10 Prosedyrane for overlevering

10.1 Krav til innhaldet i ein arrestordre

Ifølgje utleveringsloven § 13 nr. 2 skal eit utleveringskrav innehalde opplysningar om statsborgarskapen til vedkomande person, opphaldsstaden hans her i riket, om han er kjend, og arten av, tida og staden for handlinga. Signalement skal om mogleg givast, og det skal følgje med avskrift av dei aktuelle straffeføresegnene. Dei relevante rettsavgjerdene skal også vere vedlagt.

Parallellavtalen sine krav til innhaldet i og forma på ein arrestordre går fram av artikkel 11. Krava er dei same som etter konvensjonen om nordisk arrestordre artikkel 7. Det skal blant anna bli gitt opplysningar om dokumentasjon på rettskraftig dom, arrestordre eller anna rettskraftig vedtak med same verknad. Innhaldskrava går fram av lovforslaget § 5 første ledd.

Verken etter den europeiske arrestordren eller parallellavtalen er det nødvendig å leggje ved dommen eller avgjerda som ligg til grunn for arrestordren. Dette er ein konsekvens av prinsippet om gjensidig godkjenning. Iverksetjande myndigheit skal heller ikkje prøve om dommen eller pågripingsavgjerda som er avsagd eller treft i den utferdande staten er korrekt, eller om det ligg føre skilleg grunn til mistanke om straffbart forhold.

I praksis vil dei fleste etterlysingar med tanke på overlevering bli sette fram via Schengen informasjonssystem (SIS). SIS er eit databasert register til bruk for alle statar som deltar i Schengen-samarbeidet, og registeret utgjer eit vesentleg element i dette samarbeidet. På nærmare bestemte vilkår kan medlemsstatane utveksle visse typar informasjon via registeret, mellom anna opplysningar om personar som er ettersøkte med sikte på pågriping og utlevering for straffbare handlingar.

Per i dag kan ikkje alle dei opplysningane som ein arrestordre skal innehalde bli registrerte i SIS. Men arbeidet med å skipe SIS II, andre generasjon av SIS, er i gang. Når SIS II er på plass, vil det vere mogleg å registrere ein kopi av ein europeisk arrestordre i systemet. Arbeidet med SIS II er dessverre forseinka, og ein veit ikkje når det nye systemet vil vere operativt.

For å lette samarbeidet fram til dei tekniske føresetnadene for å ta i bruk SIS II er på plass, inneheld både den europeiske arrestordren, parallellavtalen og konvensjonen om nordisk arrestordre ei føresegn om at ei registrering i SIS skal vere jamgod med ein arrestordre inntil iverksetjande myndigheit får sendt over arrestordren i føreskriven form, jf. parallellavtalen artikkel 12 nr. 3. Departementet foreslår at denne blir gjennomført i form av ei føresegn om at ei SIS-etterlysing, eller ei tilsvarande etterlysing, for eksempel gjennom Interpol, som gjeld overlevering innanfor loven sitt verkeområde, skal jamstillast med ein arrestordre inntil denne blir motteken, jf. lovforslaget § 25 tredje ledd.

10.2 Oversending og mottak av arrestordrar

Etter utleveringsloven skal krav om utlevering som utgangspunkt fremjast via diplomatiske kanalar. Men innanfor Schengen-samarbeidet, som parallellavtalen vil erstatte når det gjeld overlevering til og frå EU sine medlemsstatar, blir utleveringskrav utveksla mellom utpeikte departement i dei enkelte landa. I Noreg er det Justisdepartementet som tek imot og fremjar slike krav.

Etter lov om nordisk arrestordre § 9 skal arrestordren sendast politimeisteren på den staden den ettersøkte oppheld seg. Er opphaldsstaden ukjend, sendast arrestordren til Kripos.

Etter parallellavtalen artikkel 9 skal ein arrestordre, i tilfelle der det er kjend kvar den som blir kravd overlevert oppheld seg, kunne oversendast direkte til den iverksetjande rettsmyndigheita. Kven som skal vere iverksetjande myndigheit, avgjer statane sjølve.

Departementet foreslo i høyringsnotatet at både nordiske og nordisk-europeiske arrestordrar skulle sendast politimeisteren på den staden den ettersøkte oppheld seg, eventuelt til Kripos ved ukjend opphaldsstad. Det vart vist til at det er politiet som eventuelt skal pågripe og at det venteleg er slik at dersom arrestordren går direkte til politimeisteren, unngår ein kan hende tap av tid. Det vart samtidig bedt om høyringsinstansane sitt syn på om nordisk-europeiske arrestordrar heller burde takast imot av statsadvokaten.

Det nasjonale statsadvokatembetet meiner det ikkje er praktisk at statsadvokatane skal vere førstehands mottakarar av arrestordrar. I fråsegna er det vist særleg til at utanlandske hastetilfelle gjer det nødvendig og ønskeleg at arrestordrane vert sende direkte til politiet som, i motsetnad til statsadvokatane, har 24-timers beredskap. Embetet meiner samtidig at politiet bør verte pålagt ei plikt til å varsle statsadvokaten i dei meir alvorlege tilfella. Oslo politidistrikt gir uttrykk for dei same synspunkta. Riksadvokaten støtter også forslaget om at begge typar arrestordrar bør sendast politiet og skriv i fråsegna at embetet i samband med ikraftsetjinga vil vurdere om det skal givast retningslinjer for politiets plikt til å varsle statsadvokaten.

Både Gudbrandsdal politidistrikt og Østfold politidistrikt meiner påtalemakta i politiet bør vere mottakar av begge typar arrestordrar. Begge instansane viser til at både omsynet til like reglar for nordiske og nordisk-europeiske arrestordrar og omsynet til effektivitet tilseier det.

Departementet legg til grunn at den praktiske hovudregelen vil vere at personar som ein Schengenstat ønskjer å få pågripen og overlevert på grunnlag av ein arrestordre, vert etterlyste i SIS. Dette fordi den utferdande staten anten ikkje veit kor den ettersøkte oppheld seg eller fordi ein ikkje kan vere sikker på kor vedkomande er eller om han eller ho flytter seg over landegrensene. Departementet viser elles til høyringsfråsegnene og opprettheld forslaget om å lovfeste at politimeisteren på den staden den ettersøkte oppheld seg, eventuelt Kripos, skal vere kompetente myndigheiter for mottak også av nordisk-europeiske arrestordrar. Ein viser også til grunngivinga i høyringsnotatet.

10.3 Undersøking, bruk av tvangsmiddel og rettane til den ettersøkte

10.3.1 Gjeldande rett. Avtalen sine føresegner

Etter gjeldande rett gjennomfører påtalemakta dei undersøkingane som er nødvendige for å avgjere om vilkåra for utlevering er oppfylte, jf. utleveringsloven § 14 nr. 2. Samtidig skal det oppnemnast forsvarar for den ettersøkte, jf. § 16 nr. 1. Ved behandlinga av kravet har ettersøkte dei rettane som følgjer av straffeprosessloven, jf. § 14 nr. 3. Dette inneber blant anna at når den ettersøkte blir pågripen, skal han informerast om innhaldet i kravet og grunnlaget for det, og bli gitt høve til å forklare seg for politiet, jf. straffeprosessloven §§ 177 og 180.

Bruken av tvangsmiddel til fremje av påtalemakta si undersøking og for å sikre utlevering er regulert i utleveringsloven § 15. Tvangsmiddel kan nyttast i same utstrekning som ved strafforfølging her i landet. Når retten skal avgjere om vilkåra for å nytte eit tvangsmiddel er oppfylte, kan han leggje til grunn rettsavgjerda som følgjer med utleveringskravet utan ytterlegare prøving.

Etter parallellavtalen artikkel 14 skal den ettersøkte ved pågripinga bli informert om arrestordren og innhaldet i han og om høvet til å samtykkje til overlevering. Den ettersøkte har rett til tolk og advokathjelp i samsvar med nasjonal rett. Etter artikkel 15 skal varetektsfengsling nyttast i samsvar med nasjonal lovgiving. Men andre punktum må ein forstå slik at den staten som mottek arrestordren, plikter å fengsle dersom dette er nødvendig for å hindre at den ettersøkte unndrar seg rettsforfølging.

Desse føresegnene er likelydande med dei tilsvarande føresegnene i konvensjonen om nordisk arrestordre, gjennomførte i lov om nordisk arrestordre § 10. Etter lov om nordisk arrestordre skal pågriping skje om det ikkje er openbart at det ligg føre ein obligatorisk avslagsgrunn eller at ein fakultativ avslagsgrunn vil bli nytta. Fengsling kan skje dersom dei vanlege vilkåra i straffeprosessloven §§ 171 eller 172, jf. § 170 a, er til stades. Men i tråd med prinsippet om gjensidig godkjenning er det bestemt at tingretten, når han avgjer fengslingsspørsmålet, skal leggje til grunn opplysningane i arrestordren, med mindre desse openbert er feil. Dette inneber at tingretten ikkje skal prøve det faktiske eller rettslege grunnlaget for pågripingsavgjerda eller anna avgjerd som arrestordren byggjer på. I praksis tyder dette blant anna at retten ikkje skal prøve om det ligg føre slik skilleg grunn til mistanke som krevst etter straffeprosessloven § 171. Men tilvisinga til straffeprosessloven §§ 171 og 172 må innebere at mellom anna strafferammekravet i § 171 første ledd, også gjeld ved fengsling på grunnlag av ein nordisk arrestordre. Fengslingsfristen må ikkje overstige to veker, men han kan lengjast med to veker av gongen.

10.3.2 Andre nordiske lands rett

I Sverige har ein lovfesta ein presumsjon for at den ettersøkte skal misse fridomen i påvente av overlevering. Etter den svenske loven om overlevering i høve til ein europeisk arrestordre 4 kap., 6 §, jf. 5 §, skal retten skal treffe avgjerd om fengsling med mindre vilkåra for overlevering ikkje er til stades eller det «inte finns risk för att den eftersökte avviker eller på annat sätt undandrar sig ett överlämnande». Føresegna inneber at ein berre skal la vere å fengsle dersom det finst faktiske omstende som taler mot ein fluktrisiko. Og sjølv om det ikkje ligg føre fluktfare, skal tap av fridom skje dersom det er ein risiko for at den ettersøkte på annan måte kan vanskeleggjere strafforfølginga av ei handling som er omfatta av arrestordren (Prop. 2005/06: 137 punkt 8.3). Svenske domstolar skal ikkje prøve den ettersøkte si skuld. Det er heller ikkje noko vilkår for pågriping og fengsling at strafferammekravet som elles gjeld for fengsling er oppfylt.

Også finsk rett har ei eiga føresegn i loven om utlevering for lovbrot mellom Finland og dei andre medlemsstatane i Den europeiske unionen om at domstolen skal treffe avgjerd om vidare fengsling dersom det finst grunn til å frykte for at iverksetjinga av ei overlevering elles kan stå i fare, jf. 2 kap, 18 §. I Danmark kan fengsling for å sikre utlevering skje etter dei alminnelege reglane om varetektsfengsling.

10.3.3 Forslaget i høyringsnotatet. Høyringsfråsegnene

Departementet foreslo i høyringsnotatet i hovudsak å føre vidare føresegna i lov om nordisk arrestordre § 10 om pågriping, varetektsfengsling og annan bruk av tvangsmiddel, men slik at denne føresegna heretter også skulle gjelde i samband med nordisk-europeiske arrestordrar.

I tillegg foreslo departementet ein særregel om at varetektsfengsling i samband med ein arrestordre skal skje med mindre det ikkje er grunn til å frykte for at den pågripne vil unndra seg eller gjere overlevering vanskeleg. Regelen om to vekers fengslingsfrist vart foreslått vidareført.

Forslaget om ein særregel med ein presumsjon for fengsling blir støtta av Østfold politidistrikt, som uttaler at ein slik regel venteleg vil lette både påtalemakta og domstolane si handtering av krav om fengsling i overleveringssaker. Både Østfold og Oslo politidistrikter meiner at fengslingsfristen bør vere den same i overleveringssakene som elles, det vil seie maksimum fire veker.

Oslo politidistrikt nemner også at i fleire utleveringssaker har faren for at den ettersøkte skal unndra seg strafforfølging eller -fullbyrding vore til stades, men samtidig har dei straffbare forholda som ligg til grunn for kravet om utlevering vore av ein slik art at fengsling er vorte vurdert som for inngripande. Som eksempel er nemnd tilfelle kor den ettersøkte har budd i Noreg i fleire år men krevst utlevert på grunn av ubetalte, offentlege krav i heimlandet. Dette er saker kor kravet om utlevering ofte blir avslått, og politidistriktet meiner derfor det er ønskeleg om føresegna om fengsling m.m. blir supplert med retningslinjer for når fengsling ikkje kan eller skal nyttast.

Riksadvokaten understrekar kor viktig det er at føresegna om pågriping og fengsling er heilt klar, og ber om at det vert klargjort kva tilvisinga til dei alminnelege fengslingsføresegnene i straffeprosesslova inneber. Riksadvokaten spør også uttrykkeleg om kravet til skilleg mistanke gjeld dersom dette kravet ikkje gjeld i det landet som har ferda ut arrestordren, og om strafferammekravet i straffeprosesslova § 171 gjeld.

10.3.4 Departementet si vurdering no

Departementet er kome til at vilkåra for pågriping og fengsling i samband med ein arrestordre ikkje bør knytast opp mot dei alminnelege vilkåra i straffeprosessloven §§ 171 og 172. Dette inneber ei endring både i forhold til den vedtekne loven om nordisk arrestordre og forslaget i høyringsnotatet.

Formålet med pågriping og fengsling i arrestordresakene er å sikre at overlevering kan bli gjennomført, noko som gjer at dei alminnelege vilkåra ikkje utan vidare passer. Det er vidare slik at det er strafferammene i den utferdande staten som avgjer om denne staten kan gi ein slik ordre om pågriping og overlevering som arrestordren som hovudregel er, sjå artikkel 3 nr. 1. Dette samsvarer dårleg med å la strafferammekravet på meir enn seks månaders fengsel i straffeprosessloven § 171 gjelde for pågriping og fengsling på grunnlag av ein arrestordre. Ein kan unntaksvis også tenkje seg at overlevering er aktuelt sjølv om handlinga ikkje er straffbar etter norsk lov.

Avtalen legg heller ikkje opp til at påtalemakt og domstolar i den staten som tek imot arrestordren skal prøve om det ligg føre skilleg grunn til mistanke og om det til dømes er fare for øydelegging av bevis: For overlevering skal det vere tilstrekkeleg at det ligg føre ein arrestordre som inneheld visse opplysningar, mellom anna om avgjerd som ligg til grunn for arrestordren, men utan at denne avgjerda, eller grunnlaget for den igjen, skal måtte sendast den staten som blir beden om å overlevere.

Departementet foreslår etter dette ein særleg regel, både for nordiske og nordisk-europeiske arrestordrar, om at pågriping og fengsling skal skje så framt det ikkje er openbert at arrestordren skal avslåast eller vil bli avslått eller dersom det ikkje er grunn til å frykte for at den pågripne vil unndra seg eller gjere overlevering vanskeleg. Det skal med andre ord vere ein presumsjon for fengsling i arrestordresakene.

Departementet foreslår også ei endring i kravet til framstilling for fengsling i samband med nordiske arrestordrar for dei tilfella kor ein ettersøkt som er over 18 år samtykkjer i fengsling. I desse tilfella skal avgjerda om overlevering treffast innan tre dagar etter at samtykket er gitt. Dersom påtalemakta meiner at sjølve overleveringa da kan skje innan ei veke frå pågripinga, er det ikkje nødvendig å framstille for fengsling. Departementet legg til grunn at i desse tilfella vil ei framstilling for fengsling og påfølgande orskurd frå retten vere lite formålstenleg. Det er samtidig sjølvsagt at dersom den ettersøkte ønskjer å bli framstilt for retten for vurdering av fengslingsspørsmålet, skal framstilling skje. I så fall gjeld den alminnelege framstillingsfristen frå kravet om framstilling blir sett fram eller frå samtykket til overlevering er trekt tilbake. Høvet til å unnlate framstilling gjeld berre dersom den ettersøkte er over 18 år. I ein svensk lagrådsremiss om godkjenning av konvensjonen om nordisk arrestordre er det foreslått ein tilsvarande regel.

Den europeiske menneskerettskonvensjonen artikkel 5 nr. 1 bokstav f tillét fengsling av personar med tanke på utlevering, og kravet om framstilling straks for ein dommar gjeld ikkje i desse tilfella.

Fengslingsfristen på to veker i lov om nordisk arrestordre § 10 andre ledd, fjerde og femte punktum, er grunngitt med at den skal sikre at arrestordren blir teken til følgje innanfor dei fastsette fristane, sjå merknaden til paragrafen i Ot.prp. nr. 39 (2007-2008). Departementet er etter høyringa kome til at fengslingsfristen i samband med arrestordrar, både nordiske og nordisk-europeiske, bør vere den same som elles, det vil seie maksimalt fire veker, jf. straffeprosessloven § 185 og utlendingsloven § 106 andre ledd tredje punktum. Den skal kunne lengjast med fire veker kvar gong. Ein foreslår samtidig ei føresegn som svarer til utlendingsloven § 106 tredje ledd om at samla fengslingstid ikkje må overstige tolv veker i samband med nordisk-europeiske og seks veker i samband med nordiske arrestordrar, med mindre det ligg føre særlege grunnar. Desse maksimumsfristane er sett ut frå den tida ein normalt må rekne med går med før overleveringa kan skje.

Kva reglar som skal gjelde for fengsling av barn, det vil seie personar under 18 år, må vurderast særskilt. Etter barnekonvensjonen artikkel 37 b, som gjeld som norsk lov, skal fengsling av barn berre nyttast som ein siste utveg og for eit kortast mogleg tidsrom, jf. også straffeprosessloven § 174 jf. § 184 andre ledd som seier at barn berre kan pågripast og fengslast dersom det er særleg påkravd. Høgsterett har presisert dette dit hen at fengsling av barn krev ei skjerpa grunngiving. I dei tilfella ein kjem til at fengsling er påkravd, må retten vurdere å setje ein kortare fengslingsfrist enn fire veker, sjå Rt. 2009 s. 1025 og Rt. 2004 s. 1655. I Rt. 2009 s. 1025 uttaler Høgsterett (avsnitt 14) at «domstolene har et særlig ansvar for å føre kontroll med at barn ikke utsettes for unødig eller unødig lang fengsling, og for at belastningen ved fengslingen kontinuerlig vurderes, eventuelt i forhold til alternative og mindre inngripende tiltak.»

Departementet foreslår derfor at det ikkje skal vere nokon presumsjon verken for pågriping eller fengsling dersom den ettersøkte er under 18 år, men at kravet om at slik tvangsmiddelbruk skal vere særleg påkravd skal gjelde her som elles. I tillegg er det lagt opp til at fengslingsspørsmålet skal prøvast kvar andre veke dersom den det gjeld er under 18 år.

Kravet til at fengsling skal vere høveleg, skal gjelde tilsvarande her som ved fengsling etter straffeprosessloven, sjå merknaden til føresegna.

10.4 Avgjerd om overlevering

10.4.1 Gjeldande rett. Føresegnene i avtalen. Ordninga i dei andre nordiske landa

Etter utleveringsloven er det departementet som avgjer utleveringskrav frå land utanfor Norden. Når kravet blir motteke, gjer departementet først ei førebels prøving før kravet blir sendt til påtalemakta. Etter at påtalemakta har gjennomført dei nødvendige undersøkingar, avgjer retten ved orskurd om vilkåra for utlevering er til stades. Saka blir deretter send tilbake til departementet som fattar vedtak om utleveringskravet skal etterkomast.

Er kravet om utlevering sett fram av ein stat som deltek i Schengen-samarbeidet, og den som blir kravd utlevert samtykkjer i utlevering i rettsmøte, blir kravet derimot avgjort av statsadvokaten på staden, etter at saka er førebudd av politiet. I desse tilfella blir ikkje kravet prøvd av departementet.

Etter lov om nordisk arrestordre § 13 er det påtalemakta som skal avgjere krav om overlevering. Det er også påtalemakta som avgjer om det skal setjast vilkår for overleveringa. Dette gjeld anten den ettersøkte samtykkjer til overlevering eller ikkje. Det er likevel berre der det ligg føre samtykke at påtalemakta prøver om dei ufråvikelege vilkåra for overlevering ligg føre. Dersom den ettersøkte motset seg overlevering, skal retten prøve om dei grunnleggjande vilkåra for overlevering er oppfylte og om det ligg føre obligatoriske avslagsgrunnar. Går retten sin orskurd ut på at vilkåra for overlevering ikkje er oppfylte, skal påtalemakta avslå arrestordren utan å vurdere han nærmare. Dersom retten kjem til at vilkåra for overlevering er oppfylte, vurderer påtalemakta om nokon av dei fakultative avslagsgrunnane skal nyttast. Påtalemakta kan i desse tilfella berre avslå arrestordren dersom det ligg føre ein fakultativ avslagsgrunn.

Parallellavtalen legg få føringar for kva for myndigheit som skal avgjere ein arrestordre og korleis prosedyren skal vere. Den einaste formelle avgrensinga er at avgjerda, anten den ettersøkte samtykkjer til overlevering eller ikkje, som utgangspunkt skal treffast av ei rettsmyndigheit, jf. artikkel 18 jf. artikkel 9 nr. 1. I Noreg blir ikkje Justisdepartementet rekna som ei rettsmyndigheit. Det blir derimot påtalemakta. Avtalen artikkel 9 nr. 2 opnar også for at statane kan utpeike justisministeren som iverksetjande myndigheit. EU har erklært at dette høvet (berre) vil bli nytta av Tyskland, Danmark, Slovakia og Nederland.

Avtalen pålegg dessutan statane å sikre at eit eventuelt samtykke til overlevering givast frivillig og med kjennskap til konsekvensane. Den som blir kravd overlevert skal derfor ha rett til advokathjelp. Avtalen lèt det vere opp til statane sjølve å avgjere om samtykket skal måtte givast i rettsmøte. Det følgjer av artikkel 17 at der den ettersøkte ikkje samtykkjer i å bli overlevert, skal vedkomande ha rett til å bli høyrd av iverksetjande rettsmyndigheit. Desse føresegnene i avtalen er samanfallande med dei tilsvarande føresegnene i konvensjonen om nordisk arrestordre, men slik at den nordiske konvensjonen ikkje opnar for at justisministeren kan utpeikast som avgjerdsmyndigheit for overleveringsspørsmålet.

I Danmark har ein, slik EU har erklært, valt å la justisministeren avgjere spørsmålet om overlevering i høve til ein europeisk arrestordre (etter at politiet har undersøkt om vilkåra for overlevering er til stades og med høve til rettsleg prøving). Ein nordisk arrestordre vert avgjort av politidirektøren. I Finland er det retten som avgjer både nordiske og europeiske arrestordrar, anten den ettersøkte samtykkjer eller ikkje. Også i Sverige er det retten som avgjer ein europeisk arrestordre. Sverige har enno ikkje gjennomført konvensjonen om nordisk arrestordre, men i ein lagrådsremiss om godkjenning av konvensjonen er det foreslått at retten som utgangspunkt skal avgjere overleveringskrav, men slik at påtalemakta kan treffe avgjerda i tilfelle kor den ettersøkte samtykkjer til overlevering.

10.4.2 Forslaget i høyringsnotatet. Høyringsinstansane sitt syn

I høyringsnotatet vart det foreslått å behalde ordninga som allereie er vedteken for nordiske arrestordrar, sjå ovanfor. Men for overlevering til EU-statar utanfor Norden vart det foreslått at retten alltid skal prøve om vilkåra for overlevering er oppfylte, det vil seie om det ligg føre ein arrestordre som oppfyller krava i loven og om det ligg føre obligatoriske avslagsgrunner, anten den ettersøkte samtykkjer til overlevering eller ikkje. Også i desse tilfella vart det foreslått at den endelige avgjerda skulle takast av påtalemakta. Ein la til grunn at påtalemakta også i desse tilfella er best eigna til å vurdere om dei frivillige avslagsgrunnane bør gjerast gjeldande.

Departementet bad om høyringsinstansane sine synspunkt på om kompetansen til å avgjere arrestordrar burde leggjast til påtalemakta i politiet eller til statsadvokaten. I dag er det som nemnt statsadvokaten som fattar vedtak om utlevering innanfor Schengen-samarbeidet i samtykketilfella.

Riksadvokaten har ikkje avgjerande innvendingar mot at retten avgjer om vilkåra for overlevering er til stades i samband med nordisk-europeiske arrestordrar dersom ein opprettheld forslaget om at samtykke til overlevering skal givast til retten. Men embetet spør om ikkje samtykke også her kan givast til påtalemakta.

10.4.3 Departementet si vurdering no

Sentralt i parallellavtalen er målet om rask og enkel handsaming og ønsket om å avgrense dei sentrale styresmaktene si rolle ved iverksetjinga av ein arrestordre. Dette tilseier at også nordisk-europeiske arrestordrar blir avgjorte av rettsmyndigheitene, og ikkje av departementet. Departementet fører vidare forslaget om at påtalemakta skal avgjere også nordisk-europeiske arrestordrar, men slik at retten treff ordskurd om dei ufråvikelige vilkåra er til stades, sjå lovforslaget § 14 første ledd andre punktum og tredje ledd siste punktum. I samband med nordiske arrestordrar skal retten berre prøve vilkåra dersom den ettersøkte ikkje samtykkjer til overlevering, sjå lovforslaget § 21 andre ledd.

Forslaget om at retten alltid skal prøve om vilkåra for overlevering på grunnlag av ein nordisk-europeisk arrestordre er oppfylte og om det ligg føre obligatoriske avslagsgrunnar, inneber domstolsprøving i tilfelle der prøvingskompetansen i dag er lagd til påtalemakta, jf. utleveringsloven § 17 a om utlevering innanfor Schengen. Dette kan verke noko inkonsekvent når formålet med avtalen er å forenkle og effektivisere utleveringsordninga. Fordi arrestordren inneber ei meir omfattande overleveringsplikt der blant anna prøvinga av om det ligg føre obligatoriske avslagsgrunnar oftare vil vere avgjerande for om overlevering skjer, synest det likevel fornuftig å leggje opp til ei noko meir omfattande domstolsprøving. Departementet har også sett hen til at domstolsprøving er eit sentralt element både i Finland og i Sverige. Når ein legg avgjerdsmyndigheita til retten, gjer dette også at det ikkje er behov for å gi høve til tilbakekalling av samtykke, sjå nedanfor.

10.4.4 Samtykke. Tilbaketrekking av samtykke

Etter gjeldande rett har samtykke frå den ettersøkte tyding for saksbehandlinga i tilfelle der utleveringskravet er fremja av ein Schengen-stat, jf. utleveringsloven § 17 a. Dersom vedkomande samtykkjer til utlevering til ein Schengen-stat, kan utleveringskravet som nemnt handsamast og avgjerast av statsadvokaten på staden. Samtykket skal bli gitt skriftleg i rettsmøte. Samtykket kan trekkjast tilbake, og saka skal da sendast tingretten for handsaming etter dei ordinære sakshandsamingsreglane.

Utgangspunktet i parallellavtalen er at samtykke til overlevering, og også avkall på vernet som følgjer av spesialitetsprinsippet, ikkje skal kunne trekkjast tilbake, jf. artikkel 16. Men den enkelte staten kan erklære at ein ønskjer å gi høve til å dra samtykket tilbake. Til samanlikning set konvensjonen om nordisk arrestordre føre at eit samtykke skal kunne tilbaketrekkjast (artikkel 11).

Etter det departementet kjenner til er samtykke til overlevering ugjenkalleleg i dei fleste EU-statane. Både den svenske og den finske gjennomføringslovgivinga opnar derimot for at eit samtykke kan kallast tilbake, høvesvis inntil retten har gitt melding om si avgjerd og inntil avgjerda om utlevering er sett i verk. I Sverige kan eit samtykke givast overfor påtalemakta, eventuelt også overfor ein politimann som assisterer i samband med arrestordren. Etter den finske loven skal samtykke bli gitt i retten.

Departementet foreslo i høyringsnotatet at samtykke til overlevering til land utanfor Norden, skulle givast i retten, og at retten samtidig skulle prøve om det ligg føre obligatoriske avslagsgrunnar. Departementet gav uttrykk for at det da ikkje var grunn til å opne for tilbaketrekking av samtykket.

For nordiske arrestordrar vart det ikkje foreslått større endringar i det som allereie er vedteke i lov om nordisk arrestordre. Her skal samtykke givast til påtalemakta, og det kan trekkjast tilbake. Føresegna om at den ettersøkte ved pågripinga også skal informerast om høvet til å samtykkje til ei eventuell strafforfølging for andre forhold, vart foreslått fjerna. Endringa vart grunngitt slik:

«Hovudregelen ved overlevering etter nordisk arrestordre er at den ettersøkte kan strafforfølgjast og straff kan fullbyrdast også for forhold som har skjedd før arrestordren, anten vedkomande samtykkjer eller ikkje, jf. lov om nordisk arrestordre § 8 andre ledd som er foreslått vidareført i lovendringsforslaget § 11 tredje ledd. Det er berre dersom det ligg føre ein obligatorisk avslagsgrunn eller dersom forholdet har skjedd her i riket eller andre område underlagt norsk jurisdiksjon, og påtalemakta ikkje samtykkjer, at vedkomande er verna mot strafforfølging eller -fullbyrding for andre forhold.

Eit samtykke frå personen sjølv til strafforfølging eller straffullbyrding for forhold som allereie er rettskraftig avgjorte, jf. lovendringsforslaget § 8 første ledd bokstav c til i, vil truleg ikkje ha tyding fordi dei andre nordiske statane heller ikkje vil strafforfølgje eller fullbyrde straff i desse tilfella, jf. Schengen-konvensjonen artikkel 54. Eit samtykke frå personen sjølv til strafforfølging for forhold som har skjedd før han har nådd kriminell lågalder, vil heller ikkje ha noka tyding per i dag, ettersom alle dei nordiske landa har 15 år som kriminell lågalder.

Er det i Noreg gitt amnesti for ei handling, kan det teoretisk tenkjast at eit anna nordisk land likevel ønskjer å strafforfølgje. Men det er svært sjeldan at amnesti blir gitt i Noreg, og det er heller ikkje sannsynleg at den som blir overlevert faktisk vil samtykkje til strafforfølging eller fullbyrding i slike tilfelle. Det er derfor vanskeleg å sjå noko praktisk behov for høve til å samtykkje til strafforfølging i eit anna nordisk land for forhold det er gitt amnesti for i Noreg.

Det er etter departementet sitt syn lite tenleg at vedkomande skal informerast om eit i realiteten teoretisk høve til å samtykkje til strafforfølging eller -fullbyrding for andre forhold. Ein legg blant anna vekt på dei pedagogiske utfordringane dette vil innebere for påtalemakta. Lovendringsforslaget § 15 første ledd legg derfor opp til at ved overlevering innan Norden, skal vedkomande berre informerast om høvet til å samtykkje til overlevering og kva for rettsfølgjer eit slikt samtykke har.»

Riksadvokaten spør i si høyringsfråsegn om det er nødvendig at samtykke til overlevering til land utanfor Norden skal måtte givast i retten:

«En er […] ikke overbevist om at det er så stor forskjell på nordiske og øvrige europeiske land at et samtykke gitt til påtalemyndigheten i Norge ikke bør kunne være tilstrekkelig også for overlevering til ikke-nordiske europeiske land. En har forståelse for argumentet om at det bør være visse formaliteter rundt avgivelsen dersom samtykket ikke senere skal kunne trekkes tilbake. En er også klar over at den nordiske konvensjonen og parallellavtalen har løst spørsmålet om samtykke og tilbakekall av dette på noe ulike måter. Men en ber departementet vurdere muligheten for samme ordning for alle arrestordrer, og slik at den ordningen som er foreslått for de nordiske gjøres generell. (Samtykke til påtalemyndigheten er tilstrekkelig, men kan trekkes.)»

Departementet opprettheld forslaget i høyringsnotatet som inneber noko ulike reglar for samtykke til overlevering til land i og utanfor Norden. Ein meiner det er fornuftig med noko ulike løysingar for høvesvis nordiske og nordisk-europeiske arrestordrar med omsyn til kva for myndigheit eit samtykke skal givast til og om det skal kunne trekkjast tilbake, sjå lovforslaget §§ 14 tredje ledd og 21 første ledd, andre og tredje punktum.

Når samtykket skal givast til retten i samband med nordisk-europeiske arrestordrar, ser ein ikkje behov for at det også skal kunne trekkjast tilbake. Tilbaketrekking av samtykke vil forlengje overleveringsprosessen. Derfor bør det, i tråd med formålet med avtalen, ikkje opnast for høve til dette utan at det er eit reelt behov for det.

Føresegna om samtykke til overlevering til nordiske land i lovforslaget § 20 andre ledd, seier ikkje noko om høvet til å samtykke til rettsforfølging for andre lovbrot gjort før overleveringa. Dette inneber ei endring samanlikna med lov om nordisk arrestordre. Ein viser til grunngivinga i høyringsnotatet, som er sitert ovanfor.

10.5 Konkurrerande krav

Fordi utleveringskrav blir avgjorte av departementet, er det etter gjeldande rett også departementet som avgjer kva for eit krav som skal etterkomast når det ligg føre konkurrerande krav om utlevering. Dette gjeld også når ein nordisk arrestordre konkurrerer med eit utleveringskrav frå ein stat utanfor Norden, jf. lov om nordisk arrestordre § 14 andre ledd. Avgjerda skal derimot treffast av påtalemakta der det ligg føre fleire nordiske arrestordrar som gjeld same person, jf. første ledd.

Også parallellavtalen skil mellom dei tilfella der det ligg føre konkurrerande europeiske arrestordrar eller arrestordrar frå Island eller Noreg, og tilfella der ein arrestordre kjem i konflikt med eit utleveringskrav frå ein tredje stat, jf. artikkel 19. I dei første tilfella gjeld hovudregelen om at avgjerda skal treffast av den iverksetjande rettsmyndigheita. Men dersom ein arrestordre konkurrerer med eit utleveringskrav frå ein tredje stat, er det opp til kvar enkelt stat å avgjere kva for ei myndigheit som skal treffe valet mellom arrestordren og utleveringskravet. Avgjerda vil i slike tilfelle kunne treffast av departementet.

Under høyringa av forslaget til lov om nordisk arrestordre påpeikte riksadvokaten at avgjerd av kva for utanlandsk arrestordre eller utleveringskrav som skal etterkomast eller takast til følgje, er ei avgjerd som byggjer på skjønn særleg knytt til kva som gir best resultat i kampen mot kriminalitet. Denne vurderinga høyrer naturleg heime hos den utøvande makta. Riksadvokaten foreslo derfor at avgjerda vart lagd til departementet. Departementet sa seg samd i riksadvokaten sin tankegang, men la avgjerda av valet mellom konkurrerande nordiske arrestordrar til påtalemakta.

Departementet har i lovforslaget § 29 følgt opp dette. Dersom det ligg føre fleire arrestordrar som gjeld same person, anten frå fleire EU-statar utanfor Norden eller frå ein EU-stat og ein nordisk stat, skal valet mellom dei takast av påtalemakta. Ligg det derimot føre ein arrestordre og eit utleveringskrav frå ein stat utanfor Norden og EU, skal avgjerda av kva for ein av arrestordren og utleveringskravet som skal etterkomast, treffast av departementet. Føresegna fører vidare lov om nordisk arrestordre § 14 med dei endringane som er nødvendige for at den etter dette også skal gjelde for arrestordrar frå EU-statar utanfor Norden.

10.6 Fristar for handsaming og iverksetjing av ein arrestordre

Utleveringsloven har ikkje fristreglar for handsaminga av utleveringssaker. Som nemnd tidlegare kan utlevering til eller frå Noreg i enkelte tilfelle ta meir enn eitt år.

Eit av formåla med arrestordren er at overlevering skal skje raskt. Artikkel 20 og 26 inneheld derfor tidsfristar for høvesvis vedtaket om iverksetjing og for sjølve overleveringa etter at endeleg iverksetjingsvedtak ligg føre. Etter artikkel 20 nr. 1 skal ein arrestordre handsamast og fullbyrdast straks. Samtykkjer den ettersøkte i overlevering, bør vedtaket om å fullbyrde arrestordren treffast innan ti dagar etter at samtykke er gitt. Dersom den ettersøkte motset seg overlevering er fristen 60 dagar rekna frå pågripinga. Overleveringa skal skje snarast råd og seinast ti dagar etter endeleg vedtak, jf. artikkel 26 nr. 1 og 2.

For nordiske arrestordrar er fristen for avgjerd tre dagar i samtykketilfella og 30 dagar elles. Fristen for sjølve overleveringa er fem dagar etter at det er treft endeleg avgjerd.

Overlevering kan, både etter den nordiske konvensjonen og etter parallellavtalen, verte utsett dersom alvorlege, humanitære grunnar ligg føre. Dette er meint som snevre unntaksreglar.

Oversitjing av fristane får ingen rettsverknader, men utløyser ei informasjonsplikt overfor utferdande rettsmyndigheit. Formålet med arrestordreavtalane og den folkerettslege plikta til lojal oppfølging, tilseier uansett at både regelverk og praksis blir innretta slik at fristane kan overhaldast.

I høyringsnotatet vart parallellavtalen sine fristreglar foreslått gjennomført i form av fristar for retten sin orskurd om vilkåra for overlevering på 10 dagar i samtykketilfella og 60 dagar elles, i tillegg til ein tredagarsfrist for påtalemakta si avgjerd på grunnlag av retten sin orskurd. For sjølve overleveringa vart det foreslått ein frist på ti dagar rekna frå dagen den endelege avgjerda vart teke. Det var ikkje foreslått endringar i dei vedtekne fristane i lov om nordisk arrestordre.

Riksadvokaten skriv i si høyringsfråsegn:

«Klage (formentlig over manglende anvendelse av fakultative avslagsgrunner) skal etter utkastet avgjøres innen tre dager. Dette er neppe realistisk, i alle fall ikke i saker der det påberopes forhold som må vurderes nærmere. Det bør i alle fall presiseres at det er snakk om arbeidsdager, slik at f. eks. helger ikke medregnes.»

Departementet har valt å supplere føresegna om utsett overlevering på humanitært grunnlag med enkelte reglar for den vidare sakshandsaminga i slike tilfelle, sjå lovforslaget § 30 andre ledd. Ein har også valt å ta med ei ny føresegn om at ein ettersøkt som sit varetektsfengsla på grunnlag av arrestordren, skal verte satt fri når fristane for overlevering er utlaupt, sjå tredje ledd. Dette følgjer av både den nordiske arrestordrekonvensjonen og parallellavtalen. Ein har også teke omsyn til riksadvokaten sin merknad.

Ein kan innvende mot forslaget til fristreglar i høyringsnotatet, både kva gjeld nordiske og nordisk-europeiske arrestordrar, at dersom domstolane nytter sin frist for å treffe avgjerd om vilkåra for overlevering fullt ut så vil ein ikkje kunne overhalde fristane som er sette i arrestordreavtalane. Vanlegvis vil den som er ettersøkt bli pågripen, og normalt vil det gå minst ein dag frå pågripinga til framstilling for retten for fengsling og behandling av vilkåra for overlevering. Utnyttar retten da heile fristen før den avseier orskurden, vil fristen for endeleg avgjerd allereie ha laupt ut når påtalemakta får saka tilbake for å treffe avgjerda. Ein har derfor valt å korte ned fristen for retten si avgjerd frå høvesvis 60 (nordisk-europeiske arrestordrar) og 30 dagar (nordiske arrestordrar) til høvesvis 45 og 21 dagar. I samtykketilfella er domstolen sin frist for å treffe avgjerd om nordisk-europeiske arrestordrar satt ned frå 10 dagar i høyringsforslaget og til ei veke. Ein legg til grunn at domstolane framleis har tilstrekkeleg tid på seg til å treffe si avgjerd og at endringa derfor ikkje er til noko stor ulempe for domstolane.

10.7 Immunitet og privilegium

I straffeprosessuell samanheng inneber immunitet eller privilegium eit vern for visse persongrupper mot strafforfølging og tvangsmiddelbruk frå ein framand stat sine myndigheiter. Reglar om immunitet er gitt for visse persongrupper for at desse skal kunne utføre sine oppgåver utan innblanding eller press frå utanlandske styresmakter. Vernet tilkjem blant anna statssjefar, diplomatar og konsular. Representantar for enkelte internasjonale organisasjonar, til dømes FN-personell, nyter også immunitet etter særlege internasjonale avtalar. Det same gjeld for militærpersonell.

Det følgjer indirekte av parallellavtalen artikkel 23 nr. 1 at overlevering kan nektast dersom den som arrestordren gjeld nyt godt av immunitet eller privilegium for strafforfølging eller –fullbyrding i den staten som mottek arrestordren. Nr. 3 har reglar om kven som eventuelt skal oppmode om oppheving av immuniteten eller privilegiet, noko som avheng av kven som kan oppheve vernet. Artikkel 23 svarer til konvensjonen om nordisk arrestordre artikkel 16, gjennomført i lov om nordisk arrestordre § 11 i form av ei plikt for påtalemakta til å be om oppheving av vernet. Immunitet og privilegium er ikkje uttrykkeleg lovfesta som avslagsgrunnar.

I høyringsforslaget foreslo departementet at føresegna i lov om nordisk arrestordre § 11 om immunitet og privilegium vart ført vidare med berre ei mindre språkleg endring, og slik at den i framtida også skulle gjelde for arrestordrar etter parallellavtalen.

I si høyringsfråsegn påpeiker Utanriksdepartementet at i dei tilfella kor det er opp til ein annan enn den iverksetjande staten eller opp til ein internasjonal organisasjon å oppheve immuniteten eller privilegiet, så er det den staten som har utstedt arrestordren som må avgjere om ein skal be om at vernet vert oppheva. Utanriksdepartementet ber derfor om at ein presiserer kva som skal vere norsk påtalemakt si oppgåve i desse sakene.

Forsvarsdepartementet saknar ei nærmare utgreiing for dei spørsmåla som kan oppstå for særskilde persongrupper som nyter immunitet mot rettsforfølging i framande land:

«Militært personell som omfattes av folkerettslig bindende statusavtaler slik som Avtale mellom partene i traktaten for det Nordatlantiske område om status for deres styrker av 19. juni 1951 (forkortet NATO Sofa) eller tilsvarende, vil være immune mot rettsforfølgelse i det landet de er utstasjonert for handlinger de begår i tjenesten. Immuniteten har til hensikt å verne om senderstatens interesser og skal blant annet sikre at statens representanter ikke blir utsatt for et uberettiget press i form av søksmål eller tvangsmidler. Samtidig er immunitet for statens representanter et privilegium senderstaten kan gi avkall på. En beslutning om avkall på immunitet er imidlertid en sammensatt øvelse som vil få juridisk, og i noen tilfeller også politisk, betydning. Det er dessuten et sentralt poeng å sikre forutberegnelighet for det militære personell som omfattes av statusavtalene. Dersom immunitetsbestemmelsen i statusavtalen i realiteten kun er et hult skall vil dette gi uheldige signaler til det militære personell som stasjoneres i utlandet på vegne av den norske stat. Forsvarsdepartementet etterlyser på denne bakgrunn en nærmere drøftelse i høringsnotatet av hvilke beslutningsprosedyrer og saksbehandlingsregler som bør og skal gjelde dersom en arrestordre gjelder en norsk statsborger som er vernet av immunitetsregler.

Spørsmål om immunitet for militært personell vil først og fremst komme på spissen der vedkommende person arrestordren gjelder blir beskyldt for å ha begått en lovovertredelse mens han eller hun var stasjonert i utlandet, og det etter hjemkomsten til Norge blir utferdiget en arrestordre på vedkommende fra mottakerlandet til norske myndigheter. Etter hovedregelen i lovforslaget skal denne arrestanmodningen etterkommes såfremt vilkårene anses å være oppfylt, og ingen av de obligatoriske eller fakultative unntakene kommer til anvendelse. Immunitet vil imidlertid være til hinder for slik overlevering.

[…]»

Av tilvisinga til folkeretten i lovforslaget § 2 følgjer at ein arrestordre skal avslåast dersom overlevering vil kome i strid med føresegner om immunitet og privilegium. Departementet finn det ikkje nødvendig å lovfeste dette som ein obligatorisk avslagsgrunn. Det er elles presisert i merknaden til lov om nordisk arrestordre § 11 om immunitet og privilegium at det er opp til den utferdande staten å be om oppheving av immunitet og privilegium som er fastsett av andre enn styresmakter i den iverksetjande staten. I lovforslaget § 27 er det likevel presisert at påtalemakta si oppgåve i dei tilfella kor det ikkje er opp til norske styresmakter å oppheve immuniteten eller privilegiet, er å melde frå til den utferdande staten om at arrestordren ikkje kan etterkomast med mindre immuniteten eller privilegiet vert oppheva.

I andre ledd er det teke inn ein heimel for å gi forskriftsføresegner om saksbehandlinga i dei tilfella kor immuniteten eller privilegiet kan opphevast av norske styresmakter. Departementet ser behovet for slike reglar særleg i samband med arrestordrar som gjeld norsk militært personell, jf. Forsvarsdepartementet sin merknad, men finn det ikkje naturleg å gå inn på ei nærmare drøfting av kva for reglar som skal gjelde i proposisjonen her.

10.8 Beslag og overlevering av ting

Utleveringsloven § 18 nr. 3 heimlar avgjerd om at gjenstandar som er beslaglagde under saka i Noreg, skal utleverast til den myndigheita som har kravd utlevering.

Parallellavtalen artikkel 32 pålegg den staten som skal overlevere ein ettersøkt, på eige initiativ eller etter oppmoding frå den som ferda ut arrestordren, å leggje beslag på og overlevere gjenstandar som kan vere nødvendige som bevismateriale eller som den ettersøkte har tileigna seg som følgje av den straffbare handlinga. Føresegna svarer til den nordiske konvensjonen artikkel 25, gjennomført i lov om nordisk arrestordre § 21. Beslagsplikta i loven er elles noko utvida samanlikna med kravet i konvensjonen og parallellavtalen ved at ho jamvel omfattar utvida inndraging etter straffeloven §§ 34 til 37 b.

I høyringsforslaget vart det lagt opp til vidareføring av lov om nordisk arrestordre § 21 utan endringar, men slik at paragrafen i framtida også skulle gjelde ved overlevering til EU-statar utanfor Norden. Det vart vist til at også avtalen med EU byggjer på prinsippet om gjensidig godkjenning og at dette tilsa at den utvida beslagsplikta i nemnde § 21 også burde gjelde for overleveringar på grunnlag av parallellavtalen.

Forslaget er ikkje kommentert av høyringsinstansane. Departementet fører vidare forslaget i høyringsnotatet, sjå lovforslaget § 39.

10.9 Transitt

Etter utleveringsloven § 22 har norske styresmakter eit fakultativt høve til å samtykkje i at ein person som skal utleverast frå ein framand stat til ein annan framand stat, blir ført over norsk statsområde (transitt). Samtykke til transitt kan likevel ikkje givast dersom § 2 om forbod mot utlevering av norske borgarar, § 4 om militære lovbrot, § 5 om politiske lovbrot eller § 6 om utlevering ved fare for forfølging, ville vere til hinder for utlevering frå Noreg til den staten som utleveringa skal skje til.

Etter avtalen artikkel 28 nr. 1 skal det bli gitt løyve til transitt via norsk territorium dersom norske styresmakter har motteke bestemte opplysningar. Men det er gitt høve til å nekte transitt av eigne borgarar så langt ein også nekter overlevering av desse. Føresegna i nr. 1 om transitt mellom avtalepartane skal gjelde tilsvarande ved transitt av ein person frå ein tredjestat til ein EU-stat, jf. nr. 5.

I høyringsforslaget vart det foreslått å føre vidare føresegna om transitt i lov om nordisk arrestordre § 22, med enkelte supplerande føresegnar for gjennomføring av parallellavtalen artikkel 28. Forslaget er ikkje kommentert av høyringsinstansane.

Departementet fører vidare lov om nordisk arrestordre § 22 om transitt ved overleveringar innanfor Norden i lovendringsforslaget § 41 første ledd. Andre og tredje ledd er nye føresegner som gjennomfører parallellavtalen artikkel 28 nr. 1 og 5, herunder om transitt til Island frå ein EU-stat utanfor Norden. Det er også teke inn ein rett til å nekte transitt av norske borgarar til statar som sjølv nektar å overlevere eigne borgarar, i samsvar med lovforslaget § 10 andre ledd.