4 Historia til dei nasjonale minoritetane i Noreg

4.1 Hovudtrekk i minoritetspolitikken

Alle dei fem minoritetsgruppene denne meldinga handlar om, kan vise til ei over hundre år lang historie i Noreg. Kvener, skogfinnar og romanifolket kjem til syne i Noregs-historia ved overgangen frå mellomalderen til ny tid, på 1500- og 1600-talet. I alle fall var det på denne tida styresmaktene i riket blei merksame på dei.

Sjølv om alle dei fem gruppene har ei langvarig tilknyting til Noreg, representerer dei òg ulike internasjonale fellesskap. Før gruppene kom til Noreg, hadde dei tilhald i andre område i verda, og dei har såleis historiske røter også utanfor Noreg. Sjølv om førestellingane om det gamle heimlandet kan vere reduserte til opphavsmytar, har minoritetane halde fast på den opphavlege kulturen som ein viktig del av sin identitet. På denne måten deler dei lagnad med mange minoritetar over heile verda.

I politisk samanheng har denne tilknytinga til eit fellesskap utanfor Noreg hatt stor verknad som eit negativt stempel knytt til gruppene: Dei var «eigentleg innvandrarar» som på eit vis hadde ein andrerangs rett til å bu i landet. Samstundes må det slåast fast at det store fleirtalet var norske statsborgarar, både før og etter den første statsborgarskapslova av 1888. Før denne lova kom til, blei alle med fast tilhald i riket i over tre år rekna som norske statsborgarar.

Eit spesielt trekk ved kvenene og skogfinnane var at desse to gruppene i tillegg var grenseminoritetar, med dei utanriks- og tryggingspolitiske implikasjonane som låg i dette. Det er ein lagnad som kvenene og skogfinnane har delt med mange nasjonale minoritetar, både i Europa og i verda elles.

På 1600- og 1700-talet gjorde den økonomiske tenkinga sitt til at i alle fall nokre minoritetar var velkomne. Kvenene blei på 1700-talet rekna som viktige i nordområda, for dei representerte ein jordbrukskultur som kunne medverke til å styrkje økonomien og samstundes sikre norsk territorium. Ein opna òg opp for jødiske handelsmenn i tider da landet trong kapital utanfrå.

Når synet både på skogfinnar og kvener skiftar utover på 1800-talet, har det nok delvis samanheng med økonomiske endringar, men kanskje særleg med nye nasjonalistiske ideologiar. Saman med trusselbiletet i utanrikspolitikken («den russiske faren» og etter kvart «den finske faren») skapte dette legitimering for ein ny minoritetspolitikk - ein fornorskingspolitikk.

Assimilasjonspolitikken var den rådande politikken i store deler av Europa og i Nord-Amerika frå midten av 1800-talet. I Noreg varte denne politikken i alle fall fram til andre verdskrigen. Det er lenger enn i dei fleste andre land det er rimeleg å samanlikne Noreg med. Dette kan ha samanheng med at Noreg var ein relativt ung nasjonalstat. Utviklinga fram mot eit sjølvstendig Noreg opp gjennom 1800-talet og på byrjinga av 1900-talet førte med seg sterke nasjonalistiske straumdrag som var djupt rotfesta i det norske samfunnet. Nasjonsbygginga hadde som føresetnad éin kultur, eitt språk og eitt folk. Nasjonalismen og nasjonalstatsideologien gav såleis ikkje rom for minoritetar. Alle grupper utanom «det nasjonsberande folket» blei «framande».

Sjølv om assimilasjonspolitikken overfor alle gruppene må kunne karakteriserast som streng, var politikken ikkje lik. Overfor kvenene og skogfinnane var midla som blei tekne i bruk, først og fremst av kulturpolitisk art. Fornorskingsarbeidet i skolen var heile tida kjerneaktiviteten. «Høgdepunktet» i politikken var likevel jordsalslova og jordsalsreglementet av 1902, som sa at sal av jord berre måtte skje til norske statsborgarar som kunne snakke, lese og skrive det norske språket, og som brukte dette til dagleg. Ein har ikkje sikker kunnskap om korleis forbodet blei praktisert, men det er klare teikn på at regelen blei brukt, i alle fall i ein del tilfelle. Dette kan vere noko av bakgrunnen for at samiske og kvenske familiar tok norske slektsnamn. Verknaden av politikken var i alle høve at holdninga til kvenene som ein mindreverdig minoritet festa seg i det norske samfunnet og etter kvart også blant kvenene sjølve. Politikken medverka såleis til den tilbakegangen som kvensk kultur har opplevd i dei siste par generasjonane.

Dei andre gruppene - jødane, rom og romanifolket (taterane/dei reisande) - blei i periodar av norsk historie utsette for ein hardare politikk. Mellom tiltaka var utestenging frå riket, regulær forfølging og jamvel forsøk på utrydding. Steriliseringa av personar frå romanifolket (taterane/dei reisande) og den stramme innvandringspolitikken Noreg førte overfor rom og jødar i mellomkrigstida, kan sjåast som uttrykk for dette. Enda til så seint som i mellomkrigstida kunne det hende at eit norsk kommunestyre voterte over eit forslag om forfølging og skyting av «omstreifarane» i bygda.

Når pendelen i etterkrigstida har svinga i meir liberal retning i den minoritetspolitiske utviklinga, kjem det truleg av at dei internasjonale ideologiske straumdraga har snudd. Ein har i aukande grad framheva verdiar som kulturelt og etnisk mangfald og menneskerettar. Engasjement og synleggjering av gruppene innanfor kulturlivet kan òg ha medverka til denne endringa.

Det synest klart at etnopolitikken, altså at minoritetane sjølve set sin eigen situasjon på den politiske dagsordenen, har vore med på å påverke dei minoritetspolitiske vala hos styresmaktene. Skipinga av minoritetsorganisasjonar og minoritetane si deltaking i det politiske feltet er ein viktig del av dette biletet.

4.2 Kvenene og skogfinnane

Busetjinga og historia til skogfinnane og kvenene i Noreg er begge utslag av ein omfattande finsk bondekolonisasjon, nærmast i form av masseutvandring frå dei gamle jordbruksbygdene i Finland og Nord-Sverige. Denne utflyttinga gjekk føre seg over fleire hundre år, frå 1500-talet og fram til første halvdel av 1800-talet. Seinare på 1800-talet kom moderne arbeidsvandring i større omfang, både til Ishavskysten og vidare til Amerika, i tillegg til flyttestraumar til Russland og det baltiske området.

Årsaksforholda er utan tvil samansette, men den primære årsaka var at ressurstilgangen, på basis av den eksisterande teknologien, ikkje heldt tritt med befolkningsveksten. Dei stadige feidane mellom Sverige og Russland medverka til å auke utvandringa. Både den koloniseringspolitikken den svenske staten førte mot aust, og ressurstilgangen på Nordkalotten og i dei områda som etter kvart kom til å bli omtalte som «finnskogar», var med på å avgjere flytteretninga og målet. På 1800-talet var utan tvil den ekspansive økonomien langs Ishavskysten ei viktig årsak til den kvenske flyttinga dit.

4.2.1 Kvenene

«Kven» er eit svært gammalt omgrep. Vi finn det første gongen i skandinaviske kjelder i Ottars forteljing, som håløyghøvdingen Ottar munnleg gav til kong Alfred av England under eit besøk ved hoffet til Alfred, truleg i 890-åra. Det var eit norrønt omgrep som viste til folk som heldt til i områda rundt dei øvre delane av Bottenvika og i dei store elvedalane i innlandet. I tillegg til bondenæringa dreiv folk frå dette området omfattande handel, fangst og skattlegging, aktivitetar som utover på 1300- og 1400-talet strekte seg like til Ishavet.

Dei første skattemanntala for Nord-Noreg er frå 1520 og utover, og her er det registrert ein og annan kven. Den regulære innvandringa tok nok likevel ikkje til før i første halvdel av 1700-talet.

Den nordiske krigen og jakt på ledig jordbruksjord førte til at kvenene flytta over frå Sverige og nådde elvedalar og fjordbotnar i Nord-Troms og Finnmark. Somme kvener etablerte seg på denne tida, særleg i Lyngen, Alta, Porsanger, Karasjok og Tanadalen. I bygdene i indre Finnmark (Kautokeino, Karasjok, øvre del av Tanadalen) blei kvenene relativt raskt ein del av den samiske befolkninga.

Frå om lag 1830 auka den kvenske innvandringa til Nord-Noreg. Samstundes blei innvandringa meir styrt av arbeidsmarknaden, der gruveindustrien og ekspansjonen i dei nordnorske fiskeria var viktige element. Hovudtyngda av denne innvandringa gjekk til Aust-Finnmark. Innslaget av kvener i befolkninga i Nord-Noreg kulminerte i 1875, da kvenene utgjorde vel 24% av befolkninga i Finnmark (ca. 5800 personar) og knapt 8% av befolkninga i Troms (ca. 3500 personar). På basis av dei kriteria folketeljinga la til grunn, er det rimeleg å karakterisere dette som minimumstal.

Minoritetspolitikken overfor kvenene var streng, særleg i perioden 1850-1960. Fornorskingspolitikken gav seg til dømes utslag i særtiltak i skolen og kyrkja og etterretningsverksemd overfor kvenene. Eit anna døme er jordsalslova av 1902, som sa at berre norsktalande kunne få kjøpe jord (sjå pkt. 4.1 ovanfor). Moderniseringa av samfunnet medverka òg til fornorskinga. Likevel blei kvensk språk og kultur etter måten haldne godt i hevd fram til andre verdskrigen i dei fleste «kvenbygdene» i Nord-Noreg.

Busetjingsmønsteret utgjorde i seg sjølv ei «kulturell forskansing», ved at kvenene primært slo seg ned i eigne bygder og bydelar. Gjennom etterkrigstida blei dette mønsteret gradvis svekt gjennom moderne flytting og sentralisering.

4.2.2 Skogfinnane

Busetjinga av skogfinnar i det norske austlandsområdet er utslag av ei omfattande utflytting frå 1500-talet og utover. Dei flytta nord- og vestover frå den søraustlege delen av Finland.

Noko av forklaringa på ekspansjonen låg i sjølve jordbrukskulturen, i tillegg til krig og uro. Svibruket, som var den rådande driftsforma, kravde store skogsområde og hyppig flytting av åkrane.

Dei første finnane slo seg kan hende ned på norsk side av grensa omkring 1600. I 1620-åra budde ein liten koloni finnar rundt sjøen Store Røgden (finsk Röytä) i Grue. Herifrå blei det raskt etablert eit belte av finske busetjingar langs grensa, om lag frå Våler og Trysil i nord til Vinger i sør. Dette området fekk namnet Finnskogen. Etter kvart var det finsk busetjing i meir enn 40 kommunar i Hedmark, Akershus, Oppland, Østfold og Buskerud. I 1686 blei det teke opp eit eige finnemanntal på Austlandet. Det blei registrert 1065 «reine» finnar og 160 «halvblods», det vil seie at mora var norsk eller svensk.

Skogfinnane blei, som kvenene, utsette for ein streng fornorskingspolitikk. I 1820-åra freista dei å setje fram ønske overfor styresmaktene om tiltak innanfor religionsundervisning og geistleg teneste, undervisning og økonomi. Alt blei avvist, i første rekkje av politiske grunnar. Regjeringa frykta at konsekvensane kunne bli finsk separatisme i grenseområda.

Likevel blei finsk brukt i daglegtale i kjerneområdet Grue-Finnskog ved slutten av 1800-talet. Seinare gjekk det raskt tilbake med det finske språket på Finnskogen. Ved utbrotet av den andre verdskrigen var språket praktisk talt ute av bruk.

Skogfinnane kan vise til ein rik handverks-, folkemusikk- og folkeminnetradisjon. I byggjeskikken er særleg røykstova, badstova og ria (tørke- og treskjehus for rug) karakteristiske trekk.

4.3 Romanifolket og rom

Det ser i dag ut til å vere brei semje blant forskarar om at rom (sigøynarane) har sitt opphav i India. Omkring 300 e.Kr. byrja dei å vandre vestover, og Egypt blei ein av portane til Europa. Dei nådde Balkan på 1300-talet, kom til Tyskland, Frankrike, Spania og Portugal i første halvdel av 1400-talet og til Skottland kring 1500.

Den første dokumentasjon om rom i Norden er frå 1505, da ei gruppe melde seg for kong Hans av Danmark-Noreg. I 1512 dukka ei anna omvandrande gruppe opp i Stockholm, nedteikna i Stockholms «tenkebok» som «tattare». Truleg var dette representantar for den same folkegruppa.

I kjeldematerialet frå 1600- og 1700-talet er det likevel svært problematisk å skilje romanifolket (taterane/dei reisande) frå rom. Det viktigaste materialet som omtaler dei, er lover og føresegner som tek sikte på å kontrollere og regulere omreisande grupper.

Ein del historieforskarar støttar ein teori om at romanifolket (taterane/dei reisande) og rom (sigøynarane) er av same opphav. Dette blir gjerne grunngitt med språklege studiar. Andre forskarar går inn for den motsette teorien, det vil seie at gruppene har ulikt opphav, og at likskapane mellom språka romanes og romani har si årsak i kulturmøtet mellom rom og romanifolket.

Politikken var langt på veg den same overfor begge gruppene. Styresmaktene gjorde det etter kvart vanskeleg for rom og romanifolket å livnære seg på lovleg vis gjennom tradisjonelle næringsvegar. Dette utløyste truleg ulike overlevingsstrategiar i gruppene, som igjen frå storsamfunnet si side blei tolka som teikn på at dei måtte haldast under kontroll.

4.3.1 Romanifolket

Den første i Noreg som lanserte ein teori om «fantefolket», var Eilert Sundt. Han meinte at dei stamma frå to grupper, dels frå «dei eigentlege sigøynarane», dels frå avskaling frå det norske bondesamfunnet.

I 1840-åra meinte styresmaktene at dei store «fantefølgja» i Noreg var i ferd med å utvikle seg til ei landeplage. Regjeringa avgjorde da at «omstreifarane», og under dette «fantane», skulle teljast i samband med folketeljinga i 1845. Ein kom fram til ei liste med 223 «fantefølgje» og i alt 1145 personar. Seinare blei det laga fleire ulike lister, og tala varierer mykje.

Av majoritetsbefolkninga og storsamfunnet blei romanifolket sett på som ei gruppe med annleis og avvikande levevis, og som representantar for ein framand kultur. Den offisielle politikken kom derfor lenge til å bestå av hardhendte forsøk på å få gruppa under kontroll, gjennom kriminalisering av den omreisande livsforma og straffeforfølging.

Styresmaktene prøvde i siste halvdel av 1800-talet med vekslande styrke å motarbeide «omstreifarvesenet», mellom anna ved løyvingar til tiltak som skulle gi barn av reisande kristen oppseding og skolegang. Viktige merkesteinar var verjerådslova av 1896, skipinga av organisasjonen Foreningen for bekjempelse av omstreifervesenet året etter, og lausgjengarlova av 1900. Foreininga utvikla seg til ein forvaltar av sosialomsorga overfor romanifolket, med tilskot frå staten. I 1935 skifta foreininga namn til Norsk misjon blant hjemløse, heretter kalla Misjonen. Sosialdepartementet gjekk god for verksemda, og Stortinget roste organisasjonen.

Misjonen såg det som si oppgåve å ta hand om flest mogleg av barna til dei reisande, for på den måten å oppdra dei til eit liv som fastbuande. Organisasjonen dreiv fleire institusjonar for barn og administrerte mange plasseringar i fosterheimar. Overslaga frå Misjonen sjølv peikar i retning av at tiltaka omfatta om lag 1500 barn. Mange barn blei fjerna frå familie og slekt og voks opp utan å kjenne til sin eigen bakgrunn. Nokre av dei blei klar over si eiga tilknyting til romanifolket først som vaksne.

Tiltaka retta mot barna blei sette i verk etter påtrykk overfor foreldra eller med tvang. Målet var full assimilering i det norske samfunnet. Den forskinga om romanifolket som er blitt utført i regi av Noregs forskingsråd, syner at det var ein låg terskel for avstraffing i dei verksemdene Misjonen dreiv, og at fleire av barna blei sjuke og sende til psykiatriske institusjonar. Bortsending til psykiatriske institusjonar kan òg ha kome av at barna gjorde motstand mot den strenge disiplinen. Personar frå romanifolket som har vore på barneheimar, og i nokon grad skoleheimar, fortel i mange tilfelle om ei systematisk fornedring og ringeakt for kulturen deira. Barnevernslova av 1953, som erstatta verjerådslova, førte til noko mindre bruk av institusjonsplassering og meir vekt på førebyggjande tiltak i heimen.

Misjonen dreiv òg ein aktiv politikk for å få gruppa til å bli bufast, og Svanviken arbeidskoloni på Nordmøre var eit ledd i denne politikken.

I 1934 vedtok Stortinget lova om sterilisering. Etter denne lova kunne Medisinaldirektøren (seinare helsedirektøren) avgjere søknader om frivillig sterilisering signert av den det gjaldt, og i visse høve med signatur også frå verje. For sinnssjuke og personar med særleg mangelfullt utvikla sjelsevner heldt det med underskrift frå verje/kurator, men helsedirektøren måtte i slike saker konsultere eit sakkunnig råd som han leidde. Sterilisering av omsyn til livet og helsa til ei kvinne kravde ingen søknad.

Målet var å utrydde såkalla «mindreverdig arvemateriale» frå befolkninga, for slik å redusere omfanget av mellom anna psykisk utviklingshemming, kriminalitet og alkoholisme. Romanifolket blei oppfatta som ei gruppe med høg kriminalitet og eit generelt «forargeleg levesett».

Etter krigen dreidde argumentasjonen for sterilisering bort frå rasehygiene og moralisering over levesettet til bestemte personar, og over til sosiale og samfunnsøkonomiske argument. Styresmaktene håpte å kunne korrigere åtferd mellom anna gjennom den verksemda Misjonen dreiv.

Noregs forskingsråd avslutta hausten 2000 eit eige forskingsprogram om tiltak frå styresmaktene overfor romanifolket. Sterilisering av kvinner frå romanifolket er eit av emna som har blitt undersøkt. I oppsummeringa av programmet heiter det:

«Det er dokumentert at 128 personer med taterbakgrunn ble sterilisert med offentlig tillatelse i perioden 1934-1977. På grunnlag av en undersøkelse ved fem sykehus er det i tillegg dokumentert at 17 taterkvinner ble operert uten hjemmel i steriliseringslovgivningen. Holder vi oss til de inngrepene med offentlig tillatelse som hadde det klareste tvangsaspektet, synes taterkvinner å ha vært betydelig overrepresentert, dvs. de var mer utsatt for å bli tvangssterilisert enn kvinner flest. Representanter for Norsk misjon blant hjemløse spilte en aktiv rolle som pådrivere for sterilisering av tatere. Organisasjonen medvirket i om lag 40 prosent av de tvangssteriliseringene som skjedde med offentlig tillatelse.»

Både rasehygienen i mellomkrigstida og tvangstiltaka som dels blei praktiserte til langt opp i 1970-åra, avspeglar ei intolerant holdning til eit framandt levesett. Ønskemålet var eit velregulert samfunn der alle var bufaste, gjekk gjennom den same skulen, fekk dei same goda og gav likearta bidrag til den økonomiske utviklinga.

Etter krigen blei romanifolket langt på veg pressa ut av dei tradisjonelle omreisande næringsvegane, som resultat av reguleringar frå styresmaktene si side. Eit døme er dyrevernlova av 1951, som forbaud romanifolket å halde hest. Denne politikken har vanskeleggjort ei vidareføring av den reisande livsforma og dei tradisjonelle yrka som har vore knytte til denne levemåten. Dette har i seg sjølv svekt grunnlaget for å halde ved like, føre vidare og fornye den erfaringskapitalen, kunnskapen og praktiske dugleiken som utøvinga av desse yrka var basert på.

Samla sett må vi seie at den politikken som har vore ført overfor romanifolket, særleg på 1900-talet, har vore ein aktiv assimilasjonspolitikk. Politikken har aktivt medverka til å undergrave den tradisjonelle livsforma og kulturen som prega folkegruppa, og har ført til at mange enno i dag er tilbakehaldne når det gjeld å la livsform og kultur kome ope til uttrykk.

Tidleg i 1970-åra var Vibeke Løkkeberg sin film frå Svanviken med på å gi støyten til ein prosess som førte til at politikken blei lagd om. Den offentlege diskusjonen førte til at Solheim-utvalet blei sett ned i 1976, og etter at utvalet hadde levert innstillinga si (NOU 1980: 42), blei særomsorga avvikla ut gjennom 1980-åra.

I det siste tiåret har det utvikla seg ei sterk offentleg interesse for historia og lagnaden til romanifolket i Noreg. Dette kjem truleg både av den generelle interessa for minoritetsspørsmål og meir spesielt av den sterke mediefokuseringa omkring rasehygiene, med dei ulike tiltaka som over tid er blitt gjennomførte i Noreg. Særleg har steriliseringslova av 1934 og konsekvensane denne lova hadde for romanifolket, vore i fokus.

Daverande kommunal- og regionalminister Ragnhild Queseth Haarstad kom 11. februar 1998 med ei offisiell orsaking for dei overgrepa som norske styresmakter har gjort seg skuldige i overfor romanifolket opp gjennom historia.

4.3.2 Rom

Dei norske rom bur i dag stort sett i Oslo-området og reiser i sommarhalvåret. Dei tilhøyrer vlach, som i dag er den største gruppa av rom. Kategorien er særleg definert på basis av språket, som er klart prega av rumensk (valakisk). Det kan tyde på at gruppa hadde eit langvarig opphald på Balkan under vandringa vestover.

Den første vlach-rom kom truleg til Noreg i 1860-åra. Kring 1930 reiste heile gruppa frå Noreg, truleg fordi dei frykta å bli utsette for dei tiltaka Misjonen hadde sett inn mot romanifolket.

I 1934 blei ei gruppe på 68 rom stoppa på grensa ved Padborg av dansk politi. Norske styresmakter gav melding om at gruppa ikkje var ønskt i Noreg, og dei blei derfor sende tilbake til Tyskland. Fleire av dei miste livet i konsentrasjonsleirane. Frå slutten av 1950-åra kom ein del rom til Noreg, og etter kvart fekk dei norsk statsborgarskap.

I 1970- og 1980-åra gjennomførte staten og Oslo kommune ei rad særtiltak retta mot problem innanfor den norske rom-gruppa. Det blei til dømes oppretta ein eigen barnehage og fritidsklubb for barn og unge som tilhøyrde rom-befolkninga. Vidare blei det såkalla Sigøynarkontoret i Oslo oppretta i 1973. Dei viktigaste oppgåvene til Sigøynarkontoret var busetjing og praktisk hjelp i samband med dette, i tillegg til at ein behandla søknader om sosialhjelp og sytte for utbetaling av slik hjelp. Alle særtiltaka blei avvikla mot byrjinga av 1990-åra, dels fordi dei var kostbare, dels fordi ein på politisk hald meinte dei ikkje var vellykka.

Dei siste åra har det kome ein del rom til Noreg som asylsøkjarar, i første rekkje frå det tidlegare Jugoslavia. Det finst inga oversikt over kor stor gruppa er, ettersom alle asylsøkjarar berre blir registrerte ut frå statsborgarskap.

4.4 Jødane

Jødane si utbreiing i Europa tok til i seinmellomalderen under dei store religiøse omkalfatringane som følgde av at islam blei driven tilbake på den pyreneiske halvøya i 1490-åra. I 1492 og 1498 blei jødane drivne ut frå Spania og Portugal, der det fram til da i praksis hadde rådd religionsfridom. Desse «sefardiske» eller «portugisiske» jødane danna grunnstammen for den jødiske innvandringa til dei nordiske landa.

Det meste av materialet vi har om jødar i Norden i eldre tid, er lover og føresegner. Dei første er alt frå erkebiskop Aslak Bolts tid (1436) og gjeld forbod mot sabbatsfeiring.

Det var aldri noka omfattande innvandring av jødar til Noreg. Dette hadde både med styresmaktene sin politikk å gjere, og med det forholdet at Noreg ikkje syntest spesielt attraktivt for jødisk busetjing. Kristian 4. ivra for å gi jødane tilgjenge til riket av omsyn til økonomien, men møtte geistleg motstand og nøgde seg med å la nokre jødar slå seg ned i Schlesvig-Holstein frå 1620.

Utviklinga utover på 1600- og 1700-talet bar preg av ambivalens overfor jødane. På den eine sida var lovgivinga restriktiv. På den andre sida gjekk styresmaktene langt i å gi leidebrev som gav jødane rett til å drive handel, særleg i periodar med krig, som kravde tilførsel av kapital.

Føresegna om jødane sitt tilgjenge til Noreg stod i Kristian den femtes norske lov av 1687: «Ingen Jøde maa sig her i Riget indbegive eller sig finde lade, uden Kongens særdelis Lejdebrev under tusind Rixdalers Straf af hver Person, som uden forskrefven Lejdebrev betrædis.»

Det generelle forbodet mot tilgjenge til Noreg for jødar blei tolka strengare den første tida etter lausrivinga frå Danmark enn under eineveldet. Grunnlova av 1814 gav innbyggjarane rett til fri religionsutøving, men det er symptomatisk for stemninga overfor jødane at dei blei utestengde frå riket - «dog er Jøder fremdeles udelukkede fra Adgang til Riget». Forbodet hadde dels ei religiøs grunngiving, dels låg det nasjonalistiske og økonomiske motiv bak.

I 1830-åra blei «jødesaka» teken opp offentleg på ulike måtar. Særleg er Henrik Wergeland kjend for sitt arbeid for å endre opinionen i denne saka. Først i 1851 oppnådde ein det nødvendige fleirtalet i Stortinget for å kunne endre Grunnlova, slik at jødar fekk reise inn og busetje seg i riket.

Ved folketeljinga i 1865 var det berre 25 vedkjennande jødar i Noreg, i 1875 var talet 34. Dei fleste av desse hadde flytta inn frå Tyskland, Austerrike-Ungarn, Schlesvig-Holstein og Danmark. Frå omkring 1880 førte nasjonalisme og antisemittisme til forfølgingar i Aust-Europa. Det førte til stor utvandring av jødar, først og fremst til USA, men også til Noreg. Særleg var tilflyttinga stor frå dei baltiske landa. I 1920 hadde talet på jødar i Noreg vakse til om lag 1500.

Trondheim og Oslo har heilt sidan 1800-talet vore tilhaldsstad for dei fleste jødane her i landet. Jødane har for det meste drive med handel, handverk, industri og etter kvart «frie yrke» (legar, tannlegar, advokatar o.a.).

Den andre verdskrigen blei ein katastrofe for dei norske jødane, som for jødane i ei rad europeiske land. I Noreg var det berre eit lite mindretal av dei som blei sende til Tyskland, som overlevde. I alt 767 jødar blei deporterte, medan om lag 1300 greidde å flykte til Sverige. Om lag 750 jødar miste livet, og 230 familiar blei heilt utrydda.

Ved folketeljinga i 1946 blei det registrert berre 559 jødar i Noreg, altså ca. 1/4 av talet ved krigsutbrotet. Det tok lang tid å byggje opp eit jødisk samfunn i Noreg etter krigen, men i dag nærmar talet på jødar seg det same nivået som det låg på før krigen.

4.5 Samane

Samane er den etniske gruppa som først kan knyte historia si til Finnmark og Troms. Den samiske busetjinga blir rekna for å vere eldre enn vår tidsrekning. Namnet Finnmark tyder da òg samane sitt land eller samane si mark (samane blei tidlegare kalla finnar). Mest truleg budde det berre samar i denne regionen fram til 1200-1300-talet. Dei levde av jakt og fiske. Norrøne folk og folkegrupper austfrå hadde likevel kontakt med samane i Finnmark gjennom handels-, skattleggings- og plyndringsferder (jf. NOU 1994: 21, s. 117).

Fram til 1600-talet kravde både kongen av Danmark-Noreg, svenskekongen og tsaren i Russland overherredøme over samane sine område, og samane betalte dermed skatt til alle tre. Først i 1613 blei kyst- og fjordområda nordover frå Tysfjorden i Nordland til Varangerfjorden i Aust-Finnmark einsidig underlagde den dansk-norske kongen. I 1751 kom òg det som no er indre Finnmark under dansk-norsk einejurisdiksjon gjennom grensetraktaten mellom kongen av Sverige og kongen av Danmark-Noreg. Til grensetraktaten var det knytt eit tillegg om rettane til dei grenseoverflyttande samane - Lappekodisillen. Lappekodisillen var viktig fordi han gav samane rett til fritt å kunne flytte med rein mellom dei to landa. I nord haldt denne retten fram også etter 1809, da Finland blei utskilt frå Sverige og blei eit storfyrstedømme under den russiske tsaren. Flytteretten og dei finske samane sin rett til fiske i sjøen varte til den såkalla grensesperringa i 1852. På grensa mellom Noreg og Sverige er Lappekodisillen avløyst av reinbeitekonvensjonen. I 1826 blei om lag to tredelar av det austsamiske området, det som i dag er Sør-Varanger kommune, ein del av norsk territorium.

Frå midten av 1800-talet vedtok staten fleire føresegner som skulle fremme norskopplæring for samane i skolen. Målet var å gjere samane norskspråklege. Fornorskingsprosessen gjekk etter kvart gjerne over tre generasjonar. Besteforeldregenerasjonen og foreldregenerasjonen kunne vere både to- og trespråklege, medan barnegenerasjonen kunne bli einspråkleg norsk.

Fornorskingslinja gav seg òg utslag på andre samfunnsområde, som i jordbrukspolitikken, forsvarspolitikken, utdanning, kommunikasjon og massemedium.

Etter andre verdskrigen begynte staten sin politikk overfor samane å fjerne seg frå fornorskingslinja. Det kom i gang radiosendingar på samisk i 1949, samisk opplæring i grunnskolen kom i gang i 1967, og gymnasklasser med opplæring i samisk blei starta tre år seinare. Det blei danna eit nordisk samisk institutt i 1973 og eit samisk utdanningsråd i 1976.

Frå 1979 skapte kampen om Alta-utbygginga auka merksemd og medvit om samisk kultur, både i den samiske befolkninga og i opinionen generelt i Noreg og internasjonalt. Alta-aksjonen medverka til at regjeringa oppnemnde Samerettsutvalet og Samekulturutvalet i 1980.

Mandatet til Samerettsutvalet var å greie ut spørsmål som hadde med samane sine rettar til land og vatn å gjere, i tillegg til ein del andre spørsmål knytte til samane sine rettar. Som følgje av denne prosessen vedtok Stortinget ein ny paragraf i Grunnlova som pålegg styresmaktene «at lægge Forholdene til Rette for at den samiske Folkegruppe kan sikre og udvikle sit Sprog, sin Kultur og sit Samfundsliv». Samelova blei vedteken i 1987, og Sametinget opna i 1989.

Samekulturutvalet skulle greie ut det prinsipielle grunnlaget for samisk kultur- og utdanningspolitikk, og drøfte tiltak som kunne fremje samisk kultur og styrkje bruken av samisk språk. Arbeidet bana veg for eit nytt kapittel om samisk språk i samelova, som slår fast at samisk og norsk er likeverdige språk. Kapittelet blei vedteke i 1990 og innebar ei utviding av retten til å bruke samisk i offentlege samanhengar. Ei anna følgje av utgreiinga var etableringa av Samisk høgskole i 1989 med tilbod om samisk høgre utdanning til studentar frå Noreg, Finland og Sverige. Høgskolen er ein høgare utdannings- og forskingsinstitusjon som skal gi spisskompetanse innan fagleg utvikling og forsking i det samiske samfunnet.