperregrensa (68 prosent), var førstekandidatane til partia. Trekkjer vi frå desse, står vi att med 23 kandidatar.

• Av dei attverande kandidatane må vi også trekkje frå dei som, trass i at dei gjekk fram på lista som følgje av personrøystene, likevel alt stod på ein plass som ville ha sikra dei innpass til fylkestinget. For å identifisere desse utelukkar vi kandidatar som partia hadde gitt ei listeplassering som sikra dei plass i fylkestinget ut frå den mandatgevinsten partiet fekk. For slike kandidatar var personrøystene rett og slett overflødige. Når det er gjort, står vi att med 8 kandidatar som vart valde inn på personrøyster aleine.

Det er med andre ord berre 8 kandidatar som vart valde inn i fylkestinget berre på grunn av personrøystene. Dette svarer til 1,1 prosent av fylkestingsrepresentantane eller om lag 1 promille av den totale kandidatmassen. Ein annan indikasjon på at personrøystene ikkje har stor innverknad, er samanhengen mellom plasseringa på lista før og etter rettinga: Korrelasjonen (Pearsons R) mellom listerangeringa før og etter rettinga er på heile 0.9996.

Konklusjon

Rokkansenteret konkluderer med at den nye personvalordninga ikkje har hatt nokon synleg effekt på representantutveljinga i dei to fylkestingsvala ordninga har vore nytta. Svært få kandidatar har greidd å passere sperregrensa på 8 prosent. Dei få som faktisk klarte det, vart anten ikkje valde inn eller ville ha vorte valde inn same kva. Dei få er enda færre i 2007 enn i 2003. Endringane er likevel marginale. Dei viser likevel at potensialet for omveltingar på listene absolutt til stades. Dette gjeld ikkje minst fordi fylkespartia, som i motsetning til partia på kommunenivå, ikkje har høve til å forsvare sine føretrekte kandidatar mot rettingar ved hjelp av røystetillegg. Svært populære kandidatar kan derfor utløyse svært store listeendringar. Slike kandidatar ser likevel ut til å vere ei mangelvare, og dersom dei finst, har partia allereie plassert dei på toppen av lista.

6.5 Merknader frå departementet

Generelt

Hovuddiskusjonen rundt personval handlar om kor stor gjennomslagskraft prioriteringane til partia skal ha versus ønska til veljarane. Ei personvalordning må finne ein rimeleg balanse. I den ordninga vi har i dag, har partia stor gjennomslagskraft. Spørsmålet er likevel om det er grunnlag for å gjere endringar i ordninga.

Det er viktig at dei som blir valde til Stortinget, er motiverte og har dei rette føresetnadene for vervet. Ein må kunne leggje til grunn at partia nettopp tek slike omsyn ved utveljinga av alle dei kandidatane som stiller til val. Det kan tale for at partia i all hovudsak står for utveljinga.

Ein går ut frå at høvet til personval har ein positiv effekt på forholdet mellom veljar og folkevald. Det kan gi grobotn for auka politisk engasjement. På den andre sida er det usikkert om det vil ha innverknad på valdeltakinga.

Ei personvalordning vil innehalde fleire element, som til dømes sperregrense for personrøyster og talet på mandat som skal veljast frå kvar krins frå kvart parti. Det gir fleire ukjende faktorar som gjer det vanskeleg å vurdere kva konsekvensar dei får. Det er derfor ikkje mogleg fullt ut å slå fast kva konsekvensar endringar i personvalordninga vil ha ved stortingsval. I siste instans vil eventuelle endringar i den ordninga vi har i dag, måtte prøvast ut i praksis for at ein skal kunne vurdere alle konsekvensane. Vallovutvalet føreslo ei sperregrense på 5 prosent før personrøystene fekk noko å seie. Utvalet føreslo òg at veljarane kunne gi personrøyster til ei uavgrensa mengd med kandidatar. I samband med behandling av personvalordninga til kommunestyre- og fylkestingsval uttaler kontroll- og konstitusjonskomiteen i Innst. O. nr. 81 (2001–2002)

«at veljarane må sikrast reelt høve til påverke kven som skal representere partiet, samstundes som partia må ha høve til å sikre nokre av kandidatane sine».

Dette er det ikkje mogleg å sikre fullt ut ved val til Stortinget sidan det i svært mange fylke berre blir valt inn éin kandidat frå enkelte parti. Di meir partia ønskjer å sikre seg kandidatar, di mindre innverknad får veljarane på personvalet. For store avgrensingar i personvalet kan derfor i realiteten og i praksis seie liten eller ingen påverknad. I denne samanhengen er det elles viktig å hugse på at ein del av veljarane som deltek i personvalet, støttar dei prioriteringane partia har gjort av kandidatar, ved å gi dei øvste på vallista personrøysta si. Desse deltek også i personvalet, sjølv om kandidatane på grunn av listeplasseringa ville ha vorte valde også utan desse personrøystene.

Om sperregrensa

Ved val til fylkesting vart det i 2002 innført ei personvalordning med ei sperregrense på 8 prosent. Dette inneber at dersom ein kandidat har fått minst 8 prosent personrøyster, vil desse vere utslagsgivande ved kandidatoppgjeret. Personrøyster under 8 prosent blir det sett bort frå. Vallovutvalet føreslo ei sperregrense på 5 prosent ved stortingsval.

Kor mange personrøyster som skal til for å komme over sperregrensa, vil variere mellom partia i dei ulike valkrinsane (fylka) og er avhengig av kor mange røysteføre valkrinsen har. For dei største partia i dei største krinsane skal det relativt mange personrøyster til for å komme over sperregrensa.

Når det gjeld nivået på sperregrensa, har det vore reist spørsmål om 5 prosent er eit høgt nok nivå. Spørsmålet blir gjerne reist i relasjon til dei potensielle 95 prosent som ønskjer andre alternativ. Mange av desse vil naturleg nok røyste på andre kandidatar, men kva med dei som ønskjer å støtte prioriteringa til partiet? Det blir til dømes hevda at dersom 10 prosent av veljarane ønskjer å støtte prioriteringa til partiet, har dei ikkje høve til å gi uttrykk for dette, og dermed vil rettingar til eit mindretal på 5 prosent gjelde. Basert på eit slikt resonnement har det såleis vore hevda at det bør vere mogleg for veljarar som støttar prioriteringane til partia, å gi uttrykk for dette på røystesetelen.

Her må det presiserast at eit viktig utgangspunkt for systemet med personrøyster nettopp er å uttrykkje personlege preferansar ved at ein set kryss framfor dei kandidatane ein ønskjer å gi ei personrøyst. Heile personrøysteordninga er basert på eit system med avkryssing. Dersom ein veljar synest at prioriteringa til partiet skal gjelde, må vedkommande signalisere dette ved å delta i personvalet. Deltakinga skjer altså ved at veljaren kryssar av for vedkommande kandidat(ar) på røystesetelen. Dersom veljaren ikkje kryssar av på røystesetelen, deltek han eller ho heller ikkje ved personvalet.

Samanlikning med personvalet ved fylkestingsval

Ei samanlikning mellom fylkestingsval og stortingsval når det gjeld personvalet, er ikkje mogleg fullt ut. Det er færre kandidatar som skal veljast frå kvart parti i ein valkrins ved stortingsval enn ved fylkestingsval. I mange krinsar vil derfor fleire parti berre få valt inn éin representant.

Di større innverknad veljarane får på personvalet, di meir vil dette kunne svekkje høvet partia har til å sikre enkelte av dei føretrekte kandidatane sine. Ved fylkestingvalet i 2007 vart det valt inn mellom 33 og 57 kandidatar frå kvart fylke. Det er her fleire plassar å fordele på kandidatane enn tilfellet er ved stortingsval, der det blir valt mellom 4 og 17 mandat frå kvart fylke. Sannsynet for at rettingane til veljarane slår ut samanlikna med prioriteringane til partia, er derfor større ved stortingsval enn ved fylkestingsval.

Teoretisk kan ein konsekvens bli at ein parti­leiar som er sett opp på første plass på vallista, vil måtte vike for ein kandidat lenger nede på lista dersom denne kandidaten får over 5 prosent personrøyster og dette utgjer meir enn dei personrøystene leiaren av partiet får. Evalueringa frå fylkestingsvalet viser likevel at sannsynet for å få personrøyster er størst di lenger oppe på lista ein kandidat står, og at det er dei kandidatane som partia prioriterer, som får personrøyster. Avvik frå dette kan ein sjå ved konfliktar, til dømes der det er to ulike konstellasjonar innanfor eit parti. Kandidatane til ein av konstellasjonane kan da gjerne få mange personrøyster, noko som til dømes går utover den konstellasjonen partileiaren høyrer til.

Elles viser evalueringa frå valet i 2003 at svært få kandidatar blir valde berre på bakgrunn av personrøyster. I 2003 var det 11 kandidatar og i 2007 8 kandidatar som vart valde inn berre på bakgrunn av personrøyster, det vil seie at dei ikkje ville ha vore valde inn dersom ein berre la prioriteringane til partia til grunn.

Sosial representativitet

Rettingane veljarane gjer, kan påverke kjønnsbalansen i negativ retning. Det er viktig at partia er bevisste på dette når dei set opp vallistene. Eit godt utgangspunkt når det gjeld kjønnsbalanse, gir gjennomgåande bra kjønnsbalanse også i organet som det blir valt til.

Somme vil meine at rettingane til veljarane kan føre til skeiv fordeling av valde representantar når det gjeld geografi. Rettingar kan føre til at kandidatar frå dei mest folkerike kommunane i valkrinsen får flest personrøyster. Slik departementet ser det, er det viktig at partia gjennom nominasjonane sine sørgjer for at flest mogleg av kommunane i valkrinsen er representerte på vallista slik at ein kan sikre ei best mogleg geografisk spreiing.

Kor mange personrøyster ein kan gi

Vallovutvalet føreslo at ein kunne gi personrøyster til så mange kandidatar på vallista som ein ønskte. Spørsmålet er om dette kan føre til at det blir for enkelt å slå ut prioriteringane til partia. Kor mange ein kan gi personrøyster til, påverkar i kor stor grad prioriteringane til partia vil vere utslagsgivande. Di fleire kandidatar veljarane kan gi personrøyster, di større er sjansen for at prioriteringane deira kan få innverknad og gå utover prioriteringane til partia.

Ein viktig faktor ved personval er at mange nyttar høvet til å rette på listene. Dersom få veljarar gjer dette, vil desse kunne få urimeleg stor innverknad på personvalet. Ved fylkestingsvalet i 2003 var det 23 % av veljarane som retta på setlane. Tilsvarande tal for 2007 var 24,8 %.

Konklusjon

Etter ei samla vurdering har departementet komme til at ein ikkje bør gjere endringar i den personvalordninga som gjeld i dag ved val til Stortinget. Erfaringar frå fylkestingsvalet kan ikkje automatisk leggjast til grunn i ei personvalordning ved stortingsval, og det er fleire ukjende faktorar i spørsmålet om kva innverknad eventuelle endringar i personvalordninga vil få ved stortingsvalet.