Del 1
Innleiande del

1 Innleiing og samandrag

1.1 Regjeringa sitt hovudmål

Regjeringa sitt hovudmål for den økonomiske politikken er arbeid til alle, auka verdiskaping, vidareutvikling av det norske velferdssamfunnet, rettferdig fordeling og berekraftig utvikling. Eit sterkt og konkurransedyktig næringsliv er ein føresetnad for å nå desse måla.

1.2 Visjon, mål og verkemiddel

Visjon

Kommunal- og regionaldepartementet skal medverke til at alle her i landet, utan omsyn til kvar dei bur, får trygge og gode livsvilkår. Vi skal medverke til å styrkje vekstkrafta og verdiskapinga for å sikre gode og omfattande fellesskapsløysingar i framtida.

Mål

Vi vil leggje til rette for at alle skal kunne bu godt og trygt. Det er også viktig å målrette politikken slik at vi kan hjelpe dei som elles ville ha falle utanfor bustadmarknaden. Vi vil medverke til at bustadhus og andre bygningar skal ha god kvalitet, der det er teke omsyn til miljø og tilgjenge.

Vi vil syte for ei styrt innvandring som medverkar til ei stabil økonomisk og sosial utvikling. Flyktningar skal primært sikrast vern i nærområdet. Samtidig skal vi ta imot vår del av dei som ikkje kan sikrast eit slikt vern, og gi dei ei god og trygg framtid her i landet. Ein aktiv integreringspolitikk skal gi alle like høve til å delta i samfunnet på like vilkår.

Vi vil leggje til rette for styrkt lokaldemokrati og maktspreiing. Vi skal gi kommunane gode rammevilkår, slik at kommunale tenester kan utførast betre og meir effektivt. Dette skal vi oppnå ved å gi kommunane større handlefridom, ved å flytte oppgåver, ansvar og avgjerdsmakt frå statleg til kommunalt nivå, og ved å støtte lokalt utviklingsarbeid.

Vi vil medverke til å sikre busetnaden og verdiskapinga i alle delar av landet.

Vi vil sikre at nasjonale minoritetar skal kunne uttrykkje, halde ved like og vidareutvikle sin egen identitet, sitt eige språk og sin eigen kultur.

Gjennom samepolitikken vil vi verne om, vidareutvikle og synleggjere samane si livsform, samisk språk, samisk kultur og samiske verdiar.

Vi vil syte for eit rasjonelt regelverk og gode mekanismar for handtering av konfliktar i samband med inngåing og revisjon av tariffavtalar i arbeidslivet.

Overordna verkemiddel

Dei oppgitte måla skal vi nå ved å utøve det sektoransvaret, samordningsansvaret og verksemdsstyringsansvaret som ligg til departementet.

Sektoransvar

Departementet har det overordna ansvaret for utforminga og gjennomføringa av den nasjonale politikken som gjeld innvandring, nasjonale minoritetar, samiske formål, regional- og distriktspolitikk, den statlege styringa av verksemda i kommunane og fylkeskommunane, bustad- og bumiljøtiltak og bygningssaker.

For å nå måla vil departementet gjennom sektoransvaret syte for ei effektiv utnytting av dei økonomiske, juridiske og andre verkemidla departementet rår over.

Samordning

Departementet har eit særskilt ansvar for å sikre ei samla vurdering av all statleg politikk med økonomiske og/eller administrative konsekvensar for kommunane og fylkeskommunane. Ei slik samordning skal mellom anna fremme

• eit godt samsvar mellom oppgåver og inntekter i kommunesektoren

• likeverdige tenester av god kvalitet og med godt tilgjenge for brukarane - tilpassa individuelle og lokale behov - uavhengig av bustad

• større handlefridom for kommunane og fylkeskommunane når det gjeld å gjere eigne prioriteringar og finne organisatoriske løysingar tilpassa brukarane

Departementet har også eit særskilt ansvar for å sikre ei samla vurdering av all statleg politikk som tek sikte på å fremme ei balansert regional utvikling når det gjeld busetnad, næringsliv og levekår.

Verksemdsstyring

Departementet har ansvar for verksemdsstyring av Utlendingsdirektoratet, Utlendingsnemnda, Senter mot etnisk diskriminering, Kontaktutvalet mellom innvandrarar og styresmaktene, Kompetansesenter for rettane til urfolk, Husbanken, Statens bygningstekniske etat og Husleigetvistutvalet i Oslo og Akershus. Arbeidsretten, Riksmeklingsmannen og Sametinget er òg knytt til departementet.

Departementet skal gjennom styringa av verksemdene sikre ei effektiv og brukarorientert forvaltning, med samsvar mellom dei oppsette måla og dei ressursane verksemdene rår over.

1.3 Hovudtrekka i budsjettforslaget

1.3.1 Programkategori 13.10 Administrasjon o.a.

Kategorien omfattar utgiftene til drift av Kommunal- og regionaldepartementet, til lokalval og val til Stortinget, og utgiftene til Arbeidsretten, meklingsinstitusjonen, Rikslønnsnemnda og Tariffnemnda. Det blir føreslått ei løyving på om lag 217 mill. kr i 2004. Dette er ein nedgang på 9 pst. frå saldert budsjett 2003. Nedgangen kjem i hovudsak av at det ikkje er val i 2004.

1.3.2 Programkategori 13.20 Innvandring

Hovudutfordringa i 2004 blir å redusere tilstrøyminga av asylsøkjarar til Noreg. I dei siste åra har det kome svært mange asylsøkjarar hit til landet. Regjeringa meiner at det no er viktig å konsentrere arbeidet meir om integrering og utvikling av eit livskraftig fleirkulturelt samfunn.

Kommunal- og regionaldepartementet vil føre ein aktiv integreringspolitikk. Målet er at alle skal ha høve til å delta i det norske samfunnet på like vilkår. Eit internasjonalt samfunn prega av store skilnader i levekår og stor migrasjon, mellom anna på grunn av krigar og konfliktar, har ført til innvandring, og dette har gitt oss eit samfunn med fleire språk, religionar og levesett. Dette mangfaldet gjer Noreg rikare, samtidig som det stiller oss overfor nye utfordringar. Arbeidet for å fremme toleranse og kampen mot rasisme må stå sentralt. Ein vellykka integreringspolitikk føreset at alle tek på seg plikter og tek i bruk dei rettane dei har i samfunnet.

For å kunne nå måla for innvandrings-, flyktning- og integreringspolitikken er det nødvendig med ei effektiv utlendingsforvaltning som behandlar saker raskt og korrekt, sikrar rettstryggleiken og gir søkjarar og publikum god service.

Behovet for løyvingar på feltet er i stor grad avhengig av kor mange personar det er som søkjer asyl i Noreg, kor mange asylsøkjarar som får positivt svar på søknadene sine og dermed skal busetjast, og talet på busette i dei fire føregåande åra. Som følgje av at det har kome mange asylsøkjarar til landet, har løyvinga under programkategorien auka i dei siste åra. Som eit ledd i arbeidet med å redusere talet på openbert ugrunna asylsøknader og redusere utgiftene til statlege asylmottak vil det mellom anna bli etablert ein prosedyre for behandling av desse søknadene innan 48 timar.

Løyvinga på programkategorien blir føreslått auka frå 4 626,2 mill. kr i saldert budsjett 2003 til 5 864,2 mill. kr i 2004. Integreringstilskotet, som blir utbetalt til kommunane i samband med busetjing av flyktningar og løyvinga til drift av statlege asylmottak, utgjer til saman 4 094,4 mill. kr av dette. I tillegg er det føreslått løyvt 1 001,5 mill. kr til norskopplæring for vaksne innvandrarar som følgje av at løyvinga frå og med 2004 er flytt frå Utdannings- og forskingsdepartementet. Utdannings- og forskingsdepartementet vil framleis ha det faglege og pedagogiske ansvaret for opplæringa.

1.3.3 Programkategori 13.21 Nasjonale minoritetar

Hovudutfordringa i 2004 blir å vidareutvikle samarbeidet og dialogen med dei ulike minoritetsgruppene med tanke på å styrkje organisasjonar og identitetsbygging og sikre rettane deira i samsvar med dei forpliktingane Noreg har teke på seg.

Nasjonale minoritetar er etniske, religiøse og/eller språklege minoritetar med langvarig tilknyting til landet dei bur i. Den offisielle politikken overfor dei nasjonale minoritetane har opp gjennom historia vore prega av krav om fornorsking og einsidig tilpassing til storsamfunnet. Etter den andre verdskrigen har det gradvis skjedd ei endring i den politikken styresmaktene har ført overfor desse gruppene. Departementet vil vidareføre dialogen med dei nasjonale minoritetane i samsvar med merknadene frå Europarådet.

Det blir føreslått ei løyving på 2,9 mill. kr for 2004, mot 2,8 mill. kr i 2003.

1.3.4 Programkategori 13.40 Samiske formål

Hovudutfordringa i 2004 blir å sikre ei vidare utvikling av samisk språk, kultur og samfunnsliv i nært samarbeid med Sametinget og det sivile samiske samfunnet.

Kommunal- og regionaldepartementet har samordningsansvaret for den statlege samepolitikken. Departementet vil vidareføre satsinga på samisk språk og informasjon, særleg når det gjeld å leggje til rette for bruk av samisk språk i IT-samanheng.

Det blir føreslått ei løyving på 145,7 mill. kr. Dette er ein auke på 4 pst. i forhold til saldert budsjett 2003. I tillegg vil Sametinget få tildelt 7 mill. kr frå kap. 571, post 64 Skjønnstilskot til styrking av tospråklegheitsarbeid i kommunar og fylkeskommunar.

1.3.5 Programkategori 13.50 Regional- og distriktspolitikk

Hovudutfordringa i 2004 blir å følgje opp nye ordningar som blir sette i verk i samband med omlegginga av arbeidsgivaravgifta.

Gode rammevilkår for næringslivet er den viktigaste føresetnaden for å få fram lønnsame og konkurransedyktige verksemder som kan medverke til auka verdiskaping. Mykje av både den tradisjonelle og den nye eksportindustrien finn vi i byar og tettstader og mindre sentrale strøk, utanfor storbyområda. For desse viktige vekstnæringane i distrikta er det avgjerande å halde kostnadsnivået, kronekursen og rentenivået nede. Regjeringa legg derfor stor vekt på å dempe veksten i kostnadsnivået i høve til andre land, mellom anna gjennom det inntektspolitiske samarbeidet med partane i arbeidslivet og ved å leggje fram stramme budsjett og redusere skattar og avgifter. Sidan statsbudsjettet for 2002 blei lagt fram, har Noregs Bank sett ned styringsrenta fleire gonger. Kronekursen er også monaleg svekt i forhold til viktige valutaer. Endringa i ordninga med differensiert arbeidsgivaravgift vil i stor grad påverke rammevilkåra for mange verksemder. Regjeringa legg vekt på å etablere gode og treffsikre alternativ til differensiert arbeidsgivaravgift. Mange departement yter viktige bidrag i regional- og distriktspolitikken. Ei av dei viktigaste oppgåvene for Kommunal- og regionaldepartementet er å samordne bidraga frå dei ulike departementa slik at dei i sum utgjer ein heilskapleg og målretta politikk for regional utvikling - den breie regionalpolitikken. I tillegg forvaltar Kommunal- og regionaldepartementet særskilde verkemiddel - den smale regionalpolitikken. Desse verkemidla er supplement til dei ordinære sektorbudsjetta og skal brukast til tiltak som tek sikte på å utløyse meir av det verdiskapingspotensialet som finst i regionane, og skape meir attraktive regionale miljø.

Regjeringa føreslår ei løyving på 1 489,05 mill. kr innanfor programkategorien for 2004. Dette er ein auke på 75,55 mill. kr, dvs. 5,3 pst., i forhold til saldert budsjett og ein auke på 130,55 mill. kr, dvs. 10 pst., i forhold til revidert budsjett. Regjeringa føreslår at det blir oppretta ein eigen post til næringsretta utviklingstiltak som kompensasjon for auka arbeidsgivaravgift, med ei løyving på 150 mill. kr. I tillegg føreslår regjeringa at departementet kan gi tilsegner om tilskot på ytterlegare 205 mill. kr til næringsretta utviklingstiltak og 200 mill. kr til transportstøtte, som ein del av kompensasjonen for auka arbeidsgivaravgift. Desse tilsegnene vil først kome til utbetaling i 2005 eller seinare år.

1.3.6 Programkategori 13.70 Overføringar gjennom inntektssystemet til kommunar og fylkeskommunar og det økonomiske opplegget for kommunesektoren

Regjeringa vil føre ein politikk som styrkjer lokaldemokratiet og aukar den kommunale handlefridommen. Regjeringa sitt mål med ein slik politikk er at

• innbyggjarane skal oppleve at dei har nærleik til og høve til å påverke avgjerder som blir tekne i lokalsamfunnet. Tillit, ansvar og handlefridom skal gjere det meiningsfullt å drive lokalpolitikk.

• innbyggjarane skal oppleve å bli tilbodne likeverdige tenester av god kvalitet og med godt tilgjenge - tilpassa individuelle og lokale behov - uavhengig av kvar dei bur

• organiseringa av tenesteproduksjonen skal sikre best moglege tenester til lågast mogleg kostnad, uavhengig av kommunegrenser og grenser mellom ulike forvaltningsnivå

Kommunesektoren har hovudansvaret for dei viktigaste velferdstenestene. Desse tenestene blir finansierte gjennom skatteinntekter, rammetilskot over budsjettet for Kommunal- og regionaldepartementet, øyremerkte tilskot over budsjetta til andre departement, og brukarbetaling. Regjeringa meiner at rammefinansiering gjennom skatteinntekter og rammetilskot bør vere hovudprinsippet for finansiering av kommunesektoren. Dette må understøttast av mindre detaljert statleg regelverksstyring. Rammestyring gir gode føresetnader for å nå nasjonale mål, som best moglege tenester til lågast mogleg kostnad, likeverdig fordeling av tenestetilbod i ulike delar av landet og nasjonaløkonomisk styring av kommunesektoren. Samtidig er statleg rammestyring eit viktig grunnlag for at innbyggjarane gjennom det lokale folkestyret skal oppleve at dei har nærleik til og høve til å påverke avgjerdene.

Regjeringa har oppnemnt eit utval som skal gå igjennom inntektssystemet for kommunesektoren innan 1. juli 2005, jf. nærmare omtale i St.meld. nr. 6 (2003-2004), som blir lagd fram samtidig med denne proposisjonen.

Det økonomiske opplegget for kommunesektoren i 2004 er nærmare omtalt i avsnitt 2.

Overføringane over programkategori 13.70 (rammetilskot til kommunar og fylkeskommunar) må sjåast i samanheng med det totale kommuneopplegget og fordelinga av frie inntekter på skatt og rammetilskot. Rammetilskota utgjer i alt om lag 42,4 mrd. kr i budsjettforslaget for 2004, mot 53,3 mrd. kr i saldert budsjett 2003. Nedgangen kjem i første rekkje av at det blir innført ei generell momskompensasjonsordning for kommunesektoren. Ordninga blir finansiert gjennom eit trekk i rammetilskota.

1.3.7 Programkategori 14.10 Bustader og bumiljø og programkategori 14.20 Bygningssaker

Hovudutfordringa i 2004 blir å hjelpe personar som vil falle utanfor den ordinære bustadmarknaden utan støtte frå det offentlege. Ein del grupper har mellombels utfordringar på bustadmarknaden, medan andre har meir permanente utfordringar. Regjeringa ønskjer å målrette dei bustadpolitiske verkemidla mot denne gruppa i tråd med dei sentrale føringane i tiltaksplanen mot fattigdom.

Regjeringa ønskjer ei vidare satsing på bustønaden som eit sentralt verkemiddel. Bustønaden er eit svært målretta verkemiddel for å hjelpe personar og familiar slik at dei kan behalde eller skaffe seg ein tenleg bustad.

Etter regjeringa sitt syn må også bustadtilskotsmidlane rettast inn mot dei mest vanskelegstilte på bustadmarknaden. Når det gjeld desse midlane, prioriterer derfor regjeringa tiltak for å gi dei bustadlause ein stad å bu, busetjing av innvandrarar og flyktningar, og hjelp til funksjonshemma.

Regjeringa ønskjer å prioritere ungdom i etableringsfasen innanfor Husbanken si låneramme. Derfor blei startlånet etablert frå og med 2003. Det har fram til no vore ein stor suksess, og regjeringa vil byggje vidare på denne låneordninga i 2004. Husbanken si låneramme er godt tilpassa etterspørselen og behova på bustadmarknaden. Husbanken skal prioritere bygging av nøkterne husvære med god kvalitet, godt tilgjenge og gode miljøstandardar ved behandling av søknader om oppføringslån. Regjeringa ønskjer å styrkje Husbanken si rolle som kompetansesenter for bustadpolitikk i enda større grad enn i dag, særleg overfor kommunane.

For regjeringa er det eit hovudmål å sikre ein velfungerande bustadmarknad. Regjeringa har derfor føreslått ei rad endringar og forenklingar i plan- og bygningslova. Dette vil medverke til ein betre balanse mellom tilbod og etterspørsel på bustadmarknaden. Regjeringa har også sett ned eit eige bygningslovutval som skal kome med forslag til fleire forenklingar i bygningslovgivinga.

Regjeringa ønskjer auka fokus på byggjekostnader. I dei siste åra har byggjebransjen hatt ei mykje dårlegare produktivitetsutvikling enn andre bransjar, noko som er med på å gjere husværa dyre. Etter regjeringa sitt syn er det store gevinstar å hente på å betre prosessane og innføre ny teknologi i byggjebransjen. Ulike aktørar i byggjebransjen er derfor inviterte til eit samarbeid for å redusere byggjekostnadene, noko som vil vere viktig for at ein skal kunne byggje gode husvære til ein overkomeleg pris.

Inklusive lånetransaksjonar blir det føreslått ei løyving på 19 827,7 mill. kr i 2004 på programkategori 14.10 Bustader og bumiljø. Dette er ein auke på 3,6 pst. i forhold til saldert budsjett 2003.

1.4 Oversikt over budsjettforslaget for 2004

1.4.1 Samla utgifter under programområda 13 og 14

Figur 1.1 viser dei samla utgiftene (inklusive lånetransaksjonar) under programområda 13 og 14 i budsjettforslaget for 2004 samanlikna med saldert budsjett 2003. På figuren er kompensasjonen til fylkeskommunane ved statleg overtaking av spesialisthelsetenesta skild ut som ei særskild gruppe. Det same er overføringane (rammetilskota) til kommunalforvaltninga gjennom inntektssystemet.

Kompensasjonen til fylkeskommunane i samband med den statlege overtakinga av ansvaret for spesialisthelsetenesta (jf. 21,6 mrd. kr i rekneskapen for 2002 på figuren ovanfor) var ei eingongsløyving. Som ein del av sjukehusreforma dekte staten fylkeskommunal gjeld pluss ein del andre utgifter.

Nedgangen i rammetilskota i 2004 kjem i første rekkje av at det blir innført ei generell momskompensasjonsordning for kommunesektoren. Ordninga blir finansiert gjennom eit trekk i rammetilskotet på om lag 7,4 mrd. kr. Vidare blir det trekt ut om lag 3,7 mrd. kr av dei frie inntektene til fylkeskommunane som følgje av endringar i oppgåvene innanfor barnevern, familievern og rusomsorg. Opptrapping av den delen av dei samla inntektene som skattane utgjer, inneber også ein reduksjon i rammetilskota. Desse sakene er nærmare omtalte i kap. 2.

Utgifter eksklusive rammetilskot til kommunar og fylkeskommunar (jf. figuren ovanfor) aukar frå 25,6 mrd. kr i saldert budsjett 2003 til 28 mrd. kr i forslag 2004 på grunn av auka utgifter til innvandringsformål og bustad- og bumiljøformål.

1.4.2 Utgifter på dei ulike programkategoriane

¹ Ekskl. lånetransaksjonar og overføringar til kommunalforvaltninga gjennom inntektssystemet

Auken i utgiftene til innvandringsformål er i hovudsak ei teknisk endring på grunn av at forvaltningsansvaret for norskopplæring for vaksne innvandrarar blir overført frå Utdannings- og forskingsdepartementet til Kommunal- og regionaldepartementet frå 1.1.2004. Som ei følgje av dette blir det oppretta ein ny post i budsjettet for Kommunal- og regionaldepartementet, jf. kapittel 521, post 61 Norskopplæring for vaksne innvandrarar.

Ein mindre del av utgiftsauken under innvandring kjem av auka driftsutgifter for Utlendingsdirektoratet og dei statlege flyktningmottaka.

Utgiftene til bustader og bumiljø aukar i hovudsak på grunn av ein auke i utgiftene til bustønad, tilskot til etablering, utbetring og utleigebustader, og oppstartingstilskot til omsorgsbustader og sjukeheimsplassar.

1.4.3 Utgifter og inntekter fordelte på dei ulike budsjettkapitla

Tabell 1.1 viser utgiftene og tabell 1.2 viser inntektene på dei ulike kapitla under programområda 13 og 14. Tabellane samanliknar budsjettforslaget for 2004 med saldert budsjett 2003 og rekneskapstala for 2002. I tillegg viser tabellane prosentvis endring frå saldert budsjett 2003 til forslaget for 2004.

1.5 Modernisering av offentleg sektor

Modernisering av offentleg sektor er eit sentralt mål for regjeringa. Regjeringa ønskjer ein offentleg sektor der borgarane deltek på demokratiske arenaer, kjenner til sine rettar og sitt ansvar og føler seg trygge på at styresmaktene er ryddige i sine ulike roller. Regjeringa ønskjer at brukarane skal få likeverdige tenester av god kvalitet tilpassa deira individuelle behov. Det er også eit mål for regjeringa at næringslivet opplever forvaltninga som ryddig og enkel å ha kontakt med.

Modernisering av kommunesektoren er ein viktig del av regjeringa sitt moderniseringsprogram. Regjeringa sine mål for kommunesektoren er mellom anna utvikling av eit levande lokaldemokrati med auka handlingsrom, meir effektiv utnytting av ressursane og tenester tilpassa brukarane. Delegering og desentralisering av ansvar og mynde er vegen å gå for å nå desse måla, og både staten og kommunane må ta ansvar for å løyse dei lokale behova for modernisering. Staten sitt ansvar er å gi kommunesektoren gode rammevilkår. Dette har regjeringa mellom anna gjort gjennom å forenkle regelverk retta mot kommunesektoren og ved å minske talet på øyremerkte ordningar. Det er lagt til rette for alternativ organisering gjennom forsøk med einskapsfylke og kommunal oppgåvedifferensiering, og ved å opne for konkurranseutsetjing av kommunal revisjon.

I tillegg vil eit forsøk kalla "Fritt Fram" bli sett i verk av Oppland fylkeskommune frå 1. januar 2004. Forsøket gjeld forvaltning av statlege verkemiddel (utvalde verkemiddel innanfor arbeidsmarknadstiltak, næringsutvikling, miljø, landbruk og spelemidlar).

Regjeringa har vidare sett ned eit utval som skal gå igjennom det statlege tilsynet med kommunesektoren. I tillegg ønskjer regjeringa å støtte opp om utviklingsarbeid og omstillingstiltak i kommunane. Regjeringa støttar det lokale omstillingsarbeidet mellom anna gjennom Kommunenettverk for effektivisering og fornying og nettverkssamarbeidet "Friare brukarval". Konkurranseportalen er ein nettstad som skal gi kommunane nødvendig informasjon dersom dei ønskjer å konkurranseutsetje tenesteproduksjonen. Gjennom Omstillingsprogrammet vil departementet dei neste to åra støtte 5-7 kommunar som ønskjer å ta i bruk ei rad verkemiddel for omstilling, mellom anna friare brukarval, konkurranseutsetjing og interkommunalt samarbeid.

1.5.1 Open Husbank

Husbanken gjennomfører prosjektet "Open Husbank". Dette er eit program som skal gjere banken enklare og meir tilgjengeleg for brukarane i alle samanhengar. Husbanken har også delegert oppgåver til regionkontora og styrkt samarbeidet med kommunane.

1.5.2 ByggSøk

ByggSøk er eit prosjekt som gjer elektronisk plan- og byggjesaksbehandling mogleg. Prosjektet i si opphavlege form er avslutta, og søknadssystemet for byggjesaker er i drift frå 1. juli 2003. Elektronisk behandling av søknader gjer saksbehandlinga raskare, sikrar at like søknader blir vurderte likt, og gir søkjarane innsyn i prosessen. Kort sagt får søkjarane betre service. Plandelen av prosjektet held fram. Målet er å ha eit støttesystem for plansaker operativt ved utgangen av 2004.

1.5.3 Bygningslovutvalet

Lovutvalet for byggjesaker blei oppnemnt våren 2002 og skal stå for ein total gjennomgang av bygningslovgivinga med sikte på forenkling. Enklare og raskare prosessar vil gi grunnlag for kostnadsreduksjonar både i bustadprosjekt og i samband med andre byggjetiltak, og vil motivere til igangsetjing av nye tiltak.

1.5.4 Regional- og distriktspolitikk

Regjeringa gjennomførte i 2003 ei ansvarsreform som inneber at hovudparten av verkemidla på programkategori 13.50 blei desentralisert til regionalt og lokalt nivå. Som regional utviklingsaktør skal fylkeskommunane forvalte verkemidla i forpliktande partnarskap med næringslivet, verkemiddelaktørar, private organisasjonar, utdanningsinstitusjonar og kommunar. Saka er nærmare omtalt under programkategori 13.50.

1.5.5 Nytt verkemiddelapparat

Regjeringa legg vekt på at brukarane skal stå i fokus for det næringsretta verkemiddelapparatet. For å sikre ei mest mogleg heilskapleg, kompetent og nær forvaltning av verkemiddel retta mot næringsutvikling, blir Statens nærings- og distriktsutviklingsfond (SND), Noregs Eksportråd (NE), Norsk Turistråd og SVO (Statens veiledningskontor for oppfinnere) slått saman til éin ny verkemiddelaktør frå 1. januar 2004 (jf. St.prp. nr. 51 (2002-2003) Virkemidler for et innovativt og nyskapende næringsliv).

1.6 Kjønnsperspektivet i budsjettet

Den likestillingspolitikken regjeringa fører, handlar om integrering av kjønnsperspektivet på alle samfunnsområde. Den reviderte likestillingslova inneber òg at ein gjer greie for tilstanden og for tiltak på likestillingsområdet. Dette gjeld både på verksemdene sitt myndeområde og for verksemdene som arbeidsgivarar.

I budsjettforslaget har Kommunal- og regionaldepartementet freista å synleggjere verknaden for dei to kjønna. Strategien er å synleggjere kvinner og menn, jenter og gutar som aktørar og brukarar, som målgrupper for tiltak og som mottakarar av tenester, overføringar og støtteordningar. I budsjettforslaget er det i denne samanhengen i særleg grad innvandringsområdet og det samepolitiske området ein fokuserer på, sjølv om kjønnsperspektivet er relevant også innanfor andre politikkområde under Kommunal- og regionaldepartementet. For ei nærmare framstilling av situasjonen og ulike tiltak viser vi til omtale under programkategoriane 13.20 Innvandring, 13.40 Samiske formål og 13.50 Regional- og distriktspolitikk. For ei meir samla og utdjupande framstilling vil vi vise til vedlegget til budsjettet for Barne- og familiedepartementet om integrering av kjønns- og likestillingsperspektivet i budsjettet.

Når det gjeld likestilling på det personalpolitiske området, blir det kvart år utarbeidd statistikkar som viser kjønnsfordelinga i forhold til stillingskategori og lønn, kjønns- og aldersfordeling, rekruttering og fråvere på grunn av sjukdom. Når det gjeld særskilde tiltak, arbeider Kommunal- og regionaldepartementet for å rekruttere fleire kvinner til toppleiarstillingar. Vi viser også til omtale under programkategori 13.10 Administrasjon o.a.

1.7 Miljøprofilen i budsjettforslaget for 2004

I miljøhandlingsplanen for Kommunal- og regionaldepartementet for perioden 2001-2004 er det sett opp sektorvise mål, status og tiltak som skal medverke til at måla på dei nasjonale resultatområda som gjeld miljøet, blir nådde.

Det er i hovudsak for sektoren bustader, bumiljø og bygningssaker det er aktuelt å rapportere om miljøprofilen. Rapportering for denne sektoren følgjer som vedlegg til denne proposisjonen, saman med ein kort omtale av miljøsatsinga på områda samiske formål og regional- og distriktspolitikk. Nedanfor gir vi eit kort samandrag av miljøprofilen.

Når det gjeld den kommunale sektoren, er det dei ulike fagdepartementa som har det miljøvernpolitiske oppfølgingsansvaret. For politikkområda innvandring og nasjonale minoritetar er det ingen aktuelle miljøvernsatsingar å rapportere om. På det samepolitiske området står Sametinget sentralt i miljøarbeidet. Miljøpolitikk og samiske interesser og rettar er knytte til samiske utmarksnæringar som reindrift, laksefiske, kyst- og fjordfiske osv. I tillegg er det samiske perspektivet svært viktig når det gjeld bevaring av kulturlandskap og kulturminne. Innanfor regional- og distriktspolitikken er størstedelen av midlane frå og med 2003 overførte til fylkeskommunane.

Dei måla som er sette for miljøvernpolitikken, stiller bustad- og byggjesektoren overfor store utfordringar. Miljøkonsekvensane av verksemda i sektoren er store, og på ei rad område aukande. Denne sektoren står for om lag 40 pst. av energibruken og materialbruken i samfunnet, og om lag 40 pst. av alt avfall til deponi er byggavfall.

Desse satsingsområda er sentrale for å møte miljøutfordringane i bustad- og byggjesektoren:

• Ein må betre arealeffektiviteten og ta større omsyn til det biologiske mangfaldet.

• Energibruken i bygningsmassen må reduserast.

• Bruken av helse- og miljøfarlege stoff i byggjeverksemda må kartleggjast betre og reduserast.

• Avfallsmengdene i samband med byggjeverksemd må reduserast. Gjenbruk og ombruk av byggjemateriale må aukast.

• Ein bør satse på god kvalitet og god byggjeskikk.

• Det bør leggjast til rette for og gjennomførast miljøvennleg forvaltning, drift og vedlikehald av bygningar.

Husbanken og Statens bygningstekniske etat er underliggjande etatar under Kommunal- og regionaldepartementet som administrerer verkemiddel som kan påverke miljøtilstanden i sektoren på ein positiv måte.

1.8 Om oppgåvene og rolla til fylkesmennene

1.8.1 Rollefordeling og oppgåver

Fylkesmannen utfører oppgåver på mange av dei fagområda som ligg til departementet. Ved å føre tilsyn og behandle klager skal fylkesmannen medverke til å sikre at det i kommunale vedtak blir teke omsyn til rettstryggleiken til den enkelte innbyggjar. Fylkesmannen har ei sentral rolle som samordnar i den regionale statsforvaltninga. Denne rolla er viktig for å ta vare på og vidareutvikle eit levedyktig lokalt folkestyre innanfor ramma av nasjonale mål. Fylkesmannen har ei viktig rolle som rettleiar og kontrollør overfor kommunane, særleg knytt til den kommunale økonomien og ulike juridiske spørsmål. Departementet har delegert utøving av statleg mynde overfor enkeltkommunar etter kommunelova til fylkesmannen. Fylkesmannen har eit særleg ansvar for å føre kontroll med kommunar som er i økonomisk ubalanse.

Fylkesmannsembeta vil i 2004 få ei meir sentral rolle når det gjeld moderniseringsarbeidet i kommunane. Det vil over budsjettet for Kommunal- og regionaldepartementet bli sett av ressursar slik at embeta kan opprette eigne stillingar, jf. kommuneproposisjonen for 2004. Stillingane skal knytast til arbeidet med fornying i verksemda til kommunane. Dette er ein del av regjeringa si satsing på omstilling og effektivisering i kommunane. Ekstraordinære midlar er eit tiltak som skal setje embeta raskare i stand til å tilpasse seg ei rolle der dei aktivt medverkar i det arbeidet som skjer i kommunane på dette feltet.

Fylkesmannen skal ha tilstrekkeleg kompetanse til å kunne gi rettleiing når det gjeld kommunerekneskapen og det arbeidet som skjer i regi av Foreningen for god kommunal regnskapsskikk. Fylkesmannnsembeta har ansvar for å fordele det ordinære skjønnstilskotet til kommunane, og det inneber at fylkesmennene kan medverke økonomisk til omstilling og modernisering i kommunane. Fylkesmannen kan også gi økonomisk støtte til prosjekt som gjeld interkommunalt samarbeid og kommunesamanslutning. Om kommunar som er i ein vanskeleg økonomisk situasjon, vender seg til fylkesmannen og ber om tildeling av skjønnstilskot, skal fylkesmannen stille krav til kommunane om å vurdere iverksetjing av nødvendige omstillingstiltak - medrekna å greie ut samarbeid med nabokommunar eller samanslutning av kommunar.

Alle kommunane har teke i bruk KOSTRA (Kommune-Stat-Rapportering). Fylkesmannen skal ha særskild kompetanse når det gjeld bruk av KOSTRA-data som grunnlag for analyse og planlegging i kommunane. Det vil vere nødvendig med eit nært og omfattande samarbeid med KS, slik det mellom anna er lagt opp til i Kommunenettverka for effektivisering og fornying, der mellom anna bruk av KOSTRA-data står sentralt. I dialogen med kvar enkelt kommune vil fylkesmannen kunne peike på behov for omstilling og organisatorisk endring, og eventuelle endringar vil kunne drøftast dersom både kommunen og fylkesmannen har eit ønske om det. Det er likevel kommunen som har ansvaret for å bestemme innhaldet i og forma på den kommunale organiseringa. Fylkesmannen bør også leggje til rette for utvikling av kommunane ved å formidle gode døme på modernisering og omstilling. Tilrettelegging for utveksling av erfaringar kommunane imellom kan også medverke til å skape utvikling.

Fylkesmannen har eit generelt ansvar for å samordne den regionale statlege styringa og for å formidle den statlege politikken overfor kommunane. Fylkesmannen skal også sjå til at statlege organ på fylkesnivå opptrer meir einskapleg i forhold til kommunane. I tillegg inneber samordningsansvaret at fylkesmannen medverkar til at tilbakemeldingar frå kommunane når det gjeld statleg politikk, blir formidla vidare til sentrale styremakter.

Departementet har overført mynde til fylkesmennene til å ta visse avgjerder. Etter lova om fastsetjing og endring av kommunegrenser skal fylkesmennene samordne den førebuande behandlinga av alle saker som gjeld fastsetjing eller endring av kommunegrenser. Etter nærmare avtale med departementet kan det også vere aktuelt for fylkesmannen å delta i utgreiingsarbeid og gjennomføringsprosessar knytte til kommuneinndeling.

Fylkesmannen gjer også visse førsteinstansvedtak og vedtak i klagesaker med heimel i plan- og bygningslova. Andre rettsgrunnlag er bustadlovgivinga og lov om oreigning med meir. Saker knytte til desse lovene er viktige for utbyggingsinteresser, og særleg gjeld det saksbehandlingstida i regulerings- og byggjesaker. Dette er saker som får direkte verknad for rettsstillinga til enkeltborgarar. Fylkesmannen er med same heimelsgrunnlag oppteken av å informere kommunane, private aktørar og andre brukarar om nytt regelverk eller endringar i det gamle. På denne måten er fylkesmannen med på å sikre god kommunal saksbehandling og at det blir teke omsyn til behov hos den enkelte i samband med eit vedtak. Fylkesmannen skal også passe på at rettstryggleiken ikkje blir sett i fare, og at alle blir behandla likt. Alle vedtak skal dessutan vere i samsvar med god forvaltningsskikk. I tillegg er det viktig for fylkesmannen å sjå til at kommunane rettar seg etter krava til estetikk, helse, miljø og tryggleik. Fylkesmannen skal også sikre at det blir teke omsyn til tilgjenge ved behandlinga av byggjesaker.

Fylkesmannen skal fremje dialog og samarbeid mellom kommunane, særleg i byregionane, om lokalisering av og tilrettelegging for bustadbygging. I regionar med vekst er god balanse mellom tilbodet av arbeidsplassar og tilbodet av bustader eit viktig omsyn.

Fylkesmannen tek imot og behandlar meldingar om norsk statsborgarskap. Talet på meldingar til fylkesmennene er lågt i forhold til talet på søknadar om norsk statsborgarskap behandla av Utlendingsdirektoratet. I samband med at Statens utdanningskontor blei innlemma i fylkesmannsembetet frå 1. januar 2003, fekk fylkesmannsembetet mellom anna ansvar for forvaltning av tilskot til norskopplæring for vaksne innvandrarar. Forvaltningsansvaret for norskopplæring for vaksne innvandrarar vil bli overført frå Utdannings- og forskingsdepartementet til Kommunal- og regionaldepartementet frå 2004. Ansvaret for forvaltninga av tilskot vil ikkje bli endra, bortsett frå at frå 2004 skal rapportering skje til Kommunal- og regionaldepartementet.

Stortinget vedtok 12. juni 2003 lova om introduksjonsordning for nyleg komne innvandrarar. Lova blei gjord gjeldande frå 1. september 2003 som ei frivillig ordning for kommunane, og blir obligatorisk for kommunane frå 1. september 2004. Vedtak gjorde med heimel i denne lova er enkeltvedtak etter forvaltningslova, med dei presiseringane som er gjorde i § 17 i den nye lova. Fylkesmannen er klageinstans og skal kunne prøve alle sider av eit vedtak som blir påklaga. Overprøving av det frie skjønnet kan berre skje når dette skjønnet er openbert urimeleg, slik det går fram av § 18 i den nye lova.

Fylkesmannen skal syte for at statlege organ deltek aktivt i arbeidet med fylkesplanen og fireårige handlingsprogram.

Kommunal- og regionaldepartementet og Arbeids- og administrasjonsdepartementet har gitt si tilslutning til gjennomføring av forsøk med einskapsfylke i Møre og Romsdal og Hedmark.

1.8.2 Arbeid fylkesmennene har gjort for Kommunal- og regionaldepartementet i 2002

Fylkesmannsembeta rapporterer årleg om saksbehandling utført på oppdrag frå Kommunal- og regionaldepartementet på utvalde område. Departementet presenterer her nokre resultat frå rapporteringa for 2002.

Frå og med 2001 blei det knytt visse vilkår til den kontrollen fylkesmannen fører med kommunebudsjetta. Dette førte til ein markant reduksjon i talet på budsjett som fylkesmennene kontrollerer. I 2002 oppheva fylkesmennene 10 budsjett. I 2001 blei 13 budsjett oppheva, mot 27 i 2000.

Det er også knytt visse vilkår til fylkesmennene si behandling av kommunale låneopptak. I 2002 behandla fylkesmennene 239 søknader frå kommunane om låneopptak. 9 av søknadene blei ikkje godkjende.

I 2002 behandla fylkesmennene 235 kommunale garantisaker. I 226 av tilfella godkjende fylkesmennene garantivedtak gjorde i kommunane.

Det har i dei siste åra vore ein nedgang i talet på saker behandla av fylkesmennene som gjeld kontroll av om vedtak er lovlege. Frå 2000 til 2001 minka talet på vedtak frå 134 til 91. Også frå 2001 til 2002 var det ein nedgang i talet på vedtak i slike saker. I 2002 blei det gjort 84 vedtak. I 27 av desse sakene blei vedtak i kommunestyret erklærte som ulovlege. 53 av sakene som kom opp til behandling i 2002, var etter klage. Resten av sakene blei behandla etter initiativ frå fylkesmannen.

Det er framleis ein generell regel at saksbehandlingstida hos fylkesmennene når det gjeld saker etter plan- og bygningslova, oreigningslova og bustadlovene, ikkje skal overskride tre månader. Frå 1. juli 2003 er det sett ein frist på seks veker ved behandling av klagesaker med utsetjande verknad.

I 2002 tok fylkesmennene imot 2232 klagesaker etter byggjesaksdelen i plan- og bygningslova. Det er om lag like mange som i 2001. Det blei gjort 3111 vedtak, litt fleire enn i 2001. Prosentdelen av klager som blei tekne til følgje, var den same som i 2001. Det vil seie at om lag kvar fjerde klage blei teken til følgje. Det er ikkje mange klagesaker knytte til oreigningslova og bustadlovene.

Den gjennomsnittlege saksbehandlingstida i dei ulike fylkesmannsembeta varierer mykje, frå 6 til 39 veker. For alle embeta rekna under eitt er den gjennomsnittlege saksbehandlingstida 25 veker, og dette er noko betre enn året før. Talet på saker varierer også mykje, frå 29 saker i eitt embete til 576 saker i eit anna. Rapporteringa viser at det ikkje er nokon samanheng mellom talet på saker og den tida det tek å behandle ei sak.

Dei ulike embeta har også brukt mykje tid på å svare på førespurnader og gi informasjon.

1.9 Enkelte orienteringssaker

1.9.1 Omorganiseringar

1.9.1.1 Kontaktutvalet mellom innvandrarar og styresmaktene

Kontaktutvalet mellom innvandrarar og styresmaktene (KIM) blei oppretta i 1984. Utvalet er sett saman av personar med bakgrunn frå innvandrarorganisasjonane, offentlege styresmakter og politiske parti.

Regjeringa peikte ut eit nytt kontaktutval for tre år, med start 1.1.2003. Det blei samtidig gjennomført ei ny organisering av utvalet. Omorganiseringa skjedde i tråd med konklusjonane i evalueringa av KIM, som blei gjennomført i 2001. Den nye organiseringa inneber at utvalet er delt i to forum: eit innvandrarforum og eit kontaktutval. Innvandrarforumet består av folk med innvandrarbakgrunn som er føreslått av organisasjonar over heile landet. Kontaktutvalet vil ha representantar for statlege og kommunale styresmakter og dei politiske partia, i tillegg til alle medlemmene i innvandrarforumet. UDI fekk i 2002 ansvar for sekretariatsfunksjonen til KIM.

Sjå nærmare omtale under kapittel 523.

Husleigetvistutvalet (HTU) blei oppretta 1. mars 2001 for ein prøveperiode på tre år. Utvalet er meint å vere eit alternativ til domstolane, og kan avgjere alle typar av tvistar om leige av husvære i Oslo. Frå 1. april 2003 er verkeområdet til HTU utvida til også å gjelde Akershus fylke. Talet på saker som til no har kome inn, er lågt, men ei evaluering konkluderer med at utvalet har fungert godt. Prøveperioden er derfor vedteken forlengd til 31.12.2005.

1.9.1.2 Norskopplæring for vaksne innvandrarar

Forvaltningsansvaret for norskopplæring for vaksne innvandrarar blir overført frå Utdannings- og forskingsdepartementet til Kommunal- og regionaldepartementet frå 1.1.2004. Som ei følgje av dette blir det oppretta ein ny post i budsjettet for Kommunal- og regionaldepartementet, jf. kapittel 521, post 61 Norskopplæring for vaksne innvandrarar.

1.9.2 Årsverk i departementet og institusjonar knytte til departementet

1.9.3 Overførbare løyvingar

Etter § 7 i løyvingsreglementet kan stikkordet "kan overførast" føyast til ved løyvingar til byggje- og anleggsverksemd og materiell (postane 30-49) og ved andre løyvingar der ein finn bruk av stikkordet påkravd for å nå eit best mogleg resultat av den aktuelle løyvinga.

I budsjettframlegget for Kommunal- og regionaldepartementet for 2004 blir det føreslått å knyte stikkordet "kan overførast" til desse postane:

1.9.4 Garantiansvar under Kommunal- og regionaldepartementet

1.9.4.1 Garantiar under Kommunalbanken AS

Etter omdanninga av Noregs Kommunalbank til aksjeselskap tek banken opp nye lån utan statsgaranti, medan statsgarantien blir halden ved lag for lån tekne opp før 1.11.1999. Garantiansvaret vil bli gradvis redusert etter kvart som Kommunalbanken betaler inn eldre lån. Ved utgangen av 2002 var garantiansvaret på 17,5 mrd. kr.

Staten heftar også for det garantiansvaret Kommunalbanken AS har for kommunane sine lån i andre finansinstitusjonar til finansiering av skolebygg. Ved omdanninga av Noregs Kommunalbank til aksjeselskap blei denne ordninga avvikla, men halden ved lag for eksisterande garantiar. Ved utgangen av 2002 var dette garantiansvaret på 1,455 mill. kr.

1.9.4.2 Garantiar knytte til tidlegare SIFBO-lån

Husbanken overtok i 1992 forvaltninga av utleigebustader, inngåtte lån og garantiar frå det tidlegare Selskapet for innvandrer- og flyktningeboliger (SIFBO). Det samla garantiansvaret var på 78 mill. kr da Husbanken overtok. Utleigebustadene er selde, og inngåtte lån og garantiar skal forvaltast fram til dei er innfridde. Garantiansvaret blei redusert med kr 392 000 i 2002, og var ved inngangen til 2003 på kr 459 000.

1.9.4.3 Distriktsretta garantiar

Systemet med tapsfond for distriktsretta garantiar blei innført i 1991. Fram til og med 1996 disponerte Statens nærings- og distriktsutviklingsfond (SND) og fylkeskommunane rammer for å yte distriktsretta garantiar. Ordninga opphøyrde i 1997. Garantiansvaret i tabellen ovanfor gjeld derfor garantiar gitt før 1997. Ved utgangen av 2002 var garantiansvaret på 3,95 mill. kr.

2 Det økonomiske opplegget for kommunesektoren i 2004

2.1 Innleiing

Kommunal- og regionaldepartementet har ansvaret for å samordne den statlege styringa av den kommunale og fylkeskommunale verksemda. Kommunar og fylkeskommunar har ansvar for viktige område, som barnehagar, grunnskole, pleie- og omsorgstenester, helsetenester, tekniske tenester (knytte til veg, vatn, avløp og renovasjon), samferdsel og vidaregåande opplæring. Kommunar og fylkeskommunar har også eit viktig ansvar innanfor kultur- og miljøsektoren. Verksemda blir finansiert gjennom skatteinntekter, rammetilskot frå budsjettet for Kommunal- og regionaldepartementet, brukarbetaling/gebyrinntekter og øyremerkte tilskot frå budsjetta for fagdepartementa. Nærmare omtale av statlege mål knytte til dei enkelte ansvarsområda kommunesektoren har, er gitt i budsjettproposisjonane frå fagdepartementa.

Gjennom Sem-erklæringa har regjeringa forplikta seg til å styrkje kommuneøkonomien og syte for at inntektsrammene for kommunesektoren får ein realvekst også i denne stortingsperioden. Regjeringa følgjer opp dette i statsbudsjettet for 2004.

Kommunesektoren legg beslag på ein stor del av dei samla ressursane i samfunnet. Etterspørselen etter kommunale tenester vil truleg halde fram å auke i åra framover, mellom anna som følgje av demografiske endringar og auka forventningar til tilbodet hos mottakarane av tenestene. Avgrensa økonomiske rammer og auka forventningar frå innbyggjarane si side stiller nye krav til kommunane og fylkeskommunane. Dei må mellom anna organisere drifta på ein kostnadseffektiv måte og tilpasse aktivitetsnivået til dei gjeldande økonomiske rammene.

2.2 Inntekter for kommunesektoren i 2003

I revidert nasjonalbudsjett 2003 og kommuneproposisjonen for 2004 (St.prp. nr. 66 (2002-2003)) blei realveksten i dei samla inntektene for kommunesektoren frå 2002 til 2003 rekna ut til om lag 4 mrd. kr, eller om lag 2 pst. Veksten i dei frie inntektene frå 2002 til 2003 blei rekna ut til om lag 1,3 mrd. kr, eller snautt 0,9 pst.

Stortingsbehandlinga av revidert nasjonalbudsjett 2003 førte til berre mindre justeringar i løyvingane til kommunesektoren i forhold til forslaget frå regjeringa.

Etter at kommuneproposisjonen for 2004 og revidert nasjonalbudsjett 2003 blei lagde fram, har det kome ny informasjon om den løpande skatteinngangen som tilseier lågare skatteinntekter for kommunesektoren i 2003 enn det ein rekna med i revidert nasjonalbudsjett. I nasjonalbudsjettet 2004 er det lagt til grunn ein mindreskattevekst på 1/2 mrd. 2003-kr i forhold til overslaget i revidert nasjonalbudsjett, fordelt med 400 mill. kr på kommunane og 100 mill. kr på fylkeskommunane.

Dei samla inntektene til kommunesektoren ventar ein etter dette kjem til å auke reelt med om lag 3 1/2 mrd. kr frå 2002 til 2003, tilsvarande 1 3/4 pst. Ein reknar no med at dei frie inntektene kjem til å auke reelt med vel 3/4 mrd. kr, eller om lag 1/2 pst.

Prisveksten (deflatoren) på kommunale tenester reknar ein no med blir på 3 3/4 pst. for inneverande år, det same som er lagt til grunn i revidert nasjonalbudsjett 2003.

Ein reknar med lågare vekst i aktiviteten i kommunesektoren i inneverande år enn i realinntektene for sektoren. Dette fører isolert sett til at underskotet før lånetransaksjonar blir lågare i 2003 enn i 2002. For 2003 reknar ein med at underskotet blir på 4,2 pst. av dei samla inntektene for sektoren.

2.3 Samla inntekter for kommunesektoren i 2004

I kommuneproposisjonen for 2004 blei det lagt opp til ein reell vekst i dei samla inntektene for kommunesektoren på mellom 3 3/4 og 4 1/4 mrd. kr frå 2003 til 2004, eller om lag 2 pst. Regjeringa legg no opp til ein reell vekst i dei samla inntektene i 2004 på om lag 3 3/4 mrd. kr, eller knapt 1,9 pst. Veksten er rekna ut frå det nivået på inntektene for kommunesektoren i 2003 som blei lagt til grunn i revidert nasjonalbudsjett 2003.

Som nemnt i punkt 2.2, er skatteoverslaget for 2003 nedjustert med 1/2 mrd. kr samanlikna med overslaget som blei gitt i revidert nasjonalbudsjett 2003. Nedjusteringa av skatteoverslaget for 2003 gjer at inntektsveksten frå 2003 til 2004 blir 1/2 mrd. kr høgre når han blir rekna ut ut frå overslag for rekneskapen for 2003 enn når han blir rekna ut med utgangspunkt i overslaget over inntektene for 2003 i revidert nasjonalbudsjett 2003. Rekna ut frå overslag for rekneskapen for 2003 blir veksten i dei samla inntektene i 2004 om lag 4 1/4 mrd. kr.

Som følgje av nye renteføresetnader er veksten i inntektsramma for kommunesektoren for 2004 isolert sett nedjustert med om lag 700 mill. kr i forhold til det som blei lagt til grunn i kommuneproposisjonen. Denne reduksjonen er knytt til lågare statlege tilskot til rentekompensasjon til kommunale investeringsprosjekt, mellom anna skoleanlegg, omsorgsbustader og sjukeheimar. Endringa i overslaget inneber inga svekking av kommuneøkonomien, sidan nedjusteringa inneber at kommunar og fylkeskommunar vil få ein tilsvarande reduksjon i renteutgifter knytte til desse investeringsprosjekta.

Netto renteberande gjeld for kommunesektoren er 70-80 mrd. kr. Ein rentereduksjon på 4,5 prosentpoeng, tilsvarande Noregs Banks reduksjon i styringsrenta sidan desember i fjor, vil alt i alt medverke til å lette kommunesektoren sin finansielle situasjon.

I tabell 2.1 er realveksten i inntektene for kommunesektoren i 2004 dekomponert.

Budsjettforslaget frå regjeringa for 2004 inneber ein reell vekst i dei øyremerkte overføringane til kommunane på 2,7 mrd. kr. Øyremerkte tilskot til barnehagar aukar med om lag 1,7 mrd. kr, tilskot til ressurskrevjande brukarar aukar med vel 1/2 mrd. kr, og oppfølging av handlingsplanen for psykisk helse inneber auka løyvingar på knapt 1/4 mrd. kr.

Gebyrinntekter m.v. blir reelt reduserte med 236 mill. kr. Dette kjem i hovudsak av at det er føresett at auka satsar i barnehagetilskotet skal gå til redusert foreldrebetaling. Dette vil isolert sett gi lågare gebyrinntekter til kommunane.

Frie inntekter er nærmare omtalte i pkt. 2.4.

2.4 Frie inntekter for kommunesektoren

Frie inntekter for kommunesektoren består av rammetilskot og skatteinntekter, og utgjer om lag 69 pst. av dei samla inntektene til kommunesektoren. Desse inntektene kan kommunesektoren disponere fritt innanfor dei rammene gjeldande lover og reglar gir.

I kommuneproposisjonen for 2004 blei det varsla ein reell vekst i dei frie inntektene for kommunesektoren på om lag 2 1/4 mrd. kr frå 2003 til 2004, rekna ut frå overslag over inntektene i 2003 i revidert nasjonalbudsjett 2003. Veksten i dei frie inntektene på 2 1/4 mrd. kr inkluderte 300 mill. kr i auka satsing i samband med innføring av ei ny toppfinansieringsordning for ressurskrevjande brukarar. I tillegg til veksten i frie inntekter blei det lagt opp til å kompensere kommunesektoren for utrekna meirkostnader til Skolepakke II med om lag 240 mill. kr.

Ved behandlinga av kommuneproposisjonen gjorde Stortinget dette vedtaket:

"Stortinget ber Regjeringen øke kommunenes frie inntekter for 2004 med 1,5 mrd. kr i forhold til Regjeringens forslag."

Departementet vil peike på at kommunesektoren innanfor eit stramt statsbudsjett for 2004 er prioritert med ein samla inntektsvekst på om lag 3 3/4 mrd. kr. Eit stramt budsjettopplegg vil medverke til å dempe pris- og lønnsveksten. Dette vil kommunesektoren tene på. Innanfor det økonomiske opplegget for 2004 har regjeringa ikkje funne rom for ein ytterlegare auke i inntektene til kommunesektoren.

Regjeringa legg i utgangspunktet opp til ein reell vekst i frie inntekter frå 2003 til 2004 på om lag 1,8 mrd. kr, inklusive auka støtte til ressurskrevjande brukarar. Oppfølging av vedtaket i Stortinget om at ressurskrevjande brukarar skal finansierast ved ei overslagsløyving, inneber at løyvinga knytt til ressurskrevjande brukarar må plasserast på eit øyremerkt tilskot. Etter overføring av løyvinga til ressurskrevjande brukarar til ein øyremerkt post, blir veksten i frie inntekter vel 1 1/4 mrd. kr. I tillegg kjem kompensasjon for Skolepakke II på om lag 240 mill. kr.

Bakgrunnen for at veksten i frie inntekter blir noko lågare enn varsla i kommuneproposisjonen, er vidare at staten som følgje av barnehageforliket overtek ein større del av finansieringsansvaret for barnehagar. Forliket inneber at ein ikkje forventar at kommunane sine bidrag til barnehagar i 2004 skal aukast i forhold til det kommunane bruker i 2003.

I kommuneproposisjonen blei det føreslått ei ny toppfinansieringsordning for ressurskrevjande brukarar innanfor dei frie inntektene, med ei ramme på 950 mill. kr. Det blei lagt til grunn at ordninga skulle finansierast med eksisterande midlar til ressurskrevjande brukarar (650 mill. kr), og at 300 mill. kr skulle sjåast i samanheng med veksten i frie inntekter. Stortinget vedtok ein lågare kommunal eigendel enn føreslått av regjeringa i den nye toppfinansieringsordninga. Den samla ramma for den nye ordninga er på bakgrunn av dette kalkulert til 1,2 mrd. kr, dvs. om lag 250 mill. kr meir enn det som blei lagt til grunn i kommuneproposisjonen. Dette inneber at i alt 550 mill. kr av midlane til den nye ordninga blir dekt innanfor veksten i dei frie inntektene, medan dei resterande 650 mill. kr blir finansiert ved ein reduksjon i kap. 571, post 64 Skjønnstilskot. Vidare vedtok Stortinget at den nye ordninga skal vere ei overslagsløyving. Regjeringa føreslår derfor at ordninga blir finansiert gjennom eit øyremerkt tilskot på budsjettet for Sosialdepartementet. I alt 1,2 mrd. kr blir overført frå budsjettet for Kommunal- og regionaldepartementet til budsjettet for Sosialdepartementet. Sjå nærmare omtale under punkt 2.7.6.

Fråtrekt auka støtte til ressurskrevjande brukarar på 550 mill. kr blir veksten i frie inntekter på vel 1 1/4 mrd. kr når vi reknar veksten ut frå overslaget for inntekter i 2003 i revidert nasjonalbudsjett 2003.

Veksten blir fordelt med 820 mill. kr på kommunane og 460 mill. kr på fylkeskommunane. Dette gir ein noko sterkare relativ vekst i dei frie inntektene til fylkeskommunane enn til kommunane, mellom anna på grunn av auka elevtal i vidaregåande opplæring. Dette er i tråd med det som blei varsla i kommuneproposisjonen.

Veksten i frie inntekter blir på vel 1 3/4 mrd. kr rekna ut frå overslag for rekneskapen for 2003. Da er det teken omsyn til at overslaget over skatteinntekter er redusert med 1/2 mrd. kr i 2003.

Tabell 2.2 viser dei frie inntektene til kommunane og fylkeskommunane i 2003 (overslag for rekneskap) og 2004 etter forslaget frå regjeringa.

Som ledd i omlegginga av inntektssystemet har Stortinget lagt til grunn at den delen skattane utgjer av dei samla inntektene for kommunesektoren, skal auke til 50 pst. innan 2006. I 2003 er skattedelen utrekna til knapt 48 pst. Departementet legg opp til å auke denne prosentdelen til knapt 49 pst. i 2004.

Forslag til skattøyrar går fram av tabell 2.3. Forslag til skattøyre er 13,2 pst. for kommunane og 2,6 pst. for fylkeskommunane. Reduksjonen i den fylkeskommunale skattøyren er knytt til at ansvaret fylkeskommunane har for barnevern, familievern og rusomsorg, skal flyttast ut av sektoren.

2.5 Samla inntekter og dei enkelte inntektsartane

Tabell 2.4 viser utviklinga i dei samla inntektene og dei enkelte inntektsartane for kommunesektoren frå 2003 til 2004 i nominelle prisar.

Dei samla inntektene aukar med 5,4 pst. frå 2003 til 2004. Med ein estimert lønns- og prisvekst i kommunesektoren på 3 1/4 pst. i 2004, svarer dette til ein realvekst på vel 2 pst. eller om lag 4 1/4 mrd. kr. Veksten er her rekna ut frå overslag for rekneskapen for 2003.

Ein reknar med at skatteinntektene aukar med 7,5 pst., medan rammetilskotet blir redusert med 2,2 pst. Dei frie inntektene (summen av skatteinntekter og rammetilskot) aukar med 4,5 pst., jf. tabell 2.2. Dette svarer til ein realvekst i frie inntekter på om lag 1 1/4 pst. Den sterke veksten i skatteinntekter samanlikna med rammetilskotet har samanheng med at skattedelen aukar frå knapt 48 til knapt 49 pst.

Den sterke reduksjonen i rammetilskotet må vidare sjåast i samanheng med den nye momskompensasjonsordninga, jf. punkt 2.7.1.

Øyremerkte tilskot aukar med 18,5 pst. Dette svarer til ein realvekst på 14,7 pst. Den største auken i øyremerkte tilskot kjem på barnehagar, ressurskrevjande brukarar og handlingsplanen for psykisk helse.

Gebyrinntekter aukar med 2,3 pst. Dette svarer til ein realnedgang på om lag 1 pst. Dette kjem i hovudsak av at det er føresett at auka satsar i barnehagetilskotet skal gå til redusert foreldrebetaling. Dette vil isolert sett gi lågare gebyrinntekter til kommunane.

2.6 Innlemming av øyremerkte tilskot i inntektssystemet

Regjeringa har som overordna mål å sikre kommunesektoren større handlefridom når det gjeld å gjere eigne prioriteringar og leggje til rette for organisatoriske løysingar lokalt som er tilpassa brukarane. Reduksjon av øyremerkte tilskot er eit viktig ledd i dette. Regjeringa har sett som prinsipp at rammefinansiering skal vere hovudfinansieringsmodellen for kommunesektoren. Gjennom rammefinansiering kan ein leggje til rette for auka prioriteringseffektivitet og kostnadseffektivitet.

Ved innlemming av øyremerkte tilskot blir midlane overførte til rammetilskotet, og dei oppgåvene som tidlegare er blitt finansierte gjennom øyremerking, blir vidareførte. Ved avvikling blir midlane til formålet kutta, og kommunesektoren kan redusere aktiviteten tilsvarande.

Ved behandlinga av kommuneproposisjonen for 2004 slutta Stortinget seg til innlemming og avvikling av desse øyremerkte tilskota i inntektssystemet frå 2004:

Det blir innlemma i alt om lag 1/2 mrd. kr i inntektssystemet i 2004. Innlemming av øyremerkte tilskot utgjer ikkje ein del av veksten i dei frie inntektene, men det medverkar til å auke den prosentdelen dei frie inntektene utgjer av dei samla inntektene. For nærmare omtale av tilskota viser vi til kap. 571 og kap. 572, til Beregningsteknisk dokumentasjon til St.prp. nr. 1 (Grønt hefte) og til St.prp. nr. 66 (2002-2003) Kommuneproposisjonen for 2004.

2.7 Andre saker

2.7.1 Kompensasjon for meirverdiavgift for kommunar og fylkeskommunar

1. mai 1995 blei det innført ei ordning med avgrensa kompensasjon for meirverdiavgift for kommunar og fylkeskommunar ved kjøp av visse tenester frå næringsdrivande. Ordninga er utvida i to omgangar, siste gongen med verknad frå 1. januar 2002 når det gjeld kjøp av reinhaldstenester. Regjeringa føreslår no, jf. Ot.prp. nr. 1 (2003-2004), at det blir innført ei ordning med generell kompensasjon for meirverdiavgift for kommunar, fylkeskommunar og visse private verksemder som utfører lovpålagde kommunale oppgåver. Forslaget er ei oppfølging av NOU 2003:3 Merverdiavgiften og kommunene.

Når kommunar, fylkeskommunar og private verksemder som blir omfatta av ordninga, får kompensert meirverdiavgift ved innkjøp der det etter meirverdiavgiftssystemet ikkje ligg føre rett til frådrag for inngåande avgift, vil dei som følgje av ordninga få reduserte utgifter. Inntektene til sektoren må derfor justerast slik at dei blir tilpassa utgiftsnivået eksklusive meirverdiavgift. I tråd med forslaget i NOU 2003:3 blir trekket i all hovudsak gjort gjennom ein eingongsreduksjon i dei frie inntektene til kommunesektoren (skatteinntekter og rammetilskot). I tråd med innstillinga frå utvalet er det ein føresetnad at innføringa av ordninga ikkje skal påverke dei økonomiske rammene for staten, kommunesektoren og private som blir omfatta av ordninga.

Departementet har på basis av historiske data laga eit overslag over forventa meirverdiavgift i 2004 som etter ordninga kan krevjast kompensert, og har kome fram til drygt 9,3 mrd. kr. Kompensasjon etter ordninga per 31.12.2001 utgjorde 1,6 mrd. kr. Nettoauken i kompensasjonsbeløpet blir dermed om lag 7,7 mrd. kr. Av dette vil om lag 7,4 mrd. kr bli trekt som ein eingongsreduksjon i rammetilskotet til kommunesektoren. Trekket i rammetilskotet omfattar kommunar, fylkeskommunar, kommunale og fylkeskommunale føretak og samanslutningar, og dessutan kyrkjelege fellesråd og privat drivne verksemder innanfor sosialtenesta. Departementet vil i eige rundskriv informere nærmare om administrative og økonomiske konsekvensar for kommunane av ordninga.

Ein vil i samband med revidert nasjonalbudsjett for 2005 vurdere det totale uttrekksbeløpet når dei samla kompensasjonskrava frå kommunesektoren og private verksemder for 2004 er kjende.

2.7.2 Differensiert arbeidsgivaravgift

Ordninga med differensiert arbeidsgivaravgift må etter krav frå overvakingsorganet i EFTA, ESA, leggjast om frå og med 2004, slik at utforminga av arbeidsgivaravgifta i Noreg blir tilpassa dei retningslinjene ESA har for statsstøtte. Regjeringa la i kommuneproposisjonen for 2004 til grunn at kommunesektoren skal få full kompensasjon for meirutgiftene som følgjer av omlegginga av ordninga. Kommunesektoren vil få full kompensasjon for auka lønnsutgifter og for auka behov for tilskot til privat sektor 1. Kompensasjonen vil dels bli gitt gjennom ordninga med bagatellmessig støtte, dels gjennom auka skjønnstilskot. Til saman vil kommunesektoren få 963 mill. kr i kompensasjon i 2004 (2004-kr). Forslaget om kompensasjon er basert på at den notifiserte overgangsordninga, som er nærmare omtalt under programkategori 13.50, blir godteken av ESA. Regjeringa vil kome tilbake til Stortinget med forslag til endringar i kompensasjonsordninga dersom ESA gjer eit vedtak som ikkje er i samsvar med den notifiserte ordninga.

2.7.3 Endringar i oppgåver innanfor barnevern og familievern og på rusområdet

I kommuneproposisjonen for 2004 er det gjort greie for det økonomiske oppgjeret overfor fylkeskommunane i samband med endringane i oppgåver innanfor barnevern og familievern og på rusområdet. I denne proposisjonen er det gjort greie for endringar som er gjorde i forhold til kommuneproposisjonen.

Regjeringa har føresett at det økonomiske oppgjeret ved endringane i oppgåver skal følgje dei same prinsippa som blei lagde til grunn da staten overtok spesialisthelsetenesta. Det overordna prinsippet for det økonomiske oppgjeret er at fylkeskommunane etter reformene skal vere i stand til å utføre dei oppgåvene som står att, på ein tilfredsstillande måte, samtidig som dei nye forvaltningsorgana skal setjast i stand til å ta seg av dei oppgåvene som blir overførte til dei. Stortinget har ved behandlinga av endringane i oppgåver innanfor barne- og familievern føresett at reformene ikkje skal ha budsjettverknad, men finansierast fullt ut med eit uttrekk frå dei frie inntektene til fylkeskommunane. Forslaget om endringar i oppgåver på rusområdet er framleis til behandling i Stortinget.

Utgangspunktet for uttrekket er rekneskapstal frå 2002 for netto driftsutgifter i fylkeskommunane på dei tenesteområda som blir omfatta av endringane. I tråd med føresetnaden om at reformene ikkje skal ha budsjettverknad, er dette talgrunnlaget framskrive for å gi eit overslag over netto driftsutgifter i 2003, med forventa lønns- og prisvekst og forventa volumvekst frå 2002 til 2003.

Stortinget gjorde ved behandlinga av kommuneproposisjonen for 2004 dette vedtaket:

"Stortinget ber Regjeringa, i tilknytning til overføring av ansvaret for rusområdet, familievern og barnevern, gjennomføre separate forhandlinger med den enkelte fylkeskommune før uttrekksmodellen iverksettes."

I møte mellom Kommunal- og regionaldepartementet, arbeidsutvalet til fylkesordførarane og Kommunenes Sentralforbund var det semje om at det økonomiske oppgjeret bør gjennomførast i tråd med prinsippa frå oppgjeret i samband med overføringa av spesialisthelsetenesta. På det same møtet meinte arbeidsutvalet til fylkesordførarane at den volumveksten frå 2002 til 2003 som er lagt inn ved utrekninga av uttrekket, er for høg. Departementet finn trass i uvisse knytt til den volumveksten som er lagt til grunn for uttrekket, at denne veksten ligg under auken i dei siste åra, og at han derfor må reknast som eit forsiktig overslag over utviklinga i aktiviteten i 2003 på desse tenesteområda.

Departementet la i kommuneproposisjonen til grunn at rekneskapsstatistikken for 2002 gir eit korrekt bilete av dei utgiftene fylkeskommunane har på dei tenesteområda det gjeld. Etter at Stortinget behandla kommuneproposisjonen for 2004, har departementet hatt ein dialog med fylkeskommunane om rekneskapstala for 2002. Departementet har bede fylkeskommunane om å sende over førebels aktivitetsrapportar som kan gi eit bilete av utviklinga i utgiftene på reformområda i 2003. Fylkeskommunane og departementet er samde om rekneskapstala for 2002. I forhold til det talgrunnlaget som er nytta i kommuneproposisjonen, er det i samråd med fylkeskommunane gjort mindre korreksjonar for Telemark, Vest-Agder, Akershus og Nord-Trøndelag. Vidare er det for Oslo kommune gjort ei omfordeling mellom tenesteområda, slik at uttrekket frå Oslo for barnevern er auka med om lag 26 mill. kr, medan uttrekket frå Oslo for familievern er redusert tilsvarande. Uttrekket frå Oslo si fylkeskommunale ramme for frie inntekter på rusområdet er redusert med om lag 35 mill. kr. Dette har samanheng med kommunale eigendelar for behandling på fylkeskommunale rusinstitusjonar, og vil bli motsvart av eit tilsvarande uttrekk frå Oslo kommune si kommunale ramme for frie inntekter.

Kommunale eigendelar for opphald på fylkeskommunale rusinstitusjonar vil frå 2004 falle bort for institusjonar som yter spesialiserte helsetenester til rusmisbrukarar. Departementet legg i denne proposisjonen opp til at kommunale eigendelar for opphald på alle typar rusinstitusjonar fullt ut skal trekkjast ut frå dei frie inntektene til kommunane. Beløpet er på om lag 159 mill. 2003-kr, inklusive Oslo kommune. Beløpet blir fordelt på kommunane etter rekneskapstal for 2002. Etter at Stortinget har behandla ansvaret for dei spesialiserte sosialtenestene på rusområdet, vil departementet overføre den forholdsmessige delen av dette uttrekket tilbake til kommunane dersom ordninga med kommunale eigendelar blir vidareført for dei spesialiserte sosialtenestene på rusområdet.

I kommuneproposisjonen for 2004 er det gjort greie for uttrekk av dei utgiftene fylkeskommunane har til sentraladministrasjon og fellesfunksjonar som indirekte kan førast tilbake til barnevern, familievern og rusområdet. Tilsvarande uttrekk basert på dei same prinsippa blei gjennomført da staten overtok spesialisthelsetenesta. Uttrekket er rekna ut frå rekneskapstal for den relative delen reformområda utgjer av den samla aktiviteten i kvar enkelt fylkeskommune. Departementet legg til grunn at det på dette punktet vil vere vanskeleg å rekne ut ei heilt rettferdig fordeling av uttrekket mellom fylkeskommunane. Departementet har ut frå storleiken på beløpa valt å ikkje gå inn i ein ressurskrevjande dialog med kvar enkelt fylkeskommune. Uttrekket knytt til sentraladministrasjon og fellesfunksjonar utgjer 1,9 pst. av det samla uttrekket. I møtet med departementet meinte arbeidsutvalet til fylkesordførarane at utrekninga av uttrekket for sentraladministrasjon og fellesfunksjonar på om lag 70 millionar 2003-kroner er for høgt. I forhold til det samla uttrekket meiner departementet etter ei nærmare vurdering at det utrekna uttrekket av utgifter til sentraladministrasjon og fellesfunksjonar er rimeleg.

Samla uttrekk frå fylkeskommunane og Oslo kommune er etter korreksjonane utrekna til 3 665 mill. 2003-kr, etter korrigering for ekstraordinært høge pensjonsutgifter i 2002, jf. tabell 2.6. Dette er om lag 47 mill. kr lågare enn oppgitt i kommuneproposisjonen, og det kan i hovudsak forklarast med reduksjonen på rusområdet for Oslo, i tillegg til dei korreksjonane som er gjorde for fylkeskommunane, nemnde ovanfor. Budsjetteknisk legg departementet opp til at uttrekket frå Oslo kommune på rusområdet skal omfatte alle utgifter på tenesteområdet, i påvente av Stortinget si behandling av ansvaret for dei spesialiserte sosialtenestene på rusområdet. Det er dessutan gjort ein mindre korreksjon for eingongstilskot til premieavvik og feriepengar for Oslo kommune, jf. omtale under kap. 574.

Opplysningar frå fylkeskommunane om planlagde investeringar på reformområda i 2003 finansierte med låneopptak, tilseier at det kan bli mindre justeringar av gjeldsoppgjeret etter ei vurdering av restlånegjelda ved utgangen av 2003. Eventuelle justeringar som følgje av dette, eller som følgje av særlege tiltak eller tilpassingar som fylkeskommunane har gjort i overgangsperioden, vil departementet kome tilbake til i 2004. Det same gjeld gjeldsoppgjeret for dei oppgåvene som etter reformene blir overførte til staten frå Oslo kommune. Seinare endringar i gjeldsoppgjeret kan også måtte gjerast som følgje av eventuell behandling i tvistenemndene om kva formuesposisjonar som skal overførast til staten.

2.7.4 Forsøk med kommunal oppgåvedifferensiering

Forsøk med kommunal oppgåvedifferensiering inneber at kommunar og fylkeskommunar får overta fylkeskommunale eller statlege oppgåver. Siktemålet med forsøka er å prøve ut nye modellar for fordeling av ansvar og mynde, og leggje forholda til rette for eit best mogleg tenestetilbod for brukarane. Gjennomføring av forsøk med oppgåvedifferensiering føreset at det blir flytta midlar frå det forvaltningsorganet som har ansvaret for oppgåva i dag, til den fylkeskommunen eller kommunen som skal gjennomføre forsøket. Forsøk med kommunal oppgåvedifferensiering er nærmare omtalt i kapittel 20 i kommuneproposisjonen for 2004.

Desse kommunane tek sikte på å setje i verk forsøk med kommunal oppgåvedifferensiering på ulike område frå 1. januar 2004: Kommunane Arendal, Froland, Grimstad, Tvedestrand, Vegårshei, Gjerstad, Åmli og Risør (barnevern), Bergen kommune (kulturminne), Båtsfjord kommune (vidaregåande opplæring), Drammen kommune (veg- og trafikkforvaltning og barnevern), Flora kommune (SATS), Kristiansand kommune (kulturminne), Oslo kommune (familievern, kvalifiseringstiltak i Aetat og tiltak mot forsøpling av offentlege uterom), Regionrådet for Hallingdal (familievern), Regionrådet for Nord-Gudbrandsdal (bygdeutviklingsmidlar), Regionrådet for Valdres (bygdeutviklingsmidlar), Stavanger kommune (kulturminne og SATS), Tromsø kommune (plan- og bygningslova og SATS) og Trondheim kommune (barnevern). Asker og Bærum kommunar tek sikte på å setje i verk forsøk med vidaregåande opplæring frå 1.8.2004.

Vidare har fleire kommunar eller kommunar i samarbeid fått godkjent forsøk med ny organisering av forvaltninga på samferdselssektoren. Desse er Kristiansandsregionen, Nord-Jæren, Bergen kommune og Trondheim kommune. Vi viser til nærmare omtale i budsjettproposisjonen for 2004 frå Samferdselsdepartementet.

Desse fylkeskommunane tek sikte på å setje i verk forsøk med oppgåvedifferensiering frå 1. januar 2004: Fylkeskommunane Buskerud, Telemark og Vestfold med oppgåver innanfor samferdsel og næringsutvikling, Vestlandsrådet (Rogaland, Hordaland og Sogn og Fjordane fylkeskommunar) med oppgåver innanfor samferdsel, og Oppland fylkeskommune med prosjektet "Fritt fram", som gjeld forvaltning av statlege verkemiddel (utvalde verkemiddel innanfor arbeidsmarknadstiltak, næringsutvikling, spelemidlar, miljø og landbruk).

Dei budsjettmessige konsekvensane som følgjer av forsøk med oppgåvedifferensiering, vil bli lagde fram i tilleggsproposisjon til St.prp. nr. 1 i november.

2.7.5 Einskapsfylke

Stortinget vedtok 20.6.2002 å setje i verk forsøk med einskapsfylke i samband med behandlinga av St.meld. nr. 19 (2001-2002). Einskapsfylke tyder at fylkeskommunen blir integrert med fylkesmannsembetet til eitt regionalt organ. Einskapsfylket vil bestå av ein statleg del underlagd departementa og ein fylkeskommunal del underlagd fylkestinget, men vil ha éin administrativ leiar.

I Hedmark vil einskapsfylket bli kombinert med parlamentarisme. Det skal etablerast eit gjensidig forpliktande leiingsorgan for einskapsfylket, der fylkesrådet, fylkesordføraren og fylkesmannen er medlemmer. I Møre og Romsdal vil fylkesrådmannen bli den administrative leiaren for einskapsfylket. Ein tek sikte på å setje i verk forsøk med einskapsfylke frå 1. januar 2004, gitt at vedtekter blir fastsette hausten 2003.

Forsøk med einskapsfylke vil ikkje føre til omprioriteringar på statsbudsjettet.

2.7.6 Tilskot til særleg ressurskrevjande brukarar

Frå 2000 er det gitt kompensasjon til kommunar med særleg ressurskrevjande brukarar over skjønnstilskotet på budsjettet for Kommunal- og regionaldepartementet. For 2003 er det samla kompensasjonsbeløpet 650 mill. kr. Ved behandlinga av kommuneproposisjonen for 2002 bad Stortinget regjeringa greie ut og gjere framlegg om ei ny toppfinansieringsordning for ressurskrevjande brukarar. Ei interdepartemental arbeidsgruppe vurderte ulike modellar, og rapporten frå gruppa blei hausten 2002 send på høyring til kommunane, brukarorganisasjonar o.a. På grunnlag av dette la departementet fram forslag til ny toppfinansieringsordning i kommuneproposisjonen for 2004. Framlegget bygde på at kommunane skulle få dekt delar av utgiftene når tilbodet passerte eit visst utgiftsnivå per innbyggjar.

I samband med behandlinga av kommuneproposisjonen for 2004 gjorde Stortinget dette vedtaket:

"Stortinget ber Regjeringa innføre en finansieringsordning for særlig ressurskrevende brukere med et innslagspunkt som settes til 700 000 kr der det kompenseres for 80 pst. av de totale utgiftene på landsbasis til særlig ressurskrevende brukere utover det nevnte beløpet, beskrevet som modell 2 i St.prp. nr. 66 (2002-2003). Ordningen finansieres som overslagsbevilgning".

Ettersom utrekningar viser at ordninga kjem til å koste 1,2 mrd. kr i 2004, vil ordninga bli tilført ytterlegare 550 mill. kr i tillegg til dei 650 mill. kr som blei gitt til ressurskrevjande brukarar over skjønnstilskotet for 2003. Denne auken er føresett finansiert innanfor den samla kommuneramma. Den nye toppfinansieringsordninga er føresett lagd utanfor skjønnsmidlane for 2004. Departementet føreslo i kommuneproposisjonen for 2004 at toppfinansieringsordninga skulle setjast opp som ein eigen post på kap. 571 Rammetilskot til kommunane. Stortinget sitt vedtak inneber at ordninga skal finansierast som ei overslagsløyving. Ordninga blir derfor føreslått lagd inn på budsjettet for Sosialdepartementet. I 2003 har kommunane fått tildelt 650 mill. kr over Kommunal- og regionaldepartementet sine skjønnsmidlar (kap. 571, post 64). Dette beløpet føreslår regjeringa å overføre til kapittel 621, post 64 i budsjettet for Sosialdepartementet.

2.7.7 Barnehagar

Barnehageplass til alle som ønskjer det

Det målet regjeringa prioriterer høgst i barnehagepolitikken, er full behovsdekning, dvs. barnehageplass til alle som ønskjer det. Ordninga med investeringstilskot er eit viktig verkemiddel for å nå målet i barnehageforliket om at ein skal nå full behovsdekning innan 2005. Det er eit mål å etablere 12 000 nye barnehageplassar i 2004.

Regjeringa fremmar forslag til ei ny lov om generell kompensasjon for meirverdiavgift for kommunesektoren frå 1. januar 2004. Lovendringa vil føre til at både kommunale og private barnehagar får reduserte drifts- og investeringsutgifter. Det er gjennomført ei korrigering på 255 mill. kr i investeringstilskotet, tilsvarande den auka momskompensasjonen.

Kommunane er trekte for innsparing knytt til momskompensasjonsordninga for kommunale barnehagar, gjennom rammetilskotet på budsjettet til Kommunal- og regionaldepartementet. Private barnehagar er trekte for innsparing knytt til momskompensasjonsordninga gjennom ei korreksjon på 100 mill. kr i den øyremerkte skjønnspotten på budsjettet for Barne- og familiedepartementet. Skjønnspotten er nærmare omtalt seinare i punkt 2.7.7.

Lågare foreldrebetaling

Regjeringa vil sende forslag til forskrift om foreldrebetalinga på høyring hausten 2003. Forskrifta vil innehalde reglar om innføring av ein fleksibel maksimalpris for foreldrebetalinga, i tråd med forliket. Maksimalprisen vil gjelde for eit ordinært tilbod innanfor dagens lover og forskrifter. Forskrifta vil opne for at barnehagar kan gå utover maksimalprisen dersom barnehagen gir eit tilbod utover det ordinære eller er truga av nedlegging, så framt ein får godkjenning frå samarbeidsutvalet for barnehagen.

Samla offentleg finansiering på 80 pst. frå 1. mai 2004

I budsjettforslaget legg regjeringa inn tilstrekkeleg med midlar for å oppfylle målet om ei samla offentleg finansiering av barnehagesektoren på 80 pst. frå 1. mai 2004. Regjeringa innrettar bruken av midlane slik at dei vil medverke til å sikre dei andre måla for sektoren, som gjeld auka utbygging, lågare foreldrebetaling og økonomisk likeverdig behandling av alle barnehagar.

80 prosent offentleg finansiering skal skje ved at det statlege driftstilskotet blir halde ved lag på dagens reelle nivå. Alle midlar til reell auke av den offentlege finansieringa i 2004 blir føreslått lagde i ein skjønnspott administrert av fylkesmennene. Dette inneber at denne potten blir vesentleg større enn det beløpet som er skissert i barnehageforliket. Ein auke av skjønnspotten framfor ein generell auke av det statlege driftstilskotet vil i større grad oppfylle føresetnaden i forliket om at kommunane sitt bidrag skal frysast på dagens nivå. Regjeringa har lagt inn 485 mill. kr til ein øyremerkt skjønnspott på budsjettet for Barne- og familiedepartementet. Dette beløpet er knytt til drift av private barnehagar. Barne- og familiedepartementet vil utarbeide nærmare retningslinjer for tildeling av midlane frå skjønnspotten.

Kommunal plikt til økonomisk likebehandling av alle barnehagar

Regjeringa vil sende ut forslag til forskrifter om likeverdig økonomisk behandling på høyring hausten 2003. Forslaget frå regjeringa til innretning av den offentlege finansieringa fører til at økonomisk likeverdig behandling til ein viss grad blir sikra ved at det øyremerkte statlege driftstilskotet også i 2004 blir gitt med høgre satsar til private enn til offentlege barnehagar. Vidare blir det lagt opp til at kommunane kan syte for ytterlegare likebehandling gjennom utforming av kriteria for bruk av skjønnspotten.

Gode og målretta ordningar for barn med særskilde behov

For å gjere ordninga meir målretta vil regjeringa endre tildelingskriteria for tilskotet til tiltak for barn med funksjonshemming i barnehage. Regjeringa føreslår å tildele midlane etter talet på barn i kommunen i alderen 1-5 år. For at kommunane skal kunne omstille seg gradvis, vil omlegginga skje over 2 år. For 2004 blir derfor halvparten av midlane til kvar enkelt kommune fordelt etter dei noverande kriteria for tildeling, medan halvparten av midlane blir tildelte ut frå talet på barn i alderen 1-5 år.

Regjeringa føreslår også ei ny tilskotsordning til kommunane som skal føre til betre språkforståing blant minoritetsspråklege barn i førskolealder. Ordninga erstattar tilskotet til tospråkleg assistanse og er samtidig ei oppfølging av regjeringa sin handlingsplan Tiltak for å auke deltakinga i samfunnet for barn og unge med innvandrarbakgrunn (2002), forsøket med gratis korttidsbarnehage for 4- og 5-åringar i bydel Gamle Oslo, og erfaringar frå andre bydelar og kommunar. Tilskotet blir tildelt kommunane ut frå talet på minoritetsspråklege barn mellom 1 og 5 år som går i barnehage. Den nye tilskotsordninga tek til å gjelde frå 1. august 2004. Dagens tilskot til tospråkleg assistanse blir vidareført i perioden 1.1.-31.7.2004. Dette blir gjort for å unngå at barn som får tospråkleg assistanse, misser tilbodet midt i barnehageåret.

For nærmare omtale av barnehageopplegget viser vi til budsjettproposisjonen frå Barne- og familiedepartementet.

2.7.8 Opptrappingsplanen for psykisk helse

I budsjettforslaget for 2004 blir det sett av 701 mill. kr meir til psykisk helse samanlikna med saldert budsjett for 2003. Av desse går 236 mill. kr til kommunale tenester. I dette beløpet inngår det ei styrking av budsjettet for Kommunal- og regionaldepartementet med 70 mill. kr til husvære tilrettelagde for psykisk sjuke (kap. 586). Det resterande beløpet, 166 mill. kr, går til styrking av Helsedepartementet si løyving til psykisk helsearbeid i kommunane (kap. 743, post 62). Vi viser til nærmare omtale i St.prp. nr. 1 frå Helsedepartementet.

2.7.9 Skoleanlegg

Regjeringa føreslår ei investeringsramme for 2004 på 2 mrd. kr og ei løyving på 222 mill. kr. Løyvinga dekkjer heilårseffekten av investeringsrammene for 2002 og 2003 på i alt 5 mrd. kr, og halvårseffekten av den nye investeringsramma for 2004 på 2 mrd. kr. Vi viser til nærmare omtale av ordninga under Programområde 14 Bustader, bumiljø og bygningssaker, kap. 582, post 60 Rentekompensasjon.

2.7.10 Kollektivtransport

Regjeringa vil styrkje kollektivsatsinga i 2004, og særskilt rette innsatsen mot storbyområda. Ei rad tiltak blir sette i verk i forhold til den lokale kollektivtransporten, mellom anna innføring av ei insentivordning på 100 mill. kr for å stimulere til tiltak som kan gi mindre biltrafikk og eit betre kollektivtilbod i storbyområda, oppretting av eit samordningsorgan for kollektivtransport i hovudstadsområdet, og iverksetjing av forsøk med alternativ organisering av forvaltninga i Bergen, Trondheim, Kristiansandsregionen og på Nord-Jæren. I tillegg vil kollektivsatsinga over vegbudsjettet bli retta inn mot tiltak som gir lågare reisetid og meir punktleg trafikkavvikling i storbyane. Omkring storbyane vil også statleg kjøp av persontransport med tog bli prioritert. Det blir også føreslått å innføre ei meirverdiavgift på persontransport på 6 pst. frå 1. mars 2004. Dette blir gjort for å gi rom for reduserte billettprisar og ei generell styrking av stillinga til kollektivtransporten. Vi viser til nærmare omtale i St.prp. nr. 1 frå Samferdselsdepartementet og St.prp. nr. 1 Skatte-, avgifts- og tollvedtak frå Finansdepartementet.