4 Evaluering av stortingsvalet 2017

4.1 Innleiing

Departementet har fått gjennomført ei ekstern evaluering av Valdirektoratets tenester til kommunar og fylkeskommunar. Evalueringa er gjennomført av ideas2evidence, og ho blir presentert i kapittel 4.9.

Valdirektoratet har evaluert stortingsvalet i valgjennomføringsundersøkinga 2017. Valansvarlege i kommunar og fylkeskommunar fekk spørsmål om Valdirektoratets tenester og valgjennomføringa. Spørsmåla handla blant anna om opplæring og brukarstøtte, vallokale og tilgjenge, valkort og stemmesetlar, bruk av EVA og tryggleik og beredskap. Kommunane og fylkeskommunane blei òg bedt om å melde tilbake om eventuelle andre forhold som kan gjere valgjennomføringa betre.

I Innst. 1 S (2017–2018) uttaler Stortingets fullmaktskomité på bakgrunn av kontrollen av valet at heilskapsinntrykket er at valet er gjennomført på ein god og effektiv måte i kommunane, og at fylkesvalstyra har gjort ein grundig kontroll med valstyra. Merknadene frå komiteen er omtalte nedanfor der det er relevant.

4.2 Statistikk

4.2.1 Valdeltaking

Tal frå Statistisk sentralbyrå (SSB) viser at valdeltakinga ved stortingsvalet i 2017 var på 78,2 prosent og lik valdeltakinga ved førre stortingsval i 2013. Valdeltakinga har auka med 1,8 prosenteiningar sidan stortingsvalet i 2009. Valdeltakinga blant kvinner var 3 prosenteiningar høgare enn blant menn. Valdeltakinga var høgast blant veljarar med høgare utdanning, med 89,6 prosent, og lågast blant veljarar med grunnskuleutdanning, med 64,6 prosent. Valdeltakinga var høgast i Akershus fylke, med 81,2 prosent, og lågast i Finnmark fylke med 72,6 prosent (sjå www.valgresultat.no).

4.2.2 Valdeltaking etter alder

Frå 2013 til 2017 har valdeltakinga auka blant førstegongsveljarar. I aldersgruppa 18–19 år brukte 72,7 prosent stemmeretten sin. Det er ein auke med 2,3 prosenteiningar samanlikna med førre stortingsval i 2013. I dei eldste aldersgruppene er det ein svak nedgang i valdeltakinga. Kvinner har like høg eller høgare valdeltaking enn menn i alle aldersgrupper med unntak av i gruppa 80 år eller eldre, der forskjellen er 12,7 prosenteiningar. Ved stortingsvalet i 2013 var valdeltakinga blant kvinner og menn i denne gruppa tilnærma lik. Valdeltakinga blant kvinner på 80 år eller eldre har gått ned med 3,8 prosenteiningar samanlikna med stortingsvalet i 2013 og valdeltakinga blant menn i same gruppe har stige med 8,8 prosenteiningar sidan stortingsvalet i 2013.

4.2.3 Valdeltaking blant innvandrarar

Ifølgje tall frå Statistisk sentralbyrå deltok 55 prosent av norske statsborgarar med innvandrarbakgrunn, det vil seie innvandrarar og personar fødde i Noreg med innvandrarforeldre, ved stortingsvalet i 2017. Det er ein svak auke frå valdeltakinga ved førre stortingsval i 2013. Valdeltakinga blant innvandrarar er 23,2 prosenteiningar lågare enn den generelle valdeltakinga blant innbyggjarane. Ved stortingsvalet i 2017 var 6 prosent av dei stemmeføre innvandrarar. Personar fødde i Noreg med innvandrarforeldre utgjorde om lag 1 prosent av dei stemmeføre. Desse personane har i hovudsak bakgrunn frå land i Asia og Afrika, som Pakistan, Vietnam, Tyrkia, Sri Lanka og Marokko, og dei er unge. Blant norskfødde med innvandrarforeldre frå Afrika, Asia etc. auka ifølgje tall frå SSB valdeltakinga i 2017 med 5 prosenteiningar samanlikna med stortingsvalet i 2013, frå 49 til 54 prosent.

Valdeltakinga varierer etter landbakgrunn. Valdeltakinga er høgast blant innvandrarar frå Vest-Afrika etc. Dei fleste innvandrarar med stemmerett er frå Afrika eller Asia, spesielt mange er frå Pakistan, Irak, Vietnam og Somalia. Av dei 15 største landa har Sri Lanka høgast valdeltaking (63 prosent) og Kosovo lågast (36 prosent). Samanlikna med stortingsvalet i 2013 er det størst auke i valdeltakinga hos personar med landbakgrunn frå Irak, Iran og Afghanistan.

Valdeltakinga blant innvandrarar etter kjønn varierer med landbakgrunn. Valdeltakinga er 6 prosenteiningar høgare for menn med innvandrarbakgrunn frå Sri Lanka enn for kvinner med same bakgrunn. Mannlege veljarar med innvandrarbakgrunn frå Pakistan, Tyrkia og Afghanistan stemmer også i noko større grad enn kvinnelege veljarar med same bakgrunn. Når det gjeld veljarar med bakgrunn frå Filippinane, Thailand og Russland, stemmer kvinnene i mykje større grad enn mennene. Valdeltakinga for mannlege veljarar med landbakgrunn frå Russland var 38 prosent, mens valdeltakinga for kvinnelege veljarar med same landbakgrunn var 55 prosent.

4.2.4 Mottekne stemmer

Utviklinga i talet på førehandsstemmer og talet på valtingsstemmer ved dei fire siste stortingsvala er vist i tabellen under.

Ved stortingsvalet i 2017 blei det igjen sett ny rekord for talet på mottekne førehandsstemmer, da talet på førehandsstemmer for første gong kom over éin million. 36,1 prosent av alle godkjende stemmer blei gitt som førehandsstemmer. Det er ein auke på 5,9 prosenteiningar samanlikna med førre stortingsval i 2013 og ein auke på 11,7 prosenteiningar samanlikna med stortingsvalet i 2009.

Ved valet i 2017 var det opna for tidlegstemming i perioden frå 1. juli til og med 9. august, før den ordinære førehandsstemmeperioden tok til. I denne perioden har ikkje kommunane ei like omfattande plikt til å leggje til rette. 12 582 førehandsstemmer blei gitt i denne perioden. Ordninga med tidlegstemmegiving blei innført ved stortingsvalet i 2009, og det blei da gitt ca. 6 500 tidlegstemmer. I 2013 var det ein stor auke tidlegstemmer, og det blei registrert 14 604 førehandsstemmer i denne perioden. Det var altså ein liten nedgang i talet på tidlegstemmer ved stortingsvalet i 2017 samanlikna med stortingsvalet i 2013.

4.2.5 Stemmegiving utanriks

Veljarar som oppheld seg i utlandet, må gi førehandsstemme. Førehandsstemmegivinga utanriks tek til 1. juli og varer til og med nest siste fredagen før valdagen, jf. vallova § 8-1 andre ledd. Veljaren må sjølv sørgje for å stemme så tidleg at stemmegivinga når fram til valstyret innan klokka 17 dagen etter valdagen. Dersom veljaren ikkje har høve til å oppsøkje ein stemmemottakar, kan han eller ho stemme ved brevpost, jf. vallova § 8-2 fjerde ledd.

Det blei gitt 11 049 førehandsstemmer til stemmemottakarar utanriks ved stortingsvalet i 2017. Det blei gitt 762 brevstemmer.

Stortingets fullmaktskomité kommenterer i Innst. 1 (2017–2018) at nokre valstyre har forkasta førehandsstemmegivingar frå utlandet med grunngiving i vallova § 10-1 første ledd bokstav c, som handlar om at førehandsstemmegivinga ikkje er gitt til rett tid. Komiteen meiner derfor det bør vurderast om ikkje alle utanriks stemmegivingar som kjem inn til valstyret i den rette kommunen innan fristen klokka 17 dagen etter valdagen, bør kunne godkjennast, uavhengig av når stemmegivinga er send, såframt andre vilkår er oppfylte.

Departementet understrekar at det ikkje er når stemmegivinga er send, som er avgjerande for om ei førehandsstemmegiving skal godkjennast eller ikkje. Etter vallova § 10-1 første ledd bokstav c er eit kriterium i prøvinga av førehandsstemmegivingar at dei skal vere gitt til rett tid. For utanriks stemmeegiving er fristen for å stemme nest siste fredag før valdagen. Utanriksstasjonar og tilsvarande kan altså ikkje ta imot førehandsstemmegivingar etter denne fristen, men dei kan framleis sende dei vidare i den siste veka før valdagen. Departementet har gjennomgått møtebøkene for valet og ser at det er få stemmegivingar som er forkasta på dette grunnlaget. Departementet meiner det er viktig å ha ein frist for når veljarar i utlandet kan stemme, for å sikre at desse stemmegivingane kjem fram tidsnok til å bli med i valoppgjeret. Derfor oppfordrar departementet stemmemottakarar utanriks til å sende vidare førehandsstemmegivingane til heimkommunen til veljaren etter kvart som dei mottek dei, utan at departementet ønskjer å fastsetje nærmare instruks for dette.

4.2.6 Forkasta stemmegivingar og stemmesetlar

Vallova kapittel 10 har reglar om godkjenning av stemmegivingar og stemmesetlar. Til saman blei det registrert 2 926 836 godkjende stemmegivingar ved stortingsvalet i 2017. 5061 stemmegivingar blei forkasta, 821 førehandsstemmer og 4240 gitt på valtinget. Hovudårsakene til at stemmegivingar blir forkasta, er at veljaren ikkje er ført opp i manntalet i kommunen. Talet på forkasta stemmegivingar var i 2013 4 494, mens det i 2009 var 2 064.

Det blei forkasta til saman 5179 stemmesetlar ved stortingsvalet i 2017. Til samanlikning var talet på forkasta stemmesetlar ved førre stortingsval i 2013 3 255. Det blei forkasta tilnærma like mange stemmesetlar i førehandsstemmegivingsperioden (1 625) som på valtinget (1 630). Det var ein auke i prosentdelen forkasta stemmesetlar ved stortingsvalet i 2017 på 0,06 prosenteiningar samanlikna med stortingsvalet i 2013. I 2009 blei det forkasta 2064 stemmesetlar.

Dei fleste av stemmesetlane som blei forkasta, mangla gyldig stempel, jf. tabell 4.8. Også ved stortingsvalet i 2013 var dette den vanlegaste forkastingsgrunnen. Kravet om stempling av stemmesetelen ved førehandsstemmegiving blei innført ved stortingsvalet i 2013 som følgje av at omslagskonvolutten blei fjerna.

Ved stortingsvalet i 2017 blei det forkasta fleire stemmesetlar i førehandsstemmegivingsperioden enn på valtinget. Fordelingsmønsteret er annleis enn ved tidlegare val. I 2013 blei det forkasta tilnærma like mange stemmesetlar frå førehandsstemmegivingsperioden som på valtinget, mens det i 2009 blei forkasta flest stemmesetlar på valtinget.

Stortingets fullmaktskomité gir i Innst. 1 S (2017–2018) punkt 8.4 uttrykk for at det er urovekkjande at talet på forkasta stemmegivingar og stemmesetlar har auka ved valet i 2017. Komiteen meiner det er viktig å setje inn målretta tiltak for å hindre unødvendige årsaker til forkastinga, uavhengig av om dei kjem av feil som veljaren eller valfunksjonæren har gjort, eller har andre årsaker. Departementet er einig i at dette er noko ein bør sjå på, men understrekar at det i ein del tilfelle er nødvendig å forkaste. Dette er eit viktig tema som inngår i opplæringa av kommunane. Departementet vil sjå på ulike årsaker til at stemmer blir forkasta, og vurdere tiltak på bakgrunn av dette.

4.2.7 For seint innkomne stemmegivingar

Førehandsstemmer må ha komme inn til valstyret innan klokka 17 dagen etter valdagen for at stemmegivinga skal godkjennast, jf. vallova § 10-1 første ledd bokstav g. Stemmer som kjem inn etter dette tidspunktet, blir forkasta. Ved valet i 2017 blei 318 førehandsstemmegivingar forkasta av denne årsaka. Fristen blei forskuva til klokka 17 dagen etter valet ved ei lovendring i 2016. Før dette måtte førehandsstemmegivingane ha komme inn til valstyret innan klokken 21 på valdagen. Endringa blei gjord for å hindre at talet på for seint innkomne førehandsstemmer auka som følgje av at post ikkje lenger blir levert på laurdagar.

Valdirektoratet gjennomførte ei undersøking i kommunane for å kartleggje kor mange førehandsstemmer som er mottekne etter at fristen gjekk ut. 355 kommunar svarte på undersøkinga. Desse kommunane rapporterte inn totalt 1 051 førehandsstemmer som er mottekne for seint til å komme med i valoppgjeret. Dette er ein nedgang frå 0,19 til 0,11 prosent, samanlikna med tilsvarande undersøking gjord i etterkant av valet i 2013.

Departementet registrerer at det er ein nedgang i talet på for seint innkomne førehandsstemmer. Tiltaka som er sette i verk, med tydelegare rutinar for sending av førehandsstemmer, seinare frist for godkjenning av stemmegivingar og opplæring og informasjon til kommunar om nøyaktig adressering og bruk av alternative sendemåtar, ser ut til å ha verka. Det er likevel uhaldbart at feil eller slurv hos valmedarbeidarar fører til at stemmer blir forkasta. Departementet vil framleis følgje opp problemstillinga i samarbeid med både Posten og Valdirektoratet fram mot valet i 2019.

4.2.8 Blanke stemmer

Det blei registrert 18 516 blanke stemmesetlar ved stortingsvalet 2017. Av desse blei 5864 gitt under førehandsstemmegivinga og 12 652 på valtinget. Dette er ein auke frå 2013 og 2009, da det blei registrert høvesvis 12 874 og 11 684 blanke stemmesetlar.

Komiteen viser til informasjon frå fylkesvalstyra som tyder på at det kan bli mange blanke stemmesetlar fordi ein del veljarar legg ein eigen stemmesetel som eit slags omslag rundt den eigentlege stemmesetelen. Dette fører til at den ytste stemmesetelen blir stempla, og den inste blir forkasta på grunn av manglande stempel. Rutinane for stemmegiving etter vallova inneber at valfunksjonæren i utgangspunktet ikkje skal halde i stemmesetelen til veljaren. Det kan derfor vere vanskeleg for ein valfunksjonær å oppdage at veljaren har teke to stemmesetlar. Dette kan òg vere ei forklaring på at det i nokre kommunar er komme inn fleire stemmesetlar enn det er kryss i manntalet. Departementet vil følgje opp problemstillinga framfor neste val, særleg med tanke på å gi meir informasjon i sjølve vallokalet.

4.3 Elektronisk avkryssing i manntal på valdagen

Departementet fremma i Prop. 73 L (2015–2016) forslag om å innføre elektronisk avkryssing i manntal på valdagen som ei permanent frivillig ordning for alle kommunar. Stortinget vedtok lovforslaget, og ved stortingsvalet i 2017 var det 255 kommunar som tok i bruk ordninga med elektronisk avkryssing i manntal på valdagen.

Stortingets fullmaktskomité bad i Innst. 1 S (2017–2018) regjeringa vurdere kva som kan gjerast for å få alle kommunar til å nytte elektronisk manntal også på valtinget.

Valdirektoratets valgjennomføringsundersøking viser at halvparten av kommunane som ikkje tok i bruk ordninga med elektronisk avkryssing i manntal, viste til manglande internettilgang i vallokala som årsak til dette.

Departementet meiner det er viktig at kommunane sjølv avgjer om dei ønskjer å ta i bruk ordninga med elektronisk avkryssing i manntalet på valdagen. Eit av krava til kommunane som ønskjer å nytte elektronisk avkryssing, er at ordninga må brukas i alle vallokala i kommunen. Det er for eksempel ikkje mogleg å ha elektronisk avkryssing i det største vallokalet og bruke papirmanntal i dei andre. Kommunar som vil ta i bruk elektronisk avkryssing må derfor ha eigna lokale med nettilgang og god redundans. Det gjer det relativt ressurskrevjande å nytte ordninga, både i form av investeringar i datautstyr og behov for tilsette med IT-kompetanse. Nokre kommunar har i tillegg stemmekrinsar med svært få stemmeføre, der det vil vere lite føremålstenleg å setje opp utstyr for elektronisk avkryssing. Det er også kommunar som har vallokale utan eller med ustabil nettilgang, noko som vil kunne føre til at dei i alle høve må gå over til beredskapsprosedyre med papirmanntal.

4.4 Manuell førebels oppteljing

Den 31. august 2017 fastsette departementet ei ny forskrift om oppteljing av stemmesetlar ved valet i 2017. Forskrifta gjaldt alle kommunar ved stortingsvalet, og i tillegg ved kommunestyrevalet i Tjøme og Nøtterøy kommunar. Forskrifta inneheldt ei føresegn om at kommunane måtte gjere den førebelse teljinga av stemmesetlar manuelt, både for stemmesetlar gitt på førehand og for stemmesetlar gitt på valtinget. Føresegna blei innført som eit ekstra sikringstiltak ved valgjennomføringa.

Innføringa av denne føresegna innebar at ei rekkje kommunar måtte endre rutinane sine kort tid før valdagen. Dette førte til meirarbeid for fleire kommunar, og departementet har stor forståing for at kommunane opplevde det som utfordrande å måtte gjere endringar i rutinar og organisering så kort tid før valdagen.

Den eksterne evalueringa viser at kommunane i all hovudsak hadde forståing for kravet om manuell teljing. Dei fleste kommunane melder òg at når avgjerda først var teken, var dei nøgde med informasjonen dei fekk frå Valdirektoratet i etterkant. Det var stor mediemerksemd på tryggleik i oppteljinga, og evalueringa viser at endringa gav arbeidsro, ikkje berre sentralt, men òg for kommunane.

Departementet opplevde at kommunane gjennomførte den nye rutinen på ein svært tilfredsstillande måte, og det blei ingen forseinkingar i valresultatet som følgje av at stemmesetlane blei talde manuelt.

Departementet har etter valet dekt ekstrakostnadene som kommunane blei påførte som følgje av den nye rutinen.

Det vil måtte leggjast stor vekt på tryggleiken ved gjennomføringa av val også i framtida. For at borgarane framleis skal ha tillit til valet, er det samtidig avgjerande at styresmaktene gir innsyn i korleis valet blir gjennomført. Forskrifta gjaldt berre valet i 2017, og dersom krav til manuell førebels teljing skal førast vidare på permanent basis, må det gjerast endring i lovverket. Departementet vil vurdere korleis tryggleiken og tilliten til oppteljinga kan sikrast også ved framtidige val.

4.5 Valprotokollar

Vallova § 10-7 slår fast at stemmestyret, valstyret og fylkesvalstyret skal føre protokoll i samband med valgjennomføringa. Stortingets fullmaktskomité kommenterte i Innst. 1 S (2017–2018) at rapporteringa frå fylkesvalstyra i del 1 av møteboka er lagd opp svært ulikt hos dei einskilde fylkesvalstyra. Komiteen oppmodar departementet om å vurdere korleis rapporteringa kan forbetrast mellom anna ut frå dei behova Stortinget har for kontroll. Komiteen viser òg til at sekretariata i fylkesvalstyra må få god rettleiing om kva for informasjon del 1 av møteboka bør innehalde. Departementet er einig med komiteen i at det er ei utfordring at fylkesvalstyra i varierande grad bruker del 1 av møteboka til forklaringar på avvik i valoppgjeret.

Valdirektoratets valgjennomføringsundersøking viser at fylkesvalstyra i svært varierande grad opplever utfyllinga av møtebøker som utfordrande. Merknaden gjeld kontrollering av møtebøker ved stortingsval, men departementet meiner god og ryddig protokollering er viktig for alle val. Departementet viser til at Valdirektoratet har fått delegert mynde til å fastsetje møtebøkene som valstyresmaktene bruker (https://lovdata.no/dokument/LTI/forskrift/2017-01-23-79). Departementet vil sørgje for at problemstillinga blir følgd opp framfor lokalvalet i 2019 og stortingsvalet i 2021.

4.6 Klager

Alle med stemmerett har etter vallova § 13-1 første ledd rett til å klage på forhold i samband med førebuinga og gjennomføringa av valet.

Stortinget er ifølgje vallova § 13-1 fjerde ledd klageinstans «for klager som gjelder stemmerett eller retten til å avgi stemme». Riksvalstyret skal uttale seg om klagene til Stortinget. Riksvalstyret er klageinstans for klager som gjeld andre forhold. Kommunal- og moderniseringsdepartementet er sekretariat for Riksvalstyret.

Det kom inn 34 klager ved stortingsvalet i 2017. I 2013 kom det inn 16 klager, og i 2009 kom det inn tre klager. Klagene i 2017 gjaldt blant anna godkjenning av listeforslag, klagerett ved førehandsstemmegiving, valagitasjon og retten til assistert stemmegiving. Riksvalstyret fann at det i somme kommunar blei gjort feil ved gjennomføringa av stemmegivinga, men at ingen av desse feila hadde innverknad på mandatfordelinga. Riksvalstyret sa seg einig med departementet i at det er svært uheldig at fleire veljarar med særlege behov blei nekta å ha med ein ekstra hjelpar inn i valavlukket, noko dei har krav på etter vallova. Ingen av desse feila hadde konsekvensar for utfallet av valet, derfor blei ingen av klagene tekne til følgje.

I valgjennomføringsundersøkinga melder fleirtalet av kommunane at dei synest dei har nok kunnskap om behandling av klager på valgjennomføringa. Blant dei 69 kommunane som meiner at dei ikkje har nok kunnskap om klagebehandling ved val, trekkjer fleire fram at det trengst meir detaljert opplæring i dette. Ved kvart val er det eit fåtal kommunar som kjem borti behandling av klager, og fleire kommunar er usikre på kor godt førebudde dei ville vere på dette.

Departementet har merka seg ein del avvik i behandlinga av klagene og vil følgje opp dette ved å sørgje for betre opplæring til kommunar og fylkeskommunar i rutinar for klagebehandling og kor viktig det er å følgje desse.

4.7 Informasjon til veljarane

4.7.1 Generell informasjon

Både departementet, Valdirektoratet, fylkeskommunane og kommunane har eit informasjonsansvar på valområdet. Departementet har det overordna ansvaret for valgjennomføringa og informasjon og rettleiing om regelverket og valordninga. Valdirektoratet har ansvaret for informasjon ut mot veljarane om gjennomføringa av val. Fylkeskommunane handterer listeforslag ved stortingsval og er ansvarlege for informasjon knytt til dette. Kommunane har ansvar for å leggje til rette for stemmegiving og informere om tid og stad for stemmegivinga. Nettstaden www.valg.no var ein viktig kanal for offentleg valinformasjon.

Valdirektoratet løyvde tilskot på til saman 5,2 millionar kroner til ulike organisasjonar som ville medverke til å auke kunnskapen om valet eller auke valdeltakinga. Alt i alt fekk 15 organisasjonar tilskot til å gjennomføre ulike informasjonstiltak ved valet 2017. Blant tiltaka som har fått støtte, er teikneseriar for ungdom, kurs i valteknikk og valtreningslokale, SMS-varsling som informasjonskanal, videopublisering, nett-tv, «Valomat» på YouTube og informasjonsbrosjyre med punktskrift. Målgruppene var for dei fleste tiltaka ungdom eller innvandrarar.

SMS-varsling til tilfeldige veljarar og brev til veljarar med innvandrarbakgrunn blei nytta som tiltak for å auke valdeltakinga ved stortingsvalet i 2017. Til saman 200 000 tilfeldige veljarar fekk den siste veka før valet SMS-meldingar der dei blei minte på valet og oppfordra til å bruke stemmeretten. Valdirektoratet sende i tillegg brev med ein tilsvarande bodskap til 36 500 tilfeldig utvalde veljarar med innvandrarbakgrunn. Prosjektet blei gjennomført av Institutt for samfunnsforsking på oppdrag frå Kommunal- og moderniseringsdepartementet. Rapporten frå dette prosjektet vil liggje føre våren 2018. SMS-varsling og brev til veljarar blei òg testa ved valet i 2015. Undersøkinga viste at tiltak med SMS-meldingar til unge der dei blei oppfordra til å bruke stemmeretten, og brev som inneheldt praktisk stemmerettleiing til innvandrarar, førte til auka valdeltaking.

4.7.2 Valkort

Etter vallova § 2-3 skal departementet sørgje for at det blir sendt ut valkort til alle stemmeføre som er innskrivne i manntalet i kommunen, med unntak av dei som er busette utanriks og på Svalbard og Jan Mayen. Denne mynda er delegert til Valdirektoratet. Valkortet skal blant anna opplyse om kva for kommune veljaren kan stemme i, og opningstider og adresse til vallokalet som veljaren høyrer til. I tillegg skal valkortet opplyse om at veljaren må vise legitimasjon for å stemme, og annan generell informasjon om valet. Det er ikkje nødvendig å ha med valkort for å stemme, men valkortet gir viktig informasjon om stemmegivinga for veljaren. I tillegg vil det i kommunar med elektronisk avkryssing i manntal vere tidssparande ved sjølve stemmegivinga om veljaren har med seg valkortet.

Valdirektoratets valgjennomføringsundersøking viser at tre firedelar av kommunane som svarte, opplyste at dei hadde fått førespurnader frå personar som ikkje hadde motteke valkort, med spørsmål om dei likevel kunne stemme.

Fullmaktskomiteen tek i Innst. 1 S (2016–2017) opp at mange veljarar trur dei ikkje kan stemme utan valkort. Komiteen meiner at anten må informasjonen betrast vesentleg, eller så må ordninga med valkort endrast slik at ein unngår misforståingar.

Departementet viser til at det på sjølve valkortet er trykt ein tekst om at veljaren ikkje treng valkortet for å stemme. Truleg er det i hovudsak veljarar som av ulike årsaker ikkje har motteke valkortet, som trur dei må ha dette med for å stemme. Departementet understrekar at det er svært vanskeleg å sørgje for at kvar einaste veljar er fullt informert om alle stadium av valgjennomføringa. Det viktigaste er at veljarane som er usikre, får korrekt informasjon frå kommunen sin. Departementet vil følgje opp tilbakemeldinga frå komiteen og vurdere om det skal gjerast endringar i korleis valkortets funksjon blir kommunisert ut mot veljarane.

4.7.3 Ekstraordinært val til kommunestyre i Færder kommune

Parallelt med stortingsvalet i 2017 blei det halde val til kommunestyre i nye Færder kommune. Bakgrunnen for valet var at Nøtterøy og Tjøme kommunar skulle slå seg saman til Færder kommune frå 1. januar 2018, og kommunane hadde vedteke at det nye kommunestyret skulle peikast ut ved ekstraordinært val til kommunestyre.

Departementet innleidde tidleg eit samarbeid med dei to kommunane, som òg fekk ekstra opplæring og oppfølging av Valdirektoratet. Sidan veljarar frå dei to kommunane kunne gi førehandsstemme til kommunestyrevalet i heile landet, blei det informert om valet på dei sentrale opplæringssamlingane og på www.valg.no.

Valgjennomføringsundersøkinga viser at nesten alle kommunane som opplyste at dei tok imot stemmer til dette valet, meinte det var uproblematisk å finne informasjon om korleis dei skulle ta imot og sende vidare desse førehandsstemmene.

4.7.4 Mandatfordeling og utrekning av utjamningsmandat

Stortingets fullmaktskomité peiker i Innst. 1 S (2017–2018) på at det er viktig med open informasjon om korleis mandatfordelinga blir rekna ut. Komiteen ber òg om at utrekninga av utjamningsmandat er tilgjengeleg på heimesidene til Valdirektoratet i tida fram til det endelege valoppgjeret er godkjent, slik at det heile tida er mogleg for allmenta å få innsyn i dette.

Departementet er einig i at det er viktig med informasjon om og innsikt i korleis mandata blir fordelte, både distriktsmandata og utjamningsmandata. Det er viktig at veljarane forstår korleis stemma deira påverkar valresultatet. Det er kvart fylke som fordeler distriktsmandat i sitt fylke, mens det er riksvalstyret som fordeler utjamningsmandata. Informasjon om korleis utjamningsmandat blir rekna ut, er tilgjengeleg på nettsida www.valg.no. Departementet ser at det kan vere nødvendig å sjå på korleis informasjon om dette kan gjerast tydeleg framfor neste val.

Valdirektoratet har prognosar for valresultatet som omfattar både distriktsmandat og utjamningsmandat. Både prognosar og førebels valresultat blir lagde ut etter kvart frå klokka 21 på valnatta på ei eiga nettside, www.valgresultat.no.

Utjamningsmandata kan ikkje fordelast før alle fylka er ferdige med sitt oppgjer. Sjølv om det normalt er ganske store marginar på kva for parti som får utjamningsmandat, kan det vere ganske små marginar som avgjer i kva fylke partiet får utjamningsmandat. Ved kvart stortingsval ser ein spekulasjonar rundt dette. Departementet meiner det er viktig at det ikkje blir gitt inntrykk av at utjamningsmandata er fordelte på parti, fylke og person, før den endelege fordelinga er gjord. Det er krevjande å formidle at eit førebels resultat kan bli endra utan at det ligg føre feil, og dette kan medverke til å skape uro rundt valresultatet. Departementet vil sjå nærmare på korleis det kan leggjast betre til rette for informasjon om fordelinga av utjamningsmandat utan å skape uro rundt valresultatet.

4.8 Tilgjenge

4.8.1 Organiseringa av vallokale

Ved norske val er perioden for stemmegiving lang. Ved valet i 2017 var det mogleg å tidlegstemme frå 1. juli. Den ordinære førehandstemmeperioden varte frå 10. august til og med 8. september. Det er kommunane som har ansvaret for å leggje til rette for ei god gjennomføring av valet.

Det skal vere førehandsstemmegiving på helse- og sosialinstitusjonar og elles der valstyret har fastsett at ein skal ta imot førehandsstemmer, jf. vallova § 8-3 andre ledd. Det skal vere førehandsstemmegiving minst éin dag ved alle institusjonane, ettersom det ikkje er høve til å vedta at det berre skal haldast førehandsstemmegiving ved einskilde sosialinstitusjonar.

I Valdirektoratets valgjennomføringsundersøking opplyste alle kommunar med eitt unntak at det var mogleg å førehandsstemme i kommunens eigne lokale. 126 av kommunane opplyste at dei berre tilbaud førehandsstemmegiving i eigne lokale, mens dei andre opplyste at dei hadde tilbod om stemmeegiving i eigne lokale i kombinasjon med mellom anna kjøpesenter, butikk, fengsel, universitet, sjukeheim, vidaregåande skular og ambulerande stemmemottak.

Ein firedel av kommunane opplyste at dei hadde hatt kveldsopne lokale i delar av eller heile førehandsstemmegivingsperioden. 23 kommunar opplyste at dei hadde kveldsopne lokale heile den siste veka det var mogleg å førehandsstemme.

Dei fleste kommunane som ikkje hadde hatt kveldsopne førehandsstemmelokale, grunngav dette med at det ikkje har vore trong for det. Ein del kommunar viste til at veljaren kunne gjere avtale om oppmøtetidspunkt, at dei hadde hatt laurdagsope som alternativ, eller at tidlegare erfaringar hadde vist at det ikkje var nødvendig. Det var berre to kommunar som viste til at kveldsopne lokale var for kostnadskrevjande. 38 kommunar opplyste at dei ikkje hadde vurdert kveldsopne lokale.

Vallova § 9-2 andre ledd fastset at kommunestyret kan vedta at det skal haldast val også søndag før valdagen. 173 kommunar hadde todagarsval i 2017. Det var ein reduksjon samanlikna med stortingsvalet i 2013, da 196 kommunar hadde todagarsval.

4.8.2 Universell utforming

Vallova stiller krav om at stemmegivinga skal skje i eit eigna lokale som er lett tilgjengeleg, og der alle veljarane kan ta seg inn utan å be om hjelp. Andre lokale skal berre nyttast dersom det ligg føre «særlige grunner», jf. vallova §§ 8-3 første ledd og 9-3 andre ledd. Det skal vere godt tilgjenge for alle veljarar i vallokalet, og blinde og svaksynte skal kunne stemme utan å måtte be om hjelp, jf. valforskrifta § 26. Dersom ein veljar treng det, kan han eller ho be om hjelp frå ein valfunksjonær. Valfunksjonærane har teieplikt. Veljarar med alvorleg psykisk eller fysisk funksjonshemming kan i tillegg sjølv peike ut ein ekstra hjelpar blant dei som er til stades, jf. vallova § 8-3 åttende ledd og § 9-5 femte ledd.

Kommunane må i tillegg rette seg etter krava til tilgjenge i lov 16. juni 2017 nr. 51 om likestilling og forbud mot diskriminering (likestillings- og diskrimineringsloven) og lov 27. juni 2008 nr. 71 om planlegging og byggesaksbehandling (plan- og bygningsloven).

I Valdirektoratets valgjennomføringsundersøking opplyste 96 prosent av kommunane at dei før valet hadde vurdert kor eigna og tilgjengelege vallokala var. Dette er på same nivå som ved stortingsvalet i 2013. Fleire av dei 11 kommunane som ikkje hadde vurdert tilgjenget før valet, opplyste at det ikkje hadde vore nødvendig med ei særskild evaluering.

Ein tilsvarande prosentdel av kommunane opplyste at alle faste lokale i førehandsstemmegivingsperioden og alle lokala på valdagen var tilgjengelege for alle veljargrupper, og at alle veljarar kunne ta seg inn utan hjelp. Prosentdelen av tilgjengelege faste lokale i førehandsstemmegivingsperioden var den same som ved stortingsvalet i 2013. Talet på tilgjengelege lokale på valdagen har auka med 10 prosenteiningar samanlikna med stortingsvalet i 2013. Hovudårsaka til at eitt eller fleire lokale ikkje tilfredsstiller kravet til tilgjenge, er mangel på eigna lokale.

62 prosent av kommunane opplyste at dei hadde hatt veljarar med synshemming. Valhandlinga blei gjennomført med assistanse frå valfunksjonær, sjølvvalt følgje eller ein kombinasjon av desse. Fleire av klagene som kom inn ved stortingsvalet, gjaldt praktisering av føresegna om assistert stemmegiving.

Stortingets fullmaktskomité peiker i Innst. 1 S (2017–2018) på at lov 20. juni 2008 nr. 42 om forbud mot diskriminering på grunn av nedsatt funksjonsevne (diskriminerings- og tilgjengelighetsloven) stiller krav til utforming av vallokala, og at valforskrifta stiller krav om godt tilgjenge, under dette at blinde og svaksynte kan stemme utan å måtte be om hjelp. Lova er oppheva og erstatta av likestillings- og diskrimineringslova frå 1. januar 2018. Komiteen viser til at valhandboka inneheld ei god utgreiing om korleis vallokala og stemmegivinga kan leggjast til rette for personar med nedsett funksjonsevne. Komiteen meiner vidare at det er viktig å ta i bruk teknologiske løysingar for å forenkle stemmegivinga for personar med nedsett funksjonsevne. Departementet understrekar at det er svært viktig at kommunane sikrar godt tilgjenge for alle grupper veljarar, og vil ha dialog med brukarorganisasjonane om moglege forbetringar innanfor rammene av dagens valgjennomføring.

4.9 Ekstern evaluering

4.9.1 Innleiing

Departementet har fått gjennomført ei ekstern evaluering av Valdirektoratets tenester til kommunar og fylkeskommunar. Evalueringa er med på å sikre god kvalitet på alle tenestene som direktoratet leverer. Evalueringa skal òg medverke til utvikling og forbetring av målstruktur og styringsparametrar for Valdirektoratet ved framtidige val. Oppdraget blei utført av ideas2evidence, og gjennomført i perioden oktober 2017–februar 2018. Dei viktigaste funna frå evalueringa blir presentert i dette kapittelet, inkludert ein del tilrådingar til forbetring framfor valet i 2019.

Ideas2evidence gjennomførte ei spørjeundersøking som blei send til alle kommunar og fylkeskommunar. Svarprosenten var høg: 77 prosent av kommunane og 89 prosent av fylkeskommunane svarte. Ideas2evidence har òg hatt tilgang til data frå undersøkinga Valdirektoratet gjennomførte, og gjort nokre djupintervju i utvalde kommunar.

4.9.2 Valadministrasjonssystemet EVA

Valadministrasjonssystemet EVA blir nytta av alle kommunar og fylkeskommunar i alle fasar av valgjennomføringa, frå registrering av listeforslag til valoppgjer og protokollering. Ideas2evidence gjennomførte ein brukartest («usability-analyse») av systemet for å evaluere kor funksjonelt og brukarvennleg systemet er sett frå ein brukarståstad. Brukartesten viste at systemet er godt utvikla, spesielt på kriteria om at systemet skal vere intuitivt og effektivt. Analysen gir systemet middels score når det gjeld å vere enkelt for brukarar som ikkje har sett brukargrensesnittet før. Hovudårsaka til dette er at hjelpeinformasjonen ligg i Valmedarbeidarportalen, ikkje i sjølve EVA. Eit tilrådd forbetringspunkt frå analysen er å gjere forsida av EVA mindre statisk, for eksempel ved å vise statusinformasjon og nyheitsstraum her.

Evalueringa viser at dei valansvarlege i kommunar og fylkeskommunar jamt over er svært nøgde med systemet. Dei fleste er meir nøgde med systemet i 2017 enn dei var i 2015, og fleirtalet av respondentane er generelt einige om at systemet er blitt betre sidan førre val. Undersøkinga viser at kommunar og fylkeskommunar meiner EVA løyser valoppgåvene på ein presis, tillitvekkjande og sikker måte, og det blir opplyst at systemet fungerte utan nemneverdige problem under valet. Hovudinntrykket er at kommunane og fylkeskommunane totalt sett var like nøgde med systemet i 2017 som i 2015. Evalueringa viser òg at kommunestorleiken og kor mykje erfaring dei har med systemet, ikkje påverkar nemneverdig korleis dei vurderer funksjonaliteten og effektiviteten, eller kor stor tillit dei har til systemet. Samtidig uttrykkjer ein del kommunar og fylkeskommunar eit ønske om å bli meir involverte i vidareutviklinga av systemet.

Evalueringa viser at brukarane av EVA Skanning gir generelt svært gode vurderingar av kor brukarvennleg systemet er. Spesielt fylkeskommunar meiner systemet er intuitivt og lett å bruke, og at Valdirektoratets opplæring i systemet er dekkjande. Nokre brukarar gav tilbakemelding om at det er tungvint å måtte logge seg på tre ulike program for å bruke EVA Skanning. Dette var òg ei tilbakemelding etter valet i 2015. Det blir trekt fram at det er rom for å forbetre visse kontrollfunksjonar og avviksmeldingar i EVA Skanning, og at dette bør prioriterast i vidareutviklingsarbeidet.

4.9.3 Informasjon

Kommunar og fylkeskommunar gir i hovudsak positiv tilbakemelding om informasjonen dei fekk frå Valdirektoratet før og under valet.

Det blei i evalueringa frå 2015 trekt fram at Valmedarbeidarportalen fungerte godt, og at det ikkje bør gjerast omfattande endringar. Evalueringa frå 2017 viser at brukarane av Valmedarbeidarportalen synest han er presis og brukarvennleg, samtidig som mengda av informasjon òg kan verke noko overveldande. Portalen har stor nytteverdi for brukarane og er generelt positivt vurdert. På grunn av den store informasjonsmengda er konklusjonen at portalen med fordel kunne vore endå betre strukturert og organisert. Denne tilbakemeldinga blei òg gitt i 2015.

Brukarane er generelt nøgde med brukarrettleiingane til EVA Admin og EVA Skanning, sjølv om fylkeskommunane er mindre positive til sistnemnde enn kommunane. Evalueringa viser òg at det er ein del tilbakemeldingar om at informasjonen kan verke overveldande, særleg for brukarar med lite erfaring frå valgjennomføring.

Fylkeskommunane er noko kritiske til den jamlege informasjonen som blei gitt i samband med dei ekstra tryggingstiltaka framfor valet. Samtidig sette mange brukarar stor pris på at Valdirektoratet gjennomførte ringjerundar for å sikre at den mest tidskritiske informasjonen nådde fram til alle relevante mottakarar.

4.9.4 Opplæring

Opplæringa var samansett av to modular med separate samlingar for kommunar og fylkeskommunar. Evalueringsrapporten frå valet i 2015 tilrådde ei eiga opplæringssamling for fylkeskommunar. Kvar modul innebar éi samling over to dagar med plenumsforedrag og gruppearbeid.

Kommunerepresentantane er generelt positive til opplæringa, men det blir òg gitt uttrykk for eit ønske om endå tryggare føredragshaldarar, betre tid til gjennomgang av oppgåvene og ei anna samansetjing av plenumsforedrag og gruppearbeid. Fleire trekte òg fram at tida kunne vore betre utnytta. Tilbakemeldingane frå representantane viser i tillegg at det er forholdsvis stor semje om at opplæringssamlingane har ein nettverksbyggjande funksjon der ein kan utveksle erfaringar, og at dette er like viktig som den opplæringa ein får. Spørjeundersøkinga viser at respondentane i fylkeskommunen er gjennomgåande noko mindre positive enn i kommunane, det gjeld vurdering av både kvaliteten på og nytta av opplæringa.

Evalueringa avdekkjer at mange kommunar og fylkeskommunar ønskjer seg eit meir differensiert opplæringstilbod. Ifølgje rapporten tyder mykje på at det vil gi meir effektiv utnytting av tida på samlingane for den einskilde, og at somme bør få tilbod om meir opplæring enn andre. Evalueringsrapporten frå 2015 tilrår òg differensiering av opplæringa for å dekkje behova i dei ulike gruppene.

Mange representantar trekkjer òg fram at det er mogleg å supplere samlingane med ulike digitale løysingar og e-læring. Representantane er likevel delte i dette spørsmålet. Ei svak overvekt av respondentane frå kommunane ønskjer ikkje å erstatte opplæringstid på samlingar med e-læring. Fylkeskommunane er noko meir positive. Evalueringsrapporten tilrår at Valdirektoratet prøver ut ulike modeller for e-læring som eit supplement til opplæringssamlingane, og at ein bør sjå dette i samanheng med differensierte opplæringsløp. Rapporten viser til at det kan vere vanskeleg å vurdere nytta av ei løysing ein ikkje har prøvd.

Det blei i tillegg halde to prøveval der ein prøvde å simulere dei ulike stega i eit reelt val. Representantane såg på prøvevala som ei nødvendig gjennomkøyring og ein viktig test før valet, men gav òg tilbakemeldingar om ein del forbetringspunkt, særleg med tanke på samordninga av oppgåvene til kommunane og fylkeskommunane.

4.9.5 Brukarstøtte

Valdirektoratets brukarstøtte svarte på til saman 5 600 telefonførespurnader og 10 600 e-postar under valgjennomføringa i 2017, det vil seie perioden frå januar til september. 90 prosent av respondentane i undersøking opplyste at dei hadde nytta brukarstøtta, og 90 prosent av desse igjen gav ei positiv vurdering av nytteverdien av brukarstøtta. Evalueringa viser at responstida i Valdirektoratets brukarstøtte er gjennomgåande låg. 90 prosent av respondentane opplyste òg at opningstidene for brukarstøtta dekkjer deira behov.

Evalueringa i 2015 viste ein del veikskapar i organiseringa av brukarstøtta. Blant anna blei det trekt fram at det kunne vore føremålstenleg med færre mellombels tilsette, slik at staben blei betre rusta til å svare på spørsmål, og at svartida i tredjelinja var for lang. Valdirektoratet endra organiseringa før valet i 2017. Heile brukarstøtta låg hos Valdirektoratet, og det blei rekruttert 12 mellombels tilsette medarbeidarar til førstelinja. I andre- og tredjelinja sat fast tilsette i direktoratet og svarte på valfaglege og systemfaglege spørsmål.

Heile 81 prosent av sakene i brukarstøtta blei løyste i førstelinja. Kommunane opplevde jamt over at den valfaglege og tekniske kompetansen til brukarstøtta var relativt god. Brukarstøtta fekk god score på serviceinnstilling. Ein del brukarar, særleg i fylkeskommunane, opplevde at kompetansen i brukarstøtteapparatet ikkje alltid strekte til. Fylkeskommunane og dei største kommunane er generelt sett mindre nøgde enn små og mellomstore kommunar. Det blei gjort tilsvarande funn i evalueringa i 2015, men i 2017 var det noko større forskjellar i kor nøgde dei ulike brukarane var. Funnet kan ha samanheng med at dette er meir krevjande brukarar som har høgare forventningar til brukarstøtta dei får.

Evalueringa peiker på at det ligg eit forbetringspotensial i opplæringa av medarbeidarane i førstelinja og i finjusteringa av ansvarsfordelinga mellom linjene. Samtidig blir det understreka at brukarstøtteorganisasjonen totalt sett verkar vellykka og effektiv, og at dei organisatoriske veikskapane som blei avdekte ved evalueringa i 2015, i stor grad er blitt retta opp ved valet i 2017.

4.9.6 Samla vurdering og tilrådingar

Evalueringa konkluderer med at representantane frå kommunane og fylkeskommunane er nøgde med Valdirektoratets tenester i samband med valet i 2017. Brukarane er mest nøgde med EVA og Valmedarbeidarportalen. Evalueringa viser at alle brukarane av EVA har tillit til at systemet løyser oppgåvene sine på ein sikker, presis og tillitvekkjande måte. Representantane både frå kommunane og frå fylkeskommunane gir likevel uttrykk for eit ønske om å bli meir involverte i vidareutviklinga av EVA.

Tilbakemeldingane er meir samansette når det gjeld opplæring og brukarstøtte. Det området der flest brukarar ser eit forbetringspotensial, er opplæring. Valdirektoratet får ros for å vere tilgjengelege og imøtekommande, men nokre stilte spørsmål ved kvaliteten på innhaldet som blei formidla. Evalueringa viser også at ein stor del av spørsmåla fekk svar av førstelinja, som ikkje alltid hadde tilstrekkeleg kompetanse til å svare på desse. Kommunane er gjennomgåande meir positive i tilbakemeldingane sine enn fylkeskommunane.

I evalueringa tilrår ideas2evidence at Valdirektoratet prioriterer kompetanseoppbygging fram mot neste val høgt. Dei understrekar at kommune- og regionreforma vil krevje store tilpassingar i EVA. Vidare tilrår ideas2evidence at ein legg vekt på å forbetre tryggleiken i systema og rutinane ved maskinell oppteljing av stemmesetlar, sidan det er sannsynleg at det blir merksemd rundt tryggleiken ved neste val òg.

Evalueringsrapporten tilrår òg ei differensiert opplæring og at brukarane i større grad blir rådspurde under vidareutviklinga av EVA og Valmedarbeidarportalen. I tillegg tilrår rapporten at ein vurderer å supplere og etter kvart delvis erstatte opplæringssamlingane med e-læring. Brukarstøtta blir tilrådd vidareført ved neste val, sidan ho fungerte rimeleg bra. Valdirektoratet bør likevel prioritere omfattande opplæring til førstelinja og utarbeide betre rutinar for fordeling mellom førstelinja og dei andre linjene, pluss kvalitetssikring.

4.9.7 Departementets vurdering

Evalueringa som er gjennomført, gir nyttige innspel til vidare arbeid med forbetringar og endringar i arbeidet med å støtte kommunar og fylkeskommunar i valgjennomføringa. Departementet merkar seg at kommunar og fylkeskommunar stort sett gir gjennomgåande gode tilbakemeldingar på Valdirektoratets tenester.

Departementet understrekar at upresise eller feilaktige svar i brukarstøtta kan få svært alvorlege konsekvensar for valgjennomføringa. Det vil vere ein viktig prioritet for Valdirektoratet å byggje opp tilstrekkeleg kompetanse i brukarstøtta til å hindre at slike feil skjer.

Departementet viser til at eit av oppdraga i Valdirektoratets tildelingsbrev for 2018 er å følgje opp evalueringar av valgjennomføringa i 2017. Valdirektoratet vil komme med forslag til oppfølging av dei ulike tilrådingane frå ideas2evidence om endringar framfor valet i 2019.