2 Ráđđehusa bargu sámepolitihkalaš gažaldagaiguin ja Sámedikki jahkedieđáhusa čuovvoleapmi

2.1 Sámediggi

Sámediggi ásahuvvui geassemánus 12. beaivvi 1987 lága nr.56 vuođul, mii lea Sámedikki ja eará sámi riektegažaldagaid birra (sámeláhka). Sámediggi ásahuvvui vuosttažettiin ovddasteaddji álbmotválljejuvvon ásahussan sápmelaččain sámiid várás. Dađistaga leat Sámediggái sirdojuvvon eanet bargamušat ja dasa lea addon lága ja/dahje láhkaásahusaid vuođul váldi máŋgga suorggis. Rámmaeavttut mat leat mieldemearrideaddjin dasa makkár dilli ja bargoviidodat Sámedikkis galgá leat, leat oba mearkkašanveara rievdan dan rájes go sámeláhka mearriduvvui. Sámediggái leat sirdojuvvon iešguđetlágan hálddašandoaimmat, váldi lea dahkkon sierra láhkamearrádusaiguin, bušeahttadilli lea rievdan nu ahte Sámediggi dál lea nettobušeahtas (50-poasta), ja leat ásahuvvon vuogit movt Sámediggi ja stáhta eiseválddit galget čađahit konsultašuvnnaid.

2.1.1 Ráđđehusa ja Sámedikki gaskasaš bušeahttabargovuogit

Čujuhit Sámedikki jahkedieđáhusa 1.1.kapihttalii.

Sámediggi lea 2010 jahkedieđáhusastis gieđahallan barggu mii maŋemus jagiid lea doaimmahuvvon dan ektui ahte gávdnat buoret vugiid movt váldit Sámedikki mielde ráđđehusa bušeahttabargguide go ráhkada Sámediggái ja maiddái eará sámi ulbmiliidda bušeahttaevttohusaid (Prop.1 S). Sámediggi ovdanbuktá earet eará iežas oaivila departemeanttaid ja ráđđehusa bargui dán áššis.

Sámediggepresideantta Egil Olli ja stáhtaráđi Rigmor Aasrud jahkebeallásaš politihkalaš čoahkkimis geassemánus Kárášjogas, gávnnahuvvui ahte Sámediggi ja ráđđehus eai leat jur juste ovttaoaivilis áššis mii guoská dasa makkár láidestemiid álbmotrievtti eamiálbmot ja unnitlogučearddaid njuolggadusat sáhttet bidjat departemeanttaide go ráhkadit jahkásaš bušeahttaevttohusaid Stuoradiggái. Muhto dien duogážis bohte aŋkke ovttaoaivilii das makkár bargovugiid galgá čuovvut go Sámediggi ja ráđđehus galgaba gulahallat daid osiin stáhtabušeahtas mat gusket sámi ulbmiliidda. Galgá čuovvut bargovugiid mat dál juo leat ja ásahit bissovaš struktuvrra man mielde čoahkkimat gaskal Sámedikki ja guoskivaš departemeanttain galget lágiduvvot bušeahttaáššiin. Ábaida lea dehálaš ahte ráđđehus álggugeahčen bušeahttabargguid juo galgá oažžut vejolaš gova das makkár bušeahttadárbbut sámi servodadagas leat iešguđet suorggis.

2.1.2 Ekonomiijastivren ja raporteren

Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeantta 2010 ja 2011 juolludanreivviin Sámediggái bivdá departemeanta ahte Sámedikki jahkeraporttain čilgejuvvo movt juolluduvvon ruđat leat geavahuvvon, makkár bohtosiid leat joksan ja makkár dilli lea guđege suorggis. Ulbmil lea ahte departemeanta buorebut sáhtášii atnit ávkin Sámedikki jahkeraporttaid jahkásaš bušeahttaproposišuvnnaid hábmenbargguin. Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta áigu ain joatkit gulahallat Sámedikkiin dan áššis ahte movt Sámedikki jahkedieđáhus buoremus lági mielde sáhtášii adnojuvvot vuođđun departemeanttaid stáhtabušeahttabargguin ja go galget gulahallat Sámedikkiin bušeahttagažaldagain.

2.1.3 Konsultašuvnnat mat leat čađahuvvon Sámedikkiin

Čujuhit Sámedikki jahkedieđáhusa 1.6.kapihttalii.

Dás vuolábealde oaidná konsultašuvnnaid mat leamaš gaskal Sámedikki ja departemeanttaid ja direktoráhtaid 2010:s gitta miessemánnui 2011, konsultašuvdnašiehtadusa mielde mii lea mearriduvvon gaskal stáhta eiseválddiid ja Sámedikki. Departemeantttat ja Sámediggi ja Sámediggi ja direktoráhtat čađahit maid fásta gulahallančoahkkimiid, ja gulahallamiid eaŋkil áššiin.

Eaŋkiláššiide lea merkejuvvon leat go geargan ráđđádallamiiguin ja leat go boahtán ovttaide vai eai.

Maŋemus jagis leamaš gaskasaš ságastallamat gaskal Sámedikki ja iešguđet departemeanttaid dan birra movt konsultašuvnnaid galgá čađahit dan oktavuođas go departemeanta ráhkada dieđáhusaid Stuoradiggái. Vuolggabáiki lea ahte departemeanttain lea geatnegasvuohta ráđđádallat «go lea jurdda ásahit lága dahje doaimmaid mat sáhttet njuolga guoskat sápmelaččaide». Stuoradiggedieđáhusat eai leat iešalddis «doaimmat» konsultašuvdnačađaheami áddejumis, muhto dat sáhttet sisttisdoallat ovtta dahje máŋga ođđa doaimma mat gusket sámi beroštumiide. Stuoradiggedieđáhusat iešalddis eai leat doaimmat mat gáibidit konsultašuvnnaid. Stuoradiggedieđáhusat sáhttet leat hui iešguđetláganat, ja muhtun oktavuođain dáidá leat lunddolaš ahte guoskivaš departemeanta ovttasbargá dahje ráđđádallá Sámedikkiin juogo olles dieđáhusa dahje muhtun osiid oktavuođas.

2.2 Sámedikki jienastuslohku – russenáiggi rievdadeapmi 2011 rájes

Ođđa láhkaásahusain nr. 1480, mii guoská Sámedikki válggaide, mearriduvvon gonagaslaš resolušuvnnain juovlamánu 19. beaivvi 2008, sámelága láhkavuođuin, mearriduvvui ođđa válgaortnet mii doaibmagođii 2009 válgga rájes. Ásahuvvui earet eará erohus gaskal suohkaniid main leat 30:s dahje eanebut čálihan Sámedikki jienastuslohkui, ja suohkaniid main leat unnit go 30 olbmo čálihan jienastuslohkui. Láhkaásahusa § 67a mielde geavahuvvo Sámedikki jienastuslohkui čáliheddjiid lohku ovdal geassemánu 30. beaivvi ovddit válgga, vuođusin válgabiiriid mándáhttajuohkáseapmái sámedikkeválggas. §§ 39a ja 47 mielde earuha dát russenčuokkis suohkaniid main galgá leat jienasteapmi válgadikkis válgabeaivvi, ja suohkaniid main galgá leat dušše ovdagihtii jienastanvejolašvuohta sámediggeválgii.

Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta mearridii miessemánu 6. beaivi 2011 rievdadusaid láhkaásahussii mii guoská Sámedikki válgga jienastuslogu biriid russenáigemearrái. Dat áigemearri lei ovdal rievdadeami geassemánu 30. beaivvi ovddit sámedikkeválgga, ja lea dál rievdaduvvon geassemánu 30. beaivái dan jagi go lea suohkanstivra- ja fylkadiggeválga. Láhkaásahusa rievdan doaibmagoahtá 2011 suohkanstivra- ja fylkadiggeválggaid rájes. Russenáigemearri mii guoská dasa ahte mearridit lea go olmmoš válljemis dahje lea go olbmos jienastanriekti, ii leat rievdaduvvon. Dat áigemearri lea ain geassemánu 30. beaivvi dan jagi go lea sámediggeválga.

Departemeanta sáddii geassemánu 7. beaivvi 2011 johtočállosa suohkaniidda ja eará guoskivaš vuostáiváldiide dán ođđa ortnega birra. Suohkanat galget almmuhit ja bidjat Sámedikki jienastuslogu almmolaš geahčadeapmái juohke nuppi jagi, dat mearkkaša dan jagi go lea sámediggeválga ja dan jagi go lea suohkanstivra- fylkadiggeválga. Sámediggi ráhkada jienastuslogu ja bearráigeahččá ahte suohkanat ožžot dan ođasmahttojuvvon hámis maid sáhttet bidjat almmolaš geahčadeapmái. Sámediggi gieđahallá ja dahká mearrádusa váidagiidda mat gusket jienastuslohkui čáliheami váilevuođaide ja boasttuvuođaide.

2.3 Dásseárvu ja barggut mat eastadit vealaheami

Čujuhit Sámedikki jahkedieđáhusa kap. 1.5

Mánáid-, dásseárvo- ja searvadahttindepartemeanta dieđihii St. dieđáhusas nr. 28 (2007–2008) Sámepolitihka birra, ahte departemeanta sáhttá addit fágalaš ja ekonomalaš doarjaga Sámedikki dásseárvoplána čuovvoleapmái. Dehálaš oassi dán oktavuođas lea ahte lea addojuvvon doarjja ásahit virggi Gáldui – Álgoálbmotvuoigatvuođaid gelbbolašvuođaguovddážii. Virggi ruhtada Mánáid-, dásseárvo- ja searvadahttindepartemeanta ovttas Sámedikkiin ja Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanttain. Virgi čadnojuvvo prošektii «Dásseárvu ja girjáivuohta sámi servodagas». Doarjja váldoprošektii addojuvvo golbma jagi, loahpageahčen 2010 rájes gitta vuosttaš jahkebeallái 2013.

Ulbmil prošeavttain lea nannet máhtu ja gelbbolašvuođa mii guoská dásseárvui ja ii-vealaheaddji bargguide sámi servodagas. Vuordámuš lea ahte virgi váikkuha dasa ahte sámi álbmogis lassána dihtomielalašvuohta dáin áššesurggiin. Prošeavtta vuolggabáiki lea ráđđehusa ollislaš dásseárvo- ja ii-vealaheaddji bargguid nannen, earet eará galget geahččat máŋga vealaheaddjibohciidahtti áššiid oktiigullevašvuođa.

Departemeanta vuordá ahte Sámediggi bidjá maiddái dásseárvo- ja ii-vealaheaddji bargguid iežas doaimmaide, ja ahte diggi dihtomielalaččat ovddida beasatlašvuođa ja universála hábmema mii heive ođđa lágaide ja našuvnnalaš mihttomeriide.

2009:s ovdanbuvttii Mánáid-, dásseárvo- ja searvadahttindepartemeanta Doaibmaplána mii galgá ovddididit dásseárvvu ja hehttet čearddalaš vealaheami 2009–2012. Sámediggi lea dan plána referánsajoavkkus mielde.

2009:s juolludii Mánáid-, dásseárvo- ja searvadahttindepartemeanta doarjaga organisašuvdnii Landsforeningen for lesbiske, homofile, bifile og transpersoner (LLH) vai dat nákce ráhkadit dieđuid maiddái sámegillii. Dan barggu leat álgán ja LLH organisašuvnna dieđuid mielde galgá bargu gárvvistuvvot jagi 2011 mielde.

2.4 Sami statistihkka

Sámi statistihka fágalaš analysajoavku ásahuvvui 2007:s, dan mielde mii daddjojuvvo 8.čuoggás dokumeanttas mii čilge stáhtalaš eiseválddiid ja Sámedikki gaskasaš ráđđádallanprosedyraid. Analysejoavkku doaibma lea nannet daid árvvoštallamiid ja mearrádusaid fáktavuođu mat dahkkojuvvojit konsultašuvdnačoahkkimiin. Joavkku mandáhtta lea ráhkadit jahkásaš raportta mas čilgejit ja analyserejit sámi servodaga ovdáneami áigeguovdilis mihtilmasvuođaid. Raporta galgá leat oassin dan gelbbolašvuhtii man vuođul stáhta eiseválddit ja Sámediggi jođihit konsultašuvnnaid, ja galgá maid geavahuvvot bušeahttabargguin.

Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta ja Sámediggi leat nammadan ođđa jođiheaddji ja ođđa áirasiid analysajovkui boahtte 4-jagi áigodahkii golggotmánu 1.beaivvi rájes dán jagi. Seammás lea analysajoavkku mandáhtta ja doaibma rievdaduvvon.

Statistihkalaš Guovddášbyrå/Statistisk Sentralbyrå (SSB) lea almmuhan Sámi statistihkka 2010, mii sisttisdoallá statistihkaid mat gusket sámi servodatdilálašvuođaide Norggas. Statistihkain lea oalle muddui geográfalaš lahkonaddan, ja eanas statistihkat gusket sámi ássanguovlluide davábealde Sáltoduoddara. Dasa lassin leat muhtun riikkaviidosaš sámi statistihkat. Almmuheamit leat huksejuvvon muhtun muddui SSB statistihkaide mat juo leat čohkkejuvvon ja almmuhuvvon ovdalaččas, ja maiddái dieđuide maid leat ožžon sámi institušuvnnain. Ulbmil dáinna juohke nuppi jagi statistihkkaalmmuhemiin, lea oažžut oktilaš ja ođasmahttojuvvon almmolaš statistihka. Ulbmiljoavkkut lea buot institušuvnnat ja eaŋkilolbmot geain lea dárbu dahje beroštupmi dákkár mállet statistihkaide. Statistihkka lea almmuhuvvon dárogillii ja davvisámegillii.

2.5 Sámi geahččanguovlu suohkansuorggis

Lea ásahuvvon ovttasbargu mas leat mielde suohkansektora berošteddjiid-ja bargoaddiidorganisašuvdna (KS), Sámediggi, Gielda- ja guovlodepartemeanta ja Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta. Dan ovttasbarggu ulbmil lea earet eará kártet makkár hástalusat suohkaniin leat go galget čuovvolit našunála ja riikkaidgaskasaš geatnegasvuođaid mat gusket dasa ahte fállat seammadássásaš fálaldagaid sámi álbmogii. Stuoradikki árvalusas 345 S (2009–2010) suohkanproposišuvnnaid birra bivdojuvvui departemeanta árvvoštallat movt sáhtášii addit suohkaniidda gos orrot sápmelaččat buoret rámmaeavttaid vai buorebut sáhttet áimmahuššat iežaset našunála ja rikkaidgaskasaš geatnegasvuođaid, earenoamážit geatnegasvuođaid mat gusket giella-ja kulturdárbbuid vuhtiiváldimii čalgofálaldagain. Ovttasbargu mii lea ásahuvvon gaskal KS, Sámedikki, Gielda- ja guovlodepartemeantta ja Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeantta šaddá leat dehálaš veahkki dasa ahte čuvget suohkaniid dilálašvuođaid.

Nordlándda fylkamánne lea válljejuvvon pilohtafylkan fylkamánniidámmáha sámi gažaldagain. Dan barggus galgá ovttasbargu suohkaniiguin deattuhuvvot. Dat lea guovttejagi prošeakta mii álggahuvvo 2011 čavčča ja loahpahuvvo giđđat 2013. Ulbmil prošeavttain lea oažžut sámi gažaldagaide systemáhtalaš, bures plánejuvvon barggu mii lea vuođđuduvvon máhttui, daid suohkaniidda gos ásset sápmelaččat. Prošeakta galgá earenoamážit čalmmustahttit mánáid ja nuoraid bajasšaddaneavttuid, sámegielas, dearvvašvuođa- ja sosiálfálaldagaid ja boazodoallo- ja areálapolitihka. Bargu mii suohkaniin bargojuvvo lea earenoamáš dehálaš go galgá láhčit buorit eavttuid sámegillii, kultuvrii ja ealáhusaide, ja daid suodjaleapmái ja ovddideapmái. Go pilohtaprošeakta loahpahuvvo, de galgá fylkamánne buktit iežas rávvagiid dasa movt viidáseappot bargat ja makkár osiid sáhtášii geahččalit eará fylkkain.

2.6 Davviriikkalaš sámi ovttasbargu

2.6.1 Ministariid ja sámediggepresideanttaid ovttasbargu

Suoma, Ruoŧa ja Norgga sámi áššiid ovddasvástideaddji ministarat ja guđege riikka sámediggepresideanttat ásahedje 2000:s bissovaš ovttasbarggu. Sii galget jámma deaivvadit ja juogadit dieđuid, digaštallat ja meannudit sámiide oktasaš gulli áššiid. Ovttasbarggu ulbmil lea nannet ja ovddidit sámi álbmoga gielaid, kultuvrra, ealáhusaid ja servodateallima. Ovttasbarggus lea eahpeformálalaš, muhto lagas čanastat Davviriikkaid ministarráđđái. Ráđđehus atná sámedikkiid parlamentáralaš ovttasbargoorgána, Sámi parlamentáralaš ráđi, dehálaš ásahussan davviriikkalaš ovttasbarggus sámi áššiin. Dat lea maid orgána mas lea mearkkašupmi riikkaidgaskasaš oktavuođain álgoálbmogiid ovttasbarggu nannemis, ja maiddái álgoálbmogiid ja eará oassálastiid ovttasbarggu nannemis, gč. Dieđ. St. 6 (2009–2010) Davviriikkalaš ovttasbargu.

2.6.2 Davviriikkalaš sámekonvenšuvdna

Čujuhit Sámedikki jahkedieđáhusa kap 9.4.

2005 čavčča gearggai davviriikkalaš áššedovdijoavku iežas čielggadusain ja almmuhii davviriikkalaš sámekonvenšuvdnaevttohusa. Konvenšuvdnaevttohusa vuolggabáiki lea dat duohta dilli ahte sápmelaččat leat Suoma, Ruoŧa ja Norgga álgoálbmot. Evttohus lea čállojuvvon daid riikkaidgaskasaš instrumeanttaid vuođul maidda diet golbma riikka leat čadnojuvvon. Evttohuvvo ahte davviriikkalaš sámekonvenšuvnna ulbmil galgá leat geahpedit ovttasdoaimma gaskal sápmelaččaid nugo okta álbmot, beroškeahttá riikkarájiin.

Davviriikkalaš sámekonvenšuvdnaevttohus lei dien golmma davviriikkas gulaskuddamis álgojagi 2006. Suoma, Ruoŧa ja Norgga sámi áššiid ovddasvástideaddji ministarat ja guđege riikka sámediggepresideanttat mearridedje 2006.s ahte áigot bargat viidáseappot davviriikkalaš sámekonvenšuvnnain, vuosttažettiin galget ain bargat našuvnnalaš dásis, gulaskuddamiid čuovvolemiin ja váikkuhusčielggademiiguin.

Bargojoavku mas leat áirasat dalá Bargo-ja searvadahttindepartemeanttas, Justisdepartemeanttas, Olgoritdepartemeanttas ja Sámedikkis leat bargan konvenšuvdnaevttohusa čuovvolemiin Norggas. Áššedovdijoavkku raportta ja gulaskuddancealkámušaid vuođul geahčadii bargojoavku konvenšuvdnaevttohusa systemáhtalaččat ja árvvoštalai evttohusa mearrádusaid našunála rievtti ja álbmotrievtti ektui. Bargojoavko gárvvistii raporttastis golggotmánu 3. beaivvi 2007.

Ministtar- ja sámediggepresideanttaidčoahkkimis 2010 čavčča bohte ovttaoaivilii das ahte galget álggahit šiehtadallamiid ja movt konvenšuvdnašiehtadallamat galget čađahuvvot. Vuosttaš šiehtadallančoahkkin lei Stockholmas njukčamánu 14.-15. beivviid 2011. Galget čađahuvvot golbma šiehtadallančoahkkima jahkásaččat, ja mihttomearrin lea geargat šiehtadallamiiguin viđa jagis.

Norgga šiehtadallansáttagottis leat vihtta lahtu. Ráđđehus lea nammadan jođiheaddji ja guokte lahtu, ja guokte lahtu leat válljejuvvon Sámedikki evttohusaid vuođul. Šiehtadallamiid oktavuođas galgá maid dađistaga gulahallat Sámedikkiin.

2.7 Riikkaidgaskasaš politihkka

2.7.1 Davviguovllut

Ráđđehusa davviguovlluidstrategiija biddjojuvvui ovdan juovlamánu 1. beaivvi 2006. «Ođđa huksengeađggit davvin. Boahtte lávki Ráđđehusa davviguovlluid nannenbarggus» ovdanbuktojuvvui njukčamánus 2009. Ovttas láhčet diet guokte dokumeantta ollislaš, oktiiheivehuvvon ja guhkesáigái jurddašuvvon politihka davviguovlluide. Ráđđehusa davviguovlluid politihkka galgá leat veahkkin suodjalit álgoálbmogiid giela, kultuvrra, ealáhusaid ja servodateallima. Okta čieža nannesuorggis leat vuoruhuvvon álgoábmotdoaimmat.

Konkrehtalaš nannenbarggut mat leat namahuvvon Ođđa huksengeađggit dokumeanttas, leat jurddašuvvon 10–15 jagi áigodahkii. Galgat dađistaga árvvoštallat nannenbargguid vuoruheami, goas guhtege doaibma álggahuvvo ja man johtilit doaibma galgá ovdánit, dat galgá boahtit ovdan ráđđehusa jahkásaš bušeahtain maid ovddida Stuoradiggái.

Ráđđehus áigu láhčit dili nu ahte álgoálbmogat galget sáhttit searvat proseassaide ja sii galget leat oasálaččat plánenbargguin, mearrádusaid hábmemis, hálddašeamis, bearráigeahččamis ja dutkamis, vai besset atnit ávkki dain vejolašvuođain maid boahttevaš ovdáneapmi davvin sáhttá mielddisbuktit. Lea ávccá čielggas ahte davviguovllu buorre ovdáneapmi galgá maid dovdot buorren dan guovllu álgoálbmogiidda. Nannenbargguin leat deattuhan earet eará riikkaidgaskasaš álgoálbmotdoaimmaid surggiin nugo giella ja árbediehtu, kulturvuđot ealáhusasovddideapmi, sámi institušuvnnaid ja organisašuvnnaid kapasitehta- ja gelbbolašvuođahuksen, dutkan, gaskkusteapmi ja álgoálbmogiid kultuvrra ja árbedieđuid lonohallan. Ráđđehusa davviguovlluid nannemis lea sámi álbmogis lunddolaš sadji dan viidát álbmogis-álbmogii ovttasbarggu nannemis ja davviguovlluid kulturovttasbarggus. Dasa gullet doaimmat mánáide ja nuoraide ja ovttasbargu mii guoská dearvvašvuođasuorgái, falástallamii, eaktodáhtolaš bargguide, gielaide, kultuvrii, filmmaide ja kultuvralaš ovdanbuktimiidda nugo ovdamearkkadihte festiválaide.

Ráđđehusas leat jámma čoahkkimat Sámedikkiin davviguovlluid gažaldagain. Álgoálbmotgažaldagat leat maid gieđahallojuvvon eará árktalaš riikkaid ovttasbarggus. Álgoálbmogiid ovddasteaddjit ja árktalaš stáhtat deaivvadit Árktalaš ráđi čoahkkimiin gos digaštallet oktasaš beroštumiid. Barentsovttasbarggus oassálastet dan guovllu álgoálbmogat – sápmelaččat, njenecat ja vepsalaččat – áŋgirit. Guovddážis dán barggus lea nannet dihtomielalašvuođa mii guoská álgoálbmogiid dillái, árvvosmahttit ekonomalaš doaimmaide mat leat huksejuvvon árbemáhttui ja árbedihtui ja ovddidit giela ja kultuvrra. Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta lea juolludan doarjagiid Barents Indigenous People’s Congressii ja konferánsii Co-Existence in the Arctic i 2010. Olgoritdepartemeanta lea juolludan ekonomalaš doarjaga vai álgoábmogat sáhttet searvat Barentsráđi álgoálbmotbargojovkui (WGIP) ja eará joavkkuide. Sihke Barentsčállingottis Girkonjárggas ja rikkaidgaskasaš Barentsčállingottis (IBS) leat virggit main leat álgoálbmogat barggus.

Norgga ja Ruošša oktasašjulggaštusas mii guoská dien guovtti riikka rájiidlahka ovttasbargui (2010) lea álgoálbmogiid oktavuođaid nannen, álgoálbmogiid árbevirolaš kultuvrra ja ealáhusaid ođđasit ealáskahttin ja suodjaleapmi ja álgoálbmogiid eallindili nannen vuoruhuvvon. Julggaštus čuovvoluvvo bargoplánain goappá ge bealis (2011) gos konkrehtalaš riikkaidgaskasaš álgoálbmotdoaimmat leat guovddážis.

Olgotritdepartemeanttas ja Sámedikkis leat guokte oktasaš čoahkkima gos gieđahallet rikkaidgaskasaš bargguid ja álgoálbmotgažaldagaid maidda lea almmolaš beroštupmi ja mat leat riikkaidgaskasaččat. Sámediggepresideanta lea norgga sáttagotti bissovaš lahttu ministarčoahkkimiin Árktalaš ráđis ja Barentsráđis. Sámedikkeáirasat sáhttet maid searvat ad hoc eará riikkaidgaskasaš ja regionála čoahkkimiidda gos galget gieđahallat álgoálbmogiidda guoskivaš áššiid.

Olgoritdepartemeanta doarju Sámedikki internašunála doaimmaid 1 miljovnna ruvnnuid juohke jagi, 2009 viđajagi soahpamuša mielde, juolluda 650 000 ruvnno ON-doaimmaide ja 350 000 ruvnno Barenstráđi ja Árktalaš ráđi oasálastimiidda.

Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta lea juolludan doarjaga Romssa universitehtii gos galget ovddidit dihtoriid boallobeavddečovdosa mas galgá sáhttit geavahit Davvi-oarje-Ruošša smávva álgoálbmotgielaid bustávaid ja giellateknologalaš struktuvrraid. Deanu gielda lea ožžon doarjaga rájiidrasttideaddji ovttasbargoprošektii mii guoská sámegiela ja kultuvrra ovddideapmái Deanuleagi skuvllain ja mánáidgárddiin. Ovttasbarggus leat mielde Sirpmá skuvla norggabealde ja Ohcejoga skuvla suomabealde ráji. Dasa lassin juolluda departemeanta maid doarjaga riikkaidgaskasaš Interreg Sápmi prošektii, Nuortalaččaid kultuvra guđege bealde ráji (2010–2013). Prošeavtta ovddasvástideaddjit leat Nuortalaš musea Njávddámis ja Anára musea Suomas. Ulbmil lea nannet ja ovdiddit nuortalaš kultuvrra, giela ja identitehta Suomas, Norggas ja Ruoššas. Departemeanta lea 2008 rájes juolludan doarjagiid Sámi allaskuvlla pilohtaprošektii Árbediehtu – sámi árbemáhtu ja dieđuid kárten, suodjaleapmi ja geavaheapmi. Prošeavtta viidásit barggus galgá davviriikkalaš geahččanguovlu deattuhuvvot. Oktavuođat gaskal iešguđet riikka ja iešguđet fágabirrasa galget nannejuvvot. Ulbmil lea áiggi vuollái nagodit ásahit riikkaidgaskasaš sámi árbediehtuid máhttoprográmma davviriikkain ja Ruoššas.

Birasgáhttendepartemeanta lea ásahan guovddáža mii gohčoduvvo Framsenteret – mii lea Dálkkádat-ja birasguovddáš Romssas, mii maiddái galgá čalmmustahttiti čuolmmaid mat gusket álgoálbmogiidda. Sámi allaskuvla lea ságastallamin sáhtášii go ovttasbargat Framsenteriin. Barents 2020 ruđain lea Olgoritdepartemeanta ráddjen 1,4 miljovnna guovtti álgoálbmotprošektii (ovdaprošeavttat). Vuosttaš lea digitála infrastruktuvra gielaide, Romssa universitehta lea gárvvisteamen ođđa doarjjaohcamuša čuovvolanprošektii. Nubbe prošeakta lea sámi gelbbolašvuođaguovddáš Guoládagas.

2009 rájes lea Internášunála sámi filbmaguovddáš (ISF) Guovdageainnus ožžon stáhtadoarjaga Kulturdepartemeantta bušeahtas. ISF galgá ovddidit sámi filmmaid ja filbmaráhkadeami Norggas, Ruoŧas, Suomas ja Ruoššas. Oassin ráđđehusa Davviguovlluid kulturdoaibmaplánas, lea álggahuvvon ovttasbargoprográmma gaskal Norgga ja Ruošša mii galgá bistit golbma jagi. Prográmmas lea sámi kultuvra ja álgoálbmotkultuvra okta viđa čalmmustahttinsurggiin mii galgá leat guovddážis prográmmaáigodagas 2010–2012. Kulturdepartemeanta lea maid dorjon Norgga ja Ruošša gaskasaš kulturovttasbarggu man vuolggabáiki lea kulturgaskkustankantuvra mii lea ásahuvvon Moskvai. Dan ovttasbarggus leamaš mielde Riddu Riđđu ja Davviálbmogiid guovddáš. Kulturdepartemeanta lea juolludan doarjagiid Hermetikken ealáhusgieddái Čáhcesullos, gos galget ovddidit ealáhusaid maid vuođđun lea sámi kultuvra, ja ráhkkanahttit ja čađahit Barentsguovllu sámi kulturealáhusbargiide prográmma.

2.8 Areála ja biraspolitihkka

2.8.1 Sámi vuoigatvuođalávdegotti 2 evttohusaid čuovvoleapmi

Čujuhit Sámedikki jahkedieđáhusa kapihttaliidda 6.1.3 ja 6.1.4.

Sámi vuoigagvuođalávdegoddi 2 (SRU2) gárvvistii iežas čielggadeami, NÁČ 2007: 13 Ođđa sámeriekti, juovlamánus 2007. Dieđut maidda lávdegoddi lea huksen iežas čielggadusa, lea almmuhuvvon sierra čielggadussan, NÁČ 2007: 14 Sámi luonddugeavaheapmi ja riektedilli Hedmárkkus Romsii.

Lávdegotti mandáhtta lei «čielggadit oppalaš gažaldagaid mat gusket sámi álbmoga riektedillái mii guoská eatnamiid ja čáziid hálddašan- ja geavahanriektái guovlluin maid sápmelaččat álo leat geavahan lulábealde Finnmárkku fylkka». Lávdegoddi galggai čilget riektehistorjjálaš dili ja maiddái čilget dan movt sápmelaččat duohtavuođas geavahit eatnamiid ja čáziid sámi eanageavahanguovlluin. Lávdegoddi lei maid bivdojuvvon árvvoštallat ja vuođustit dan makkár rievdadusat leat sávahahttit mat gusket riektedillái.

Lávdegoddi lea čielggadan gažaldagaid mat gusket eatnamiid ja čáziid hálddašan- ja geavahanriektái ja eatnamiid geavaheapmái sámi árbevirolaš guovlluin čieža fylkkas, Romssa fylkka rájes davvin gitta lulás Hedmárkku fylkii. Muhtun evttohusat lávdegotti čielggadusas gusket maiddái Finnmárkku fylkii.

Čielggadus sisttisdoallá muhtun ođđa láhkaevttohusaid:

• Áššemeannudan -ja konsultašuvdnaláhka, mii guoská dasa go galget mearriduvvot doaimmat mat sáhttet váikkuhit árbevirolaš sámi guovlluid luondduvuđđui (áššemeannudan- ja konsultašuvdnaláhka)

• Láhka mii guoská eanavuoigatvuođaid dohkkeheapmái mat juo leat, ja sámi árbevirolaš guovlluid luondduriggodagaide Romssa fylkkas lulásguvlui (kárten-ja dohkkehanláhka)

• Láhka riektediliid ja eana-ja luondduriggodagaid hálddašeami birra Hålogalándaalmennet eatnamiin Nordlánddas ja Romssas (hålogalándaláhka)

• Dasa lassin leat čielggadusas iešguđetlágan unnitloguevttohusat

Lassin ođđa lágaid evttoheapmái, lea lávdegoddi maid evttohan ollu rievdadusaid dálá lágaide, ovdamearkkadihte várreláhkii, boazodoalloláhkii, ovdalaš báktedoaibmaláhkii ja ovdalaš luonddugáhttenláhkii.

Muhtun dieid surggiide leat mearriduvvon ođđa lágat dan rájes lávdegoddi gárvvistii iežas čielggadusa. Ovdamearkkadihte mearriduvvui 2009:s ođđa luondduvalljivuohtaláhka ja ođđa minerálaláhka. Muhtun diein surggiin lea almmatge vuogas geahččat evttohusaid NÁČ 2007: 13 oppalaš čuovvolanbarggu oktavuođas. Dás čujuhit Od.prp. nr. 43 (2008–2009) Láhka háhkamis ja roggamis minerálaresurssaid (minerálaláhka), siidu 112:

«Departemeanta oaivvilda ain ahte ii leat sávahahtti ii ge vuogas ráhkadit ođđa láhkamearrádusaid dán suorggis nu guhká go Sámi vuoigatvuođalávdegoddi II evttohusaid árvvoštallamat ain leat jođus. Baicca sáhttá leat dárbu maŋit áiggis rievdadit minerálalága oassin SRU II čuovvolanbargguin, ja oassin ollislaš sámi vuoigatvuođaid guorahallamis. Departemeanta čujuha maid dasa ahte Eanandoallo-ja biebmodepartemeantta čujuha Od.prp. nr. 25 (2006–2007), boazodoallolága 29.siiddus SRU II bargui mii dál lea jođus, ja das daddjo ahte «departemeanta ipmirda ahte Sámi vuoigatvuođalávdegotti bargu sáhttá dahkat dárbbašlažžan árvvoštallat ođđa rievdadusaid boazodoalloláhkii».»

Sámi vuoigatvuođalávdegotti 2 čielggadus lei gulaskuddamis guovvamánu 2008 rájes gitta cuoŋománnui 2009. Lávdegotti evttohusat gusket máŋgga departemeantta fágasurggiide, ja danin lea nammaduvvon bargojoavku ámmátdásis mas leat fárus máŋga departemeantta maidda ášši guoská. Bargojoavkku jođiheaba Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta ja Justis- ja politidepartemeanta ovttas, ja praktihkalaš ovttastahttinbargguid doaimmaha Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta.

Go lávdegotti evttohusat guoskkahit nu ollu iešguđetlágan beroštumiid, de lea departemeanta válljen hui viidát čuovvolit dán barggu. Boahtá biddojuvvot deaddu dasa ahte juohkit dieđuid ja čohkket dieđuid ja oainnuid olbmuin geat ásset guoskivaš guovlluin, earenoamážit, guoskivaš fylkasuohkaniin ja suohkaniin, Sámedikkis ja ealáhus-ja berošteaddjiorganisašuvnnain. Sámediggi ja departemeanttat lágidedje guovvamánu 7. beaivvi 2011vuosttaš čoahkkima politihkalaš dásis gos lei áššin Sámi vuoigatvuođalávdegotti 2 evttohusaid čuovvoleapmi. Dan čoahkkimis digaštalle earet eará dan movt galgá organiseret konsultašuvnnaid mat Sámedikkiin galget čađahuvvot. Njukčamánu 29.beaivvi 2011 čađahuvvui maid čoahkkin politihkalaš dásis guoskivaš fylkasuohkaniiguin, gos digaštalle earet eará movt bargu galgá jođihuvvot viidáseappot.

2.8.2 Guovlluid suodjaleapmi

Čujuhit Sámedikki jahkedieđáhusa kap. 6.3.3

Gonagas stáhtaráđis mearridii guovvamánu 18. beaivvi 2011Návetvuomi ja Njemenjáiku (Návuonas) eanaguovlluid suodjaleapmi Romssas. Gonagas stáhtaráđis dohkkehii guovvamánu 25. beaivvi 2011Rohkunbori álbmotmeahci. Birasgáhttendepartemeanta lea ožžon evttohusaid mat gusket Goahteluobbala suodjaleapmái Guovdageainnu suohkanis, Bajit Anárjoga álbmomeahccái Kárášjoga gielddas ja Sundsfjordfjellet álbmotmeahccái Nordlánddas.

Konsultašuvnnain leat boahtán ovttaoaivilii áššis mii gusoká Návetvuomi ja Njemenjáiku (Návuonas) ja Rohkunborri eanasuodjalanguovlluide. Dan oaidná maid listtus masa konsultašuvnnat leat biddjojuvvon, gurgadasas 2.1.3.

Birasgáhttendepartemeanta lea loahpalaččat meannudeamen Goahteluobbala suodjalanplána (Finnmárkkus), evttohuvvon suodjalanplána mii guoská Bajit Anárjoga álbmotmeahci viiddideapmái (Finnmárkkus) ja Lahku álbmotmeahci suodjalanplána(Nordlánddas). Galget čađahuvvot konsultašuvnnat Sámedikkiin nu fargga go vejolaš.

2.8.3 Kulturmuittuid suodjaleapmi

Čujuhit Sámedikki 2010 jahkedieđáhusa kapihttalii 6.3. Kulturmuittuid suodjaleapmi.

Sámediggi lea, nugo fylkasuohkanat nai, regionála kulturmuittuid hálddašeaddji áššiin mat gusket sámi kulturmuittuide. Dat deattuhuvvui láhkarievdademiin 01.01.09 rájes, gos Sámediggi váldojuvvui mielde kulturmuitolága § 28 tekstii(Geassemánu 9.beaivvi 1978 láhka nr. 50 kulturmuittuid birra) rievttes eiseváldin lága mearrádusaid mielde. Sámedikki váldeviidodat lea ráddjejuvvon sámi kulturmuittuide mat leat boarraseappot go 100 jagi. Kulturmuitolága váikkuhanguovlu lea miehtá riikka. Danin ii leat kulturmuitolágas definerejuvvon Sámedikki ovddasvástádussii ja bargoviidodahkii sierra hálddašanguovlu.

Muđui lea viidát dohkkehuvvon ahte sámi kulturmuittut leat dehálaš oassi olles sámi historjjá ja ovdahistorjjá dokumenteremis. Sierra kulturmuitohálddahusa ásaheapmi mearkkaša ahte lea dohkkehuvvon ahte gávdno sierra sámi ovdaáigi.

2.8.3.1 Sámi kulturmuittuid hálddašeapmi

1994:s sirdojuvvui sámi kulturmuittuid hálddašeapmi Sámi kulturmuitoráđđái, mii lei sámi kulturmuittuid regionála hálddašanorgána, ja dasa sirdojuvvui hálddašanváldi seammaláhkái go fylkasuohkanis lea. Sámi kulturmuitoráđđi heaittihuvvui 01.01.01, ja sámi kulturmuittuid hálddašeapmi biddjojuvvui njuolga Sámediggái, gos dat dál lea sierra ossodat. Regionála juohkin bisui nugo ovdalge lei.

Birasgáhttendepartemeanta mearridii geahččalanáigodaga dán ortnegii, vuosttažettiin golmma jahkái, dan botta vurdet prinsihpalaš čilgehusa dasa makkár rolla Sámedikkis galgá leat. Lei dárbu árvvoštallat makkár vásáhusat dán hálddašanmálles leat go geahččá politihkalaš, juridihkalaš ja konstitušuvnnalaš čuolmmaide mat dan čuvvot. Ortnega árvvoštalai Norgga gávpot- ja regiuvdnadutkan instituhtta 2003:s. Hálddašeapmi lea reivves 20.12.04 delegerejuvvon Sámediggái goittot vuos ain, dassážii ođđa hálddašanortnet čielgá.

2.8.3.2 Sámedikki ovddasvástádus ja bargamušat

Kulturmuitolága § 28 mielde, gč. guovvamánu 9. beaivvi 1979 gonagaslaš resolušuvnna § 19, lea Birasgáhttendepartementii addojuvvon váldi mearridit mii lea rievttes váldeásahus ja maiddái lea addon váldi mearridit dárkilit njuolggadusaid dasa movt láhka galgá čađahuvvot. Departemeanta lea láhkaásahusa bokte kulturmuitolágas addán válddi Sámediggái hálddašit sámi kulturmuittuid.

Sámedikki váldi kulturmuitolága mielde čuovvu kulturmuitolága láhkaásahusa mi guoská fágalaš ovddasvástádusjuohkimii jna.maid Birasgáhttendepartemeanta lea dohkkehan 29.05.00.

Sámediggi lea fágalaččat Birasgáhttendepartemeantta ja Riikaantikvára vuollásaš. Mearrádusaid maid Sámediggi dahká, sáhttá váidit Riikaantikvárii. Birasgáhttendepartemeanta sáhttá addit oppalaš njuolggadusaid dasa movt delegerejuvvon válddi galgá hálddašit.

Lassin formálalaš mearrádusaiddahkan gelbbolašvuhtii kulturmuitolága mielde, gullá Sámedikki váldái maid sámi kulturmuittuid suodjaleapmi plána-ja huksenáššiin plána-ja huksenlága mielde. Sámediggi sáhttá ovddidit vuosteákkaid plánaide mat áitet našunála ja dehálaš regionála kulturberoštumiid. Sámedikkis lea, seammaládje go fylkasuohkanis nai, ovttaslágidanovddasvástádus, ja galgá dárbbu mielde gulahallat hálddašanmuseaiguin ja Riikaantikvárain. Riikaantikvára lea ásahan bargovieruid dakkár oktavuođaide gos Sámediggi ii ovddit vuosteákkaid vaikko kulturmuittut ja kulturbirrasat main lea našunála árvu, leat áitojuvvon. Diekkár oktavuođain galgá diehtu mannat Riikaantikvárii, nu ahte direktoráhtta sáhttá váldit badjelasas plána ja vejolaččat ovddidit vuosteákkaid.

Sámedigi lea vuolláičállán vásedin ovttasbargosoahpamušaid daid fylkasuohkaniiguin gos dávjjimusat gávdnojit sámi kulturmuittut. Ovttasbargosoahpamušain lea kulturmuittuid hálddašeapmi okta dain čuoggáin mat soahpamušas namuhuvvojit. Dat lea maid okta dain surggiin gos Sámediggi ja fylkasuohkan galgaba ásahit ovttasbarggu lassin dan ovttasbargui mii juo lea mearriduvvon kulturmuitolága láhkaásahusain.

2.8.3.3 Kulturmuitolága mearrádusat mat gusket sámi kulturmuittuide

Kulturmuitolága § 4 vuosttaš lađas, maŋemus cealkka, cealká ahte sámi kulturmuittut mat namuhuvvojit lága, mat leat boarraseappot go 100 jagi, leat automáhtalaččat suodjaluvvon. Dálá lágat leat hástaleaddjit ja danin lea ge departemeanta vuolggahan dakkár áigumuša ahte ferte dárkilit guorahallat ahte fertešii go dálá láhkamearrádusa rievdadit. Jus dan dahkat, de ferte ulbmilin leat dat ahte oamasteaddjit ja hálddahus čielgaseappot sáhttet mearrádusa vuođul juo mearridišgoahtit mii lea sámi kulturmuitu ja movt dan galgá gieđahallat kulturmuitolága mearrádusaid mielde.

Departemeanta áigu álggahit konultašuvnnaid Sámedikkiin dán áššis.

2.8.3.4 Riikaantikvára sámi kulturmuittuid suodjalanprográmma

Riikaantikvára 10 suodjalanprográmma álggaheapmi dieđihuvvui St.dieđáhusas nr. 26 (2006–2007) Ráđđehusa biraspolitihkka ja riikka birasdilli. Dien dieđáhusas árvaluvvui čuovvolit Sámedikki prošeavtta mii guoská sámi huksenárbevieruide. Departemeanta čuovvola dán barggu, earet eará juolludemiiguin mat sihkkarastet ahte automáhtalaččat suodjaluvvon sámi huksenárbevierut kártejuvvojit ja lágiduvvojit nu ahte hálddahus daid sáhttá árvvoštallat Askeladden kulturmuitobásain.

2.8.3.5 Ekonomalaš váikkuhangaskaoamit

Birasgáhttendepartemeantta Prop 1S kapihtal 1429 poasttas 50 Doarjagat sámi kulturmuitobargguide, evttohuvvo juolluduvvot 3 miljovnna bušeahttajahkái 2011. Viidáseappot lea 1 milj. ruvdno vuollásašpoasttas 72.5 merkejuvvon suodjaluvvon ja eará earenoamáš árvosaš kulturbirrasiid ja kultureatnamiid suodjaleapmái ja sihkkarastimii, Unjárgga suohkana Ceavccageađggi kulturmuitoguvlui. Departemeanta áigu dárkileappot geahčadit juolludemiid mat mannet sámi ulbmiliidda, dainna áigumušain ahte heivehit daid buorebut dárboanalysaide mat dán suorggis leat.

2.9 Kultuvra

Čujuhit Sámedikki jahkedieđáhusa 4.kapihttalii.

2002 rájes lea ollu kulturinstitušuvnnaid ja kulturdoaimmaid hálddašanovddasvástádus sirdojuvvon Sámediggái. Sámediggi hálddaša rámmajuolludeami kulturulbmiliidda mii juolluduvvo stáhtabušeahta 320. kapihttalis Oppalaš kulturulbmilat, poasta 53 Sámediggi. Lea Sámedikki ovddasvástádus vuoruhit dien rámma siskkobealde ja bearráigeahččat ahte juolludeamit adnojit buoremus lági mielde sámi kultuvrra nannemii ja áimmahuššamii. Juolludeamit galget geavahuvvot čuovvovaš ulbmiliidda: sámi musihkkafestiválat, sámi dáiddárstipeanddat ja stipeandalávdegotti golut, sámi dáiddainstitušuvnnaid čájáhusbuhtadusat, Beaivváš Sámi Našunálateáhter, Nuortanásti áigečála, báikenammabálvalus ja sámelága mearrádusaid čuovvoleapmi mii guoská sámegillii, Sámedikki girjerájus, johtti bibliotehkabálvalus ja sámi museat. Muđui juolluda Sámediggi doarjagiid iežas vuoruhemiid mielde.

Juolludeamit Sámedikki kulturulbmiliidda kapihttalis 320, 53.poasttas leat 2011:s lagabui 67,4 miljovnna. 2005 rájes leat dán poastta juolludeamit lassánan sullii 35 miljovnna ruvnnuin. Ulbmil lassánemiin leamaš addit Sámediggái buoret vejolašvuođa jođihit áŋgiris kulturpolitihka, Soria Moria-julggaštusa ja Kulturloktema áigumušaid mielde.

2.9.1 Sámi kulturviesut

Čujuhit Sámedikki jahkedieđáhusa kapihttalii 4.2.

Stáhtabušeahta kahpihttala 320 Oppalaš kulturulbmilat, poasttas 73 Našunála kulturvisttit, juolluduvvui 7,3 milj. ruvnno 2010:s Davvi álbmogiid guovddáža huksemiidda (ovdalaš Ája Sámi guovddáš). Dien huksenprošektii juolluduvvui 5,2 milj. ruvdno 2009:s ja 5 miljovnna 2011:s. Viiddiduvvon oassi mas lea museadoaibma ja sámi girjerájus rahppojuvvo álbmogii 2011 geasi. Huksejeaddji lea Statsbygg.

2010:s ráhkadii Statsbygg Saemien Sijte prošeavtta Snoases. Prošeaktagoluid ruhtada Statsbygg viessoláigoortnet. Viessoláiggu ferte gokčat jahkásaš juolludemiiguin stáhtabušeahta 320. kapihttala, poasttas 53 Sámi kulturulbmilat, maid Sámediggi hálddaša.

Statsbygg lea Sámedikki bargogohččuma vuođul álggahan Sámi dáiddamusea huksenprográmma, mii galgá šaddat oassin Sámi Vuorká-Dávviriidda.

2.9.2 Sámi teáhterat

Čujuhit Sámedikki jahkedieđáhusa kapihttalii 4.5 Sámi teáhterat. Das čállojuvvo ahte Beaivváš Sámi Našunálteáhter máŋga jagi juo lea vásihan heajos bušeahttaovdáneami go bálddastahttá eará našunála ja regionála teáhteriiguin. Departemeanta čujuha dasa ahte Sámediggi lea ožžon sullii 25 miljovnna ruvnno reálalassáneami dan rájes kulturlokten ásahuvvui, ja diein ruđain lea dušše sullii 5 miljovdna merkejuvvon earenoamáš ulbmiliidda. Stáhta juolludemiin leat váldán vuhtii dan ahte Sámedikkis galgá leat vejolašvuohta vuoruhit lassi doarjaga Beaivváš Sámi Našunálteáhterii.

Kulturdepartemeantta sirddii 2010:s stáhta ossosiid Beaivváš Sámi Našunálteáhteris, 40 000 kr, nuvttá Sámediggái, gč. Kultur-ja girkodepartemeantta mearrádusa VII, Prop 1 S (2009–2010).

Sámediggi dieđiha 2010 jahkedieđáhusas ahte Guovdageainnu musihkkafestivála áigu ohcat Kulturdepartemeanttas čanastatfestiválárvvu. Kulturdepartemeanta ii leat dán rádjái vel ožžon diekkár ohcamuša.

2.9.3 Museat

Čujuhit Sámedikki jahkedieđáhusa kapihttalii 4.9 Sámi museat, gos daddjojuvvo ahte «Sámi museat eai leat ožžon dan ekonomalaš ovdáneami museanuppástuhttimis maid ledje vuordán. 2010 Stáhtabušeahtas ii lean doarvái ruhta loktet sámi museaid ekonomalaš dili.» Sámedikki ovddasvástádus lea vuoruhit iešguđetlágan doaimmaid gaskkas kultursuorggis, ja ferte ieš guoddit ovddasvástádusa das mii lea juolluduvvon sámi museaide. Juolludeamit Sámedikki kulturulbmiliidda leat sakka lassánan maŋŋemus logi jagis. Departemeantta buseahttaproposišuvnnain lea kap. 320, 53.poastta teavsttas máŋgga geardde čujuhuvvon sámi museaid dárbbuide, gč. earenoamážit 2009 proposišuvnna gos celkojuvvo ahte «Kultur- ja girkodepartemeanta lea earet eará mearkkašan ahte Sámediggi lea dieđihan earenoamáš dárbbuid museasuorggis». 2008-proposišuvnna lasiheamis aiddostahttit ahte ođđa nuortalaš musea jođihangoluid Njávddámis galgá gokčat juolluduvvon rámma siskkobealde.

Sámediggi čujuha jahkedieđáhusastis ahte ABM-ovddideapmi lea heaittihuvvon sierra orgánan ođđajagimánu 1. beaivvi rájes 2011. Eanas oassi musea- ja arkiivabargguin mat ovdal gulle ABM-ovddideami vuollái, leat sirdojuvvon Norgga kulturráđđái. 2011 juolludanreivvestis Norgga kulturráđđái cealká departemeanta ahte Norgga kulturráđđi galgá viidásit fievrredit ABM-ovddideami ovdalaš ovddasvástádusa mii guoská sámi kultuvrra ja sámi kultuvrralaš girjáivuođa áimmahuššamii, geahča maiddái kap. 14 i St.dieđ. nr. 28 (2007–2008) Sámepolitihka birra.

2.9.4 Mediafálaldagat

Kulturdepartemeanta čujuha Sámedikki jahkedieđáhusa kapihttalii 4.15 Mediafálaldagat, gos celkojuvvo ahte:

«Sámediggi lea ovdal dovddahan ahte háliida ceahkkálastit sámi čállingielaid, nu ahte preassadoarjaga njuolggadusat sámi áviissaide berrejit rievdaduvvot. Dán oainnu lea Sámediggi hilgon, muhto oaivvilda ain ahte mediafálaldat julev- ja máttasámegillii galgá nannejuvvot ja ovddiduvvot. Dasa galget várrejuvvot ruđat, muhto daid ruđaid ferte doallat sierra dábálaš ruđain mat juolluduvvojit sámi pressii.»

Kulturdepartemeanta čujuha ahte sámi áviissaid doarjjaortnegii lea ásahuvvon earenoamáš doarjja mii guoská áviisasiidduid ráhkadeapmái julev-ja máttasámegillii. Dat ortnet lea ásahuvvon juste danin go lea áigumuš nannet mediafálaldagat dieid gielaide. 2010:s oaččui NordSalten báikkálaš áviisa (julevsámegiella) ja Snåsningen áviisa (máttasámegiella) doarjaga dien ortnegis. Sámedikki hálidus oažžut doarjaga julev-ja máttasámi mediafálaldagaide olggobealde sámi áviissaid rámmadoarjaga, galgá árvvoštallojuvvot dábálaš bušeahttamannolaga oktavuođas.

2.10 Giella

Čujuhit Sámedikki jahkedieđáhusa 3.kapihttalii.

2.10.1 Sámegielat

Sámegielaid dilli almmolaš dihtomielas lea nannoseabbo go goassege ovdal. Lágat ja ortnegat mat vuhtiiváldet sámiid giellavuoigatvuođaid leat leamaš veahkkin loktemin sámegielaid árvvu. Riekti oažžut oahpahusa sámegilli mánáidgárddis ja skuvllas sihkkarastá buot sámi mánáide vuoigatvuođa beassat oahppat sámegiela, beroškeahttá das gos sii ásset. Kulturviesuid, giellaguovddážiid ja eará doaibmasajiid nannen gos besset sámegiela geavahit, lea addán eanebuidda vejolašvuođa gullat ja geavahit sámegiela astoáiggis. Diet ásahusat leat maid leamaš dehálaš oahppanbáikin olggobealde skuvlla, ja áinnas ollesolbmuide geat hálidit oahppat sámegiela.

Sámi servodat bargá systemáhtalaččat sámegielaid nannemiin. Sámediggi, sámi institušuvnnat ja sámi preassa barget dehálaš barggu sámegiela ovddideamis iešguhtege su ovddasvástádussuorggis.

Báikkálaš sámi servodagain áŋgiruššet sámegiela ovddidemiin. Oallugat bidjet ollu barggu dasa ahte bisuhit giela dakko bokte ahte álggahit doaimmaid gos sáhttet geavahit ja oainnusindahkat sámegiela.

Sámegielat leat ihtán eanet oidnosii almmolaš lanjain. Ollu suohkanat ja institušuvnnat, sihke sámegiela hálddašanguovllus ja dan olggobealde, bidjet galbbaid sámegillii.

Dađistaga eanet suohkanat, fylkasuohkanat ja stáhtalaš doaimmat barget áŋgirit nannet diehtojuohkima sámegillii ja maiddái nannet sámegielaid geavaheami iežaset doaimmain. Sámegiela hálddašanguovlu lea 2006 rájes viiddiduvvon golmmain suohkaniin. Dasa lassin lea vel okta suohkan ohcan beassat mielde hálddašanguvlui, ja máŋga eará suohkana árvvoštallat ohcat.

Sámegielat leat eanet oainnus mediain. TV:s, radios, áviissain ja áigečállagiin besset dađistaga eanebut beaivválaččat gullat ja lohkat sámegiela.

Liikká leat mis ollu hástalusat go guoská dasa movt sihkkarastit sámegielaid ealli giellan Norggas. Mii vásihit ahte mánáid lohku sámi mánáidgárddiin njiedjá ja ohppiid lohku geat válljejit sámegiela 2.giellan vuođđoskuvllas njiedjá maid. Leat maid veaháš unnit oahppit geain lea sámegiella 1.giellan.

Julevsámegiella ja máttasámegiella lea earenoamážit áitojuvvon gielat danin go dain guovlluin leat unnán giellageavaheaddjit, ja danin go leat guhkit áiggi leamaš unnitlogudilis, maiddái sámi giellaservodagas. Danin atná ráđđehus earenoamáš fuolá diein gielain iežas politihkas mii guoská sámi gielaide, ja sámegielaid doaibmaplánas lea ge biddjojuvvon earenoamáš deaddu doaimmaide mat nanneše máttasámegiela ja julevsámegiela. Mis leat golbma seammaárvosaš sámegiela Norggas – davvisámegiella, julevsámegiella ja máttasámegiella. Váldobargun lea sihkkarastit buriid eavttuid nu ahte buot golbma sámegiel suopmana bisoše ealli giellan maiddái boahttevaš buolvvain. Váldobargun lea bidjat liige searaid nannet daid gielaid ja daid giellaguovlluid mat leat earenoamáš rašes dilis, vai sihkkarastit ahte buot golbma giela ovdánit seamma dásis.

Mii guoská nuortalašgillii ja bihtánsámegillii, de ferte nannenbargun leat álggahit báikkálaš ja rájiidrasttideaddji giellaprošeavttaid maid vuođđun lea dieid gielaid duohta dilli.

2.10.2 Sámegielaid doaibmaplána – dálá dilli ja movt viidáseappot bargat

Čujuhit Sámedikki jahkedieđáhusa kapihttalii 3.2.

Sámegielaid doaibmaplána ovddiduvvui miessemánus 2009. Doaibmaplána doaibmaáigodat lea 5 jagi. Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta oktiilastá doaibmaplána čuovvoleami, dan barggus gulahallá ja ráđđádallá Sámedikkiin.

Vuosttaš raporta mii čilge dan man muddui doaibmaplána dál lea čađahuvvon, Sámegielaid doaibmaplána – makkár dilli lea 2010:s ja movt bargat viidáseappot 2011:s, ovdandivvojuvvui ođđajagimánus 2011. Dan raportta ráhkadeami oktavuođas leat gulahallan ja ráđđádallan Sámedikkiin ja ovttasbargan guoskivaš departemeanttaiguin. Raporttas oaidná man muddui ja movt plána doaimmat leat čađahuvvon. Muhtun doaimmat leat nannejuvvon ja muhtun ođđa doaimmat leat lasihuvvon. Raporttas leat oktiibuot 78 doaimma dáin surggiin:

Oahppat – mii guoská dasa movt nannet oahpaheami davvi-, julev – ja máttasámis ja movt oahpahit dieid gielaide mánáidgárddiin ja skuvllain, nannet dakkár báikkiid gos sámegiela geavahit ja buoridit váhnemiid vejolašvuođaid oahppat sámegiela. Nannenguovlluin lea dehálaš oččodit eanebuid váldit oahpu sámegielas.

Geavahit – mii deattuha dan ahte lasihit almmolaš sámegiel fálaldagaid, earet eará nannet sámegielmáhtu ja kulturgelbbolašvuođa almmolaš doaimmaid ja bálvalusain, ovddidit giellateknologiija ja lasihit diehtojuohkima buot sámegielaide sámi geavaheddjiide.

Oaidnit – mii čalmmustahttá sámegielaid oainnusindahkama almmolaš lanjain. Guovddáš áššin dás lea dat ahte sámegielat galget oidnot mediain, filmmain, girjjálašvuođas ja interneahtas, ja maiddái galgá galbbain oidnot sámegiella.

Raporta mii čilge sámegielaid dálá dili sisttisdoallá ollu doaimmaid mat galget nannet máttasámegiela ja julevsámegiela virkkosmahttima. 2011 rájes galget maid álggahuvvot doaimmat maid ulbmil lea virkkosmahttit sámegiela markagiliguovlluin. Dáid doaibmadoarjagiid hálddaša Nordlándda Fylkamánne.

2.10.3 Sámegielaid geavaheami iskkadeapmi

Sámegielaid doaibmaplánabarggut leat middjiide čájehan ahte lea dárbu oažžut áigái eanet systemáhtalaš dieđuid das man oallugat hupmet guđege sámegiela ja makkár oktavuođain sii hupmet sámegiela. Danin bargagohte ge Sámediggi, Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta ja Oahpahusdepartemeanta 2011 giđa oažžut johtui stuora giellaiskkadeami, mii galgá kártet eaŋkilolbmuid gielladili sámi álbmogis. Dien iskkadeamis galgá ráhkaduvvot raporta mii galgá leat gárvvis 2012 giđđii. Ulbmil iskkademiin lea oažžut dihtosii man ollu olbmot máhttet guđege sámegiela hupmat ja čállit, makkár dilálašvuođain sii geavahit giela ja man muddui sámegiella adno gulahallangiellan mánáidgárddis, skuvllas, barggus, oahpahusas, ástoáiggis, báikkálaš servodagas dahje eaktodáhtolaš dahje politihkalaš bargguin.

Dien iskkadeami bohtosat šaddet dasto oassin dan vuđđui man ektui gielladoaimmaid galgá plánet buot dásiin servodagas, maiddái stáhta, regionála ja suohkaniid dásis.

2.10.4 Sámelága giellanjuolggadusaid geahčadeapmi

Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta lea álgán geahčadit sámelága giellanjuolggadusaid, dan vuođul go 2007 sámelága giellanjuolggadusat leat árvvoštallojuvvon ja danin go hálddašanguovlu gos sámelága giellanjuolggadusat doibmet, lea viiddiduvvon maiddái julevsámi ja máttasámi guovlluide. Dan barggus leat fárus eará guoskivaš departemeanttat ja mis lea gulahallan Sámedikkiin. Go leat geargan geahčadeamen sámelága giellanjuolggadusaid, de galgá árvvoštallojuvvot lea go daid dárbu rievdadit.

2.11 Mánáidgárdi

Čujuhit Sámedikki jahkedieđáhusa kapihttalii 2.5.

2.11.1 Čálalaš ávdnasat

Sámediggi lea ovttasbarggus Oahpahusdepartemeanttain ráhkadan bagadallama mánáidgárddiid rámmaplána sámi oassái. Lea maid ráhkaduvvon diehtojuohkingihpa sámi mánáid birra ja leat almmuhuvvon guokte Sullán mánáidgárdeáigečállaga.

Sámegielaid doaibmaplána čuovvileapmin leat čuovvovaš almmuheamit jorgaluvvon mátta-ja davvisámegillii: «Fáddágirjjáš. Mánáidgárddi giellaárvvosmahttin ja giellabiras» ja bagadallangihpa «Boarrasepmosis nuoramussii. Ovttasbargu ja oktavuođat mánáidgárddis ja skuvllas».

2.11.2 Doarjagat

2010 bušeahtas lei biddjojuvvon ja juolluduvvui 1 miljovdna sámi mánáidgárddiid oahpponeavvuide. Sámediggi dieđiha ahte ledje boahtán 7 ohcamuša, ja ahte juolluduvvui 1,031 miljovdna ovtta prošektii. Dasto lei 2010:s biddjojuvvon 9,905 miljovnna sámi mánáidgárddiide doarjjan Máhttodepartemeantta bušeahttakapihttalis 231, poasttas 50. Asplan Viak lea čađahan árvvoštallama mas lea geahčadan sámi mánáidgárddiid doarjjaortnega, ja das boahtá ovdan ahte mánáidgárddit ieža vásihit ahte doarjagiin lea mearkkašupmi mánáid ja bargiid sámegiela, kultuvrra, identitehta ja gálgguid ovddideamis.

2.12 Oahpahussuorgi

Čujuhit Sámedikki jahkedieđáhusa 2. kapihttalii.

Máhttodepartemeanta lea 2010:s leamaš mielde Sámegielaid doaibmaplána reviderenbargguin, mas namahuvvojit doaimmat buot dásiide oahpahusas.

Sámediggi ja Máhttodepartemeanta soabadeigga 2009:s ahte galget čađahuvvot njeallje ovttasbargočoahkkima hálddahusdásis juohke jagi, ja ahte bealálaččain lea čađat oktavuohta láhkabargguid ja eará áigeguovdilis áššiid hárrái. Čoahkkimiin ráđđádallet ja juogadit dieđuid áigeguovdilis áššiin mat gusket sámi oahpahussii buot dásiin – mánáidgárddiid rájes gitta alitdási ohppui. Dasa lassin lágiduvvojit dárbbu mielde konsultašuvnnat gaskal Sámedikki ja Máhttodepartemeantta.

2.12.1 Vuođđooahpahus

2.12.1.1 Sámegiel oahpponeavvut

Čujuhit Sámedikki jahkedieđáhusa kapihttalii 2.6.2.

Ain váilot ollu oahpponeavvut sámegillii. Danin nammaduvvui 2009:s bargojoavku mas leat Sámedikki, Máhttodepartemeantta ja Oahpahusdirektoráhta ovddasteaddjit. Joavku ovdandivui raportta geassemánus 2010 mas evttohit doaimmaid mat dagahivčče ahte sámegiel oahpponeavvuid ráhkadeapmi ja buvttadeapmi manašii jođáneappot. Lea Sámedikki ovddasvástádus čuovvolit raportta. Máhttodepartemeanta galgá oažžut dieđuid dien barggu birra, earet eará ovttasbargočoahkkimiin mat jámma lágiduvvojit Sámedikkiin.

2.12.1.2 Ovttasbargu Ruoŧain

Danin go váilot nu ollu oahpponeavvut sámegillii ja ovdalaš oktavuođaid vuođul mat leamaš sámegiel oahpaheami birra, lea ásahuvvon ovttasbargojoavku gaskal Ruoŧa ja Norgga mii galgá árvvoštallat movt sáhttit ovttasbargat vai nagodivččiimet buoridit sámegieloahpahusa. Bargu lea vásedin mátta-ja julevsámegielaid oahpahusa váste vuođđooahpposuorggis. Joavku lea ovttaoaivilis das ahte ferte geahččat movt sáhtášii ovttas láhčit gáidosisoahpahusa, oahpaheaddjioahpahusa ja oahpponeavvuid. Bargojoavkku raporta galgá doaimmahuvvot Ruoŧa oahpahusdepartementii ja Norgga Máhttodepartementii čakčamánus 2011.

2.12.1.3 Oahppoplánabarggut

Departemeanta lea bidjan Oahpahusdirektoráhta heivehit sámegiella vuosttašgiella oahppoplána ja oahppoplána dárogielas ohppiide geain lea sámegiella vuosttašgiella. Seamma guoská maid oktasašfágaid fidnofágaheiveheapmái sámegiel parallealla, ovttaárvosaš plánain. Árvvoštallat galgá go plánaid sáddet gáržžiduvvon gulaskuddamiidda.

2.12.1.4 Doarjja sámegillii vuođđooahpahusas

Bargojoavku mas leat mielde Sámedikki, Oahpahusdirektoráhta ja Máhttodepartemeantta áirasat, lea digaštallan fága-ja diibmojuohkima ohppiide geain lea sámegieloahpahus. Joavku ovdanbuvttii iežas raportta ođđajagimánus 2011, ja das árvaluvvojit ollu rievdadusat. Máhttodepartemeanta lea dál daid evttohusaid čuovvolemiin bargamin.

Máhttodepartemeanta lea ožžon dieđuid mat muitalit ahte dat vuogit movt rehkenastit doarjaga sámegieloahpahussii, leat váddásat ipmirdit, ja ahte doarjjamearit leat beare vuollin. Oahpahusdirektoráhtta lea bivdojuvvon geahččat doarjagiid meroštallama 2011:s, ja árvvoštallat lea go dárbu rievdadit rehkenastinvugiid. Jus šaddá áigeguovdilin nuppástuhttet rehkenastinvugiid, de áigu departemeanta dan bargui váldit mielde Sámedikki ja eará ásahusaid geaidda dát ášši guoská.

Mii guoská dasa movt galgá rehkenastit sámegieloahpahussii diimmuid hospiterema oktavuođas, de lea dat bargojoavku mii ođđajagimánus 2011 buvttii iežas raportta «Fága-ja diibmojuohkin ohppiide geain lea sámegieloahpahus», gieđahallan dien ášši.

Sámediggi lea maid ságastallan Máhttodepartemeanttain dan birra go leat ožžon dihtosii ahte suohkanat organiserejit hospiterema iešguđetládje, ja rehkenastejit diibmologu iešguđetládje ohppiide geat ožžot gáidosisoahpahusa. Departemeanta lea ge, earet eará Sámedikki dieđuid vuođul, bivdán Oahpahusdirektoráhta 2011:s kártet sámi gáidosisoahpahusa, maiddái dan movt hospiteren lágiduvvo.

2.12.1.5 Stuoradiggedieđáhusat

Sámediggi lea čađat ožžon dieđuid stuoradiggedieđáhusa birra nuoraiddási várás ja earenoamášoahpahusa birra/stáhtalaš pedagogalaš doarjjaortnega nuppástuhttema bargguid birra. Nuoraiddási dieđáhusa birra leat leamaš konsultašuvnnat, ja maiddái iešguđetlágan diehtojuohkinčoahkkimat.

Dieđáhus Stuoradiggái nr 18 (2010–2011) Oahppan ja oktavuohta guoskkaha doaimmaid mánáide, nuoraide ja rávisolbmuide. Dieđáhusas namuhuvvo earet eará ahte Sámi earenoamášpedagogalaš doarjja (SEAD) galgá ain bissut máŋggafágalaš Statped oassin. Davvi Statped oažžu SEAD riikkaviidosaš bargun. SEAD organiserema birra leat hupman Sámedikkiin dieđáhusa čálidettiin.

2.12.1.6 Sámi lohkanguovddáš

Sámi allaskuvla ásahii 2007:s Sámi lohkanguovddáža. Sámediggi, Máhttodepartemeanta ja Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta leat juolludan dasa doarjaga 2010:s ja 2011:s vai guovddáš jođihuvvo viidáseappot prošeaktan. Guovddáža bargu lea ovddidit vuođđogálggaid lohkamis, čállimis ja njálmmálaš giellageavaheamis buot golmma sámegielain, ja dan ulbmil lea leahkit dutkanbargguid álggaheaddjin ja oassálastit dutkamiin. Prošeaktaáigodagas galgá árvvoštallojuvvot berre go guovddážii ain juolludit doarjaga 2012 rájes. Árvvoštallamis váldit vuhtii bargguid maid guovddáš bargá mátta-ja julevsámegiela ektui.

2.12.1.7 Bearráigeahččan

Bearráigeahččan mii álggahuvvui 2009:s dan várás ahte geahččat movt sámi ohppiid vuoigatvuođat čuovvoluvvojit, joatkkašuvvui 2010:s. Bearráigeahčču čađahuvvui gávcci suohkanis ja ovtta fylkasuohkanis, ja almmustahtii golmma suohkanis spiehkastagaid. Ledje eanas dakkár spiehkastagat mat čájehit ahte suohkaniin váilot dohkálaš vuogádagat movt doaimmahit sámi ohppiide oahpu sámegielas dahje sámegillii, maid suohkanis lea geatnegasvuohta sidjiide láhčit. Lea maid raporterejuvvon ahte lea váttis gávdnat oahpponeavvuid, ja dat lea hástalus go galgá fállat oahpu sámegielas ja sámegillii. Dasa lassin čilgejit 2010 giđa bohtosat ahte muhtun oahppit geain lea vuoigatvuohta oažžut oahpahusa sámegielas ja sámegillii eai leat ožžon rievttes diibmologu buot fágain, nugo fága-ja diibmojuohkin lea Máhttoloktenplánain. Skuvlaoamasteaddjit orrot iešguđetládje láhčimin sámegieloahpahusa diibmologuid. Muhto go leat nu unnán oahppit geaid dilli lea iskojuvvon, de lea váttis dadjat oppalaččat jur juste man muddui dát suorgi lea deavdán sámi ohppiid vuoigatvuođaid nugo dat leat nannejuvvon oahpahuslágas. 2011 juolludanreivves leat mii bivdán Oahpahusdirektoráhta fievrredit viidáseappot bearráigeahččama jagis 2011.

2.12.2 Alitdási oahppu

Čujuhit Sámedikki jahkedieđáhusa kapihttalii 2.8.

Máhttodepartemeanta lea áigodagas 2010 gitta cuoŋománnui 2011 bargan golmmain prošeavttain mat earenoamážit gusket sámegiel alitdási ohppui:

2.12.2.1 Našunála rekrutterenstrategiija sámi alitdási ohppui (2011–2014)

Máhttodepartemeanta lea addán Sámi allaskuvlii bargun ásahit, jođihit ja leat čállingoddin našunála bargojovkui man ulbmil galggai leat ráhkadit strategiija dasa movt oččodit eanebuid váldit sámi alitdási oahpu, mas earenoamážit deattuhit sámi oahpaheaddjeoahpu ja sámegielaid. Bargu lea dál čađahuvvon ja strategiija lea leamaš gulaskuddamis.

2.12.2.2 SAK-doarjagat dan golmma sámegiela dulkaoahpahussii

Čujuhit Sámedikki jahkedieđáhusa kapihttalii 2.8.3.

Sámi allaskuvla oaččui juolludanreivves 04.05.10 1 milj. ruvnno sámi dulkaohppui, mii galgá doaimmahuvvot searválaga Nordlándda universitehtain, Davvi-Trøndelága allaskuvllain, Romssa universitehtain ja Oslo allaskuvllain. Juolludovvon doarjagat ledje nugogohčoduvvon SAK-ruđat (Proseassat mat nannejit ovttasbarggu, bargojuohkima ja áššáivuodjuma). Máhttodepartemeanta lea aitto ožžon čállosa mas evttohuvvojit lohkanplánat dien ohppui. Sámi allaskuvla čállá reivvestis ahte «fágalaš áššeguorahallamiin, ovddidanbargguid bokte, čielggademiiguin ja ovttasbargočoahkkimiin leat institušuvnnat searválaga ráhkadan vuođu ja hámi dasa movt garrasit nannet dulkaoahpu buot golmma sámegillii». Departemeanta áigu čuovvolit sin barggu.

2.12.2.3 Čihččet oahpaheaddjeoahpporegiuvnna ovddideapmi

Juolludanreivves 05.07.10 addojuvvo Sámi allaskuvlii bargun ovttastahttit ovttasbarggu man mihttomearri lea loktet sámi oahpaheaddjeoahpu kvalitehta. Dan ovttasbarggus leat mielde Nordlándda universitehta, Davvi-Trøndelága allaskuvla, Finnmárkku allaskuvla ja Romssa universitehta. Departemeanta lea deattuhan ahte lea dehálaš ovdanbuktit konkrehtalaš plánaid maid lea vejolaš čađahit. Dás lea vuosttažettiin sáhka sámi giellaoahppofálaldagain. Ulbmil prošeavttain lea ahte regionála ovttasbarggus eandalii galgá nannet máttasámegiela ja julevsámegiela gielalaččat.

2.13 Sámi árbevirolaš máhttu – Árbediehtu

Sámi allaskuvlla pilohtaprošeakta Árbediehtu – sámi árbedieđuid ja árbemáhtu kárten, bisuheapmi ja geavaheapmi álggahuvvui čakčat 2008. Prošeavtta ulbmil lea gávnnahit movt sáhttá čohkket, systematiseret, dokumenteret, gaskkustit ja vurkkodit sámi árbevirolaš máhtu. Bargu lea vuođustuvvon Biologalaš eatnatvuođakonvenšuvdnii, art 8 (j), mii lea eamiálbmogiid ja báikkálaš árbemáhtu birra.

Sámediggi ja Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta ja Birasgáhttendepartemeanta leat čuvvon prošeavtta ovttas guoskivaš fágaásahusaiguin. Prošeavttain sávvat vuthiiváldit sámi báikkálaš servodagaid dárbbu bisuhit ja viidásit fievrredit sámi árbedieđuid ja árbemáhtu, nu ahte dat nanosmáhttá sámi báikkálaš servodagaid.

Prošeavtta lea Sámi allaskuvla bargan searválaga dutkijoavkkuiguin ja báikkálaš olbmuiguin mátta, -julev-ja davvisámi guovlluin. Ovttasbarggus leat leamaš mielde: Árran (sámi guovddáš Áiluovttas Divttasvuonas), Saemien Sijte (sámi guovddáš Snoases), Mearrasámi guovddáš ja RiddoDuottarMuseat. Čuovvovaš máhttoinstitušuvnnat leat prošeavttas mielde: Gáldu (Álgoálbmotvuoigatvuođaid gelbbolašvuođaguovddáš), Romssa universitehta, NIKU (Norgga Kulturmuitodutkaninstituhtta) ja Sámi arkiiva.

Váldohástalus ovddosguvlui lea láhčit dili nu ahte árbemáhttu ja árbediehtu buorebut go dál sáhtášii adnojuvvot vuođđun politihkalaš ja hálddahuslaš mearridanproseassain, lassin akademalaš dutkamii.

Prošeavtta viidásit fievrredeamis ferte maiddái ovddidit ovttasbargovugiid fágabirrasiiguin mat barget sámi árbedieđuiguin davviriikkain.

2.14 Ealáhusat

Čujuhit Sámedikki jahkedieđáhusa 5.kapihttalii.

2.14.1 Innovasjon Norge

Sámedikkis lea alddis njuolggo ovttasbargu ásahusain Innovasjon Norge. Dien guovtti ásahusas lea ovttasbargošiehtadus, ja dál leat dan šiehtadusa ođasmahttemin. Evttohusaid oktavuođas mat gusket Innovasjon Norgii Od.prp. nr. 9 (2008–2009) Hálddahuslágaid rievdadanláhka jna., leat čađahuvvon konsultašuvnnat Sámedikkiin.

Oassin hálddašanođastusas lea ásahuvvon Innovasjon Norge ovttasbargoforum, mas leat mielde oamasteaddjit ja barggaheaddji departemeanttat. Forum čoahkkana guktii jagis, ja galgá ráhkadit guhkesáiggeplána mas boahtá ovdan movt fitnodaga galggašii strategalaččat ovdánahttit. Sámediggi bovdejuvvo čuovvut Ovttasbargoforuma čoahkkimiid. Sámediggi lei mielde foruma álggahančoahkkimis mii lágiduvvui skábmamánus š2010 ja čoahkkimis mii lei njukčamánnu 30.beaivvi 2011.

2.14.2 Eanadoallu

Čujuhit Sámedikki jahkedieđáhusa kapihttalii 5.6.

Sámedikki 2010 jahkedieđáhusas namuhuvvo earet eará ahte lea dehálaš doalahit eanadoalu miehtá riikka, ja maiddái bisuhit smávit doaluid. Dieđáhusas lea maid deattuhuvvon ahte eanadoallu ferte šaddat eanet gánnáhahttin. Diet ulbmilat heivejit bures ulbmiliidda mat leat ráđđehusa čállosis «Eanetloguráđđehusa politihkalaš vuođđolávdi» 2009–2013.

Ráđđehus áigu nannet miehtá riika eanadoalu mas leat máŋggalágán doallovejolašvuođat, ja mii bures heive boaittobealbáikkiide. Ráđđehus lea dasa lassin maid mearridan ahte áigu joatkit ovdánahttit ovddit stuoradiggeáigodaga eanadoalu dienas-ja čálgopolitihka. Dat lea deattuhuvvon jahkásaš eanadoallošiehtadallamiin. Vuosttaš eanadoallošiehtadusa rájes masa ráđđehusas lei ovddasvástádus 2006:s ja gitta 2011 rádjái (ovdal šiehtadallamiid) leat láhčán dili nu ahte galgá leat 54 pst. dienaslassáneapmi juohke jahkebargui.

Eanadoallošiehtadallamiin lea ráđđehus deattuhan boaittobealeanadoalu ja dan ahte galgá nannet unnit doaluid birgenvejolašvuođaid. Maŋemus eanadoallošiehtadallamiin, maiddái 2010:s, čađahuvvui earenoamáš nannen dakkár doaluide gos lea rásseguohtu šibitbuvttadeapmi.

Die leat dehálaš buvttadanmállet sámi eanadoalus. Dieinna nannemiin addá ráđđehus maiddái sámi eanadolliide buoret rámmaeavttuid. 2010:s dahke dálkkit stuora vahágiid eanadolliide Romssas. Diekkár viiddis vahágiid ovddas máksojuvvui buhtadus mas lei earenoamáš alla máksinmearri gieddevahágiidda dien fylkkas.

Doaimmat mat leat vásedin sámi eanadollui, čađahuvvojit ollislaš eanadoallopolitihka siskkobealde. Dát ii guoskka dušše ekonomalaš váikkuhandoaimmaide, muhto maiddái biras ja resursapolitihkkii, biebmopolitihkalaš doaimmaid deattuheapmái, ealáhusaid ovddideami nannemii ja opmodat-ja ássanpolitihkkii.

Davvi-Norggas leat váttis luonddudilálašvuođat eanadoalu jođiheapmái. Earet eará lea guhkes gaska doaluid gaskka ja guhkes mátki fievrredit gálvvuid ja eanadoallobuktagiid. Movttiidahttin dihtii jođihit ealli eanadoalu davviguovlluin, ja nu maiddái sámi eanadoalu, leat mii kanaliseren roavvafuođđar šibitdoallobuvttademiid Davvi-Norgii. Lea ásahuvvon buhtadanortnet buvttadanhehttehusaid várás, mat leat máŋggalágan váikkuhandoarjagat boaittobealguovlluide.

Eanadoaluide ii juolluduvvo dušše ekonomalaš váikkuhandoarjja mas lea njuolggo ávki dietnasii. Gávdnojit maid eará doarjjaortnegat, nugo fievrredandoarjja buot dehálaš eanadoallobuktagiidda, mii mearkkaša ollu davvinorgga fylkkaide. Bierggu fievrredandoarjja nannejuvvui sakka 2010 šiehtadallamiin, vai sihkkarastit vuovdima buot buvttadeddjiide beroškeahttá das man guhkkin eret njuovahagain sin doalut leat. Lassin doarjjaortnegiidda vuoruhuvvo dát oassi riikkas maiddái eará doaimmaiguin, nugo ovdamearkkadihte mielkeeriid juohkimis regiuvnnaid gaskka.

Eanadoallošiehtadusas sirrejuvvojit ruđat Sámedikki doarjjaortnegiidda mat galget geavahuvvot ealáhusovddidemiide. Dat galgá leat veahkkin ovddidit sámi eanadoalu. Sihke Sámediggi ja departemeanta leat deattuhan buori oktavuođa gaskal Sámedikki, Innovasjon Norge ja Finnmárkku ja Romssa fylkamánniid eanadoalloossodagaid go lea ságas ráhkadit strategiijaid dien regiuvnna eanadoalu investerendoarjagiidda.

Leat maid ásahuvvon ollu eará našunála ekonomalaš doarjjavejolašvuođa mat galget árvvosmahttit olbmuid ovddidit eanadoalu ealáhussan ja maiddái ovddidit ealáhusaid main leat čanastagat eanadollui. Die leat dakkár doarjagat maid maiddái sámi eanadoallit sáhttet ohcat. Dat leat earet eará Eanadoalu ovddidanfoandda giliidovddidandoarjagat (LUF), mat galget leat veahkkin láhčit dili ealáhusovdáneapmái mii ásaha vuođu gánnáhahtti árvoháhkama. Dakkár árvoháhkamii mii bistá ja nanne doaresbeal ássamiid dakko bokte go doalaha ealli eanadoalu oppalaččat ja eanadoalu opmodagaid earenoamážit. Daid doarjagiid hálddašit regionála dásis. Dasa lassin gávdnojit ollu eará doarjagat nugo earet eará Eanadoalu biepmuid ovddidanprográmma ja Sáivaguoli ovddidanprográmma.

Sámediggi ja Eanadoallo-ja biebmodepartemeanta leat ásahan dehálaš ja bissovaš bargovuogi, go lágidit čoahkkimiid ovdal eanadoallošiehtadallamiid, ja sáddejuvvojit maid čálalaš dieđut departementii. Dát oktavuohta Sámedikkiin čađahuvvui maiddái 2010:s.

2.14.3 Boazodoallu

Čujuhit Sámedikki jahkedieđáhusa kapihttalii 5.8.

Boazodoallu lea unna ealáhusaš našunála mihtuid mielde, muhto das lea stuora mearkkašupmi sihke sámi oktavuođas ja maiddái báikkálaččat, sihke ekonomalaččat, barggaheaddjin ja maiddái kultuvrralaččat. Boazodoallu lea álo ipmirduvvon ja dohkkehuvvon earenoamáš sámi ealáhussan. Danin lea ge boazodoallu dehálaš oassi sámi kultuvrra materiálalaš vuođus. Vuođđolága našuvnnalaš geatnegasvuođaid vuođul, ja álbmotrievttalaš njuolggadusaid vuođul mat gusket álgoálbmogiidda ja unnitlogu čearddaide, gehččojuvvo boazodoallopolitihkka oppalaš sámi- ja servodatpolitihkalaš oktavuođas. Danin lea ge boazodoallopolitihkka huksejuvvon guovtti iešheanalaš vuođu ala; okta mas lea ealáhuspolitihkalaš buvttadanárvu ja nubbi mas lea sámepolitihkalaš kulturárvu. Eanadoallo-ja biebmodepartemeanta lea boazodoallopolitihka ovddasvástideaddji departemeanta, ja Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta lea oppalaš sámepolitihka ovddasvástideaddji.

Guovtte geardde jagis gieđahallá Stuoradiggi boazodoallopolitihka, jahkásaš boazodoallošiehtadusproposišuvnnas ja jahkásaš stáhtabušeahta oktavuođas. Jahkásaš boazodoallošiehtadallamiin lea Sámedikkis observatørasadji, sii čuvvot šiehtadallamiid ovddosmanu. Diet mearkkaša ahte Sámedikki áirras čuovvu maiddái Stáhta beali siskkáldas šiehtadallančoahkkimiid. Dasa lassin addá § 4 Boazodoalu váldošiehtadusas Sámediggái vejolašvuođa buktit oaiviliid boazodoallošiehtadussii ovdal go Stuoradiggi mearrida jahkásaš stuoradiggeproposišuvnna boazodoallošiehtadusa birra.

Sámediggi meannuda gažaldagaid mat gusket boazodoallošiehtadallamiidda dievasčoahkkimis čavččabealde. Ovdal go stáhta buktá iežas fálaldaga, de lágiduvvo čoahkkin gaskal Eanadoallo-ja biebmodepartemeantta politihkalaš jođiheddjiid ja Sámedikki. Dan čoahkkimis čilge Sámediggi vuđoleappot iežas oainnu. Ovdal šiehtadallamiid doallá Sámediggi maid čoahkkima Norgga Boazosápmelaččaid Riikkaservviin (NBR). Viidáseappot sáhttá sámediggeráđđi buktit cealkámuša šihttojuvvon šiehtadussii miessemánu/geassemánu ráđđečoahkkimis. Sámediggi meannudii ja buvttii oaiviliid 2011/2012 Boazodoallošiehtadallamiidda čakčamánus, ja čoahkkin gaskal Sámedikki ja Eanadoallo-ja biebmodepartemantta lágiduvvui juovlamánu 14. beaivvvi 2010. 2011/2012 boazodoallošiehtadusa šiehtadallamiin čuovui Sámediggi juohke šiehtadallančoahkkima.

Cealkámušastis geardduhii Sámediggi ahte livččii lunddolaš Sámedikkiin ráđđádallat stáhta fálaldaga birra. Eanadoallo- ja biebmodepartemeanta ii vuhtiiváldán dien sávaldaga, ja čujuhii dasa ahte sámi boazodoalu oktavuođas leat sii válljen láhčit dili nu ahte galget šiehtadallat ekonomalaš váikkuhangaskaomiid. Jus ásahivččii vel konsultašuvdnaortnega lassin dábálaš šiehtadallamiidda, de dat departemeantta árvvoštallama mielde ii heive boazodoallošiehtadusa duogážii ja ulbmilii. Boazodoallošiehtadallamat leat vuođđun dasa ahte galgá ráhkaduvvot šiehtadusa guovtti bealálačča gaskii, stáhta ja boazodoalu, maid NBR ovddasta. NBR lea dat boazodoalloorganisašuvdna mainna stáhta doallá oktavuođa, mainna maid galgá ráđđádallat dain oktavuođain go stáhta ráđđádallá Sámedikkiin áššiin mat gusket boazodollui. Jahkásaš boazodoallošiehtadallamiin ja NBR organisašuvdnadoarjagiin vurdojuvvo ge ahte NBR vuhtiiváldá boazodoalu beroštumiid.

2011/2012 boazodoallošiehtadallamat boatkanedje ovdal go gávdne čovdosa. Go šiehtadallamat boatkanit, de ovddida stáhta, nugo daddjo Váldošiehtadusas, ieš iežas evttohusa Stuoradiggái, mas evttoha doaimmaid ja ekonomalaš rámmaid guoskivaš šiehtadusáigodahkii. Váldošiehtadusa mielde ja šiehtadallamiid loahppaprotokolla mielde mii čuovvu mielddusin, de lea ge dasto stáhta maŋemus ja divoduvvon fálaldat guovvamánu 17. beaivvi mii lea 2011/2012 Boazodoallošiehtadusa vuođđu. Loahpalaš šiehtadallančoahkkimis mieđaiga stáhta ja NBR praktiseret daid mearrádusaid maid Stuoradiggi loahpalaččat mearridii boazodoallošiehtadussan 2011/2012, ja čađahit dábálaš čađahanvugiid dan ektui mii guoská láhkaásahusaide ja muđui čuovvolemiid dan vuođul, gč.17.02.11 šiehtadallamiid loahppaprotokolla.

Ráđđehus meannudii stáhtaráđis cuoŋománu 1. beaivvi Prop 84 S (2010–2011) Boazodoallošiehtadusa 2011/2012, ja 2011 stáhtabušeahta rievdadusat jna. Boazodoallošiehtadusa 2011/2012 rámman lea mearriduvvon 102 milj.ruvdno. Dán áigodaga boazodoallošiehtadussii lea juolluduvvon 101milj. ruvnno stáhtabušeahta kap 1151 Boazodoallošiehtadusa čađaheapmái. Boazodoallošiehtadusa 2011/2012 áigodat lea suoidnemánu 1.beaivvis 2011 – geassemánu 30. beaivái 2012. Earret čilgehusaide mat gusket ekonomalaš váikkuhangaskaomiide mat dien áigodagas galget leat fámus, de sisttisdoallá proposišuvdna earet eará guovddáš hástalusaid ja bargamušaid mat leat boazodoalus.

Eanadoallo-ja biebmodepartemeanta bidjá iežas boazodoallošiehtadusevttohusas váldodeattu doaimmaide mat sáhttet veahkehit čađahit njuovvamiid dien áigodagas ja lasihit biergojođu. Dasa lassin bidjá departemeanta stuora deattu dasa ahte movttiidahttet márkanguvlui heivehuvvon buvttadeami ja árvoháhkama. Dáinna lágiin lea evttohus earenoamážit daid boazodolliid váste geain boazodoallu lea váldoealáhus. Lea čájehuvvon ahte go ásahuvvojedje dakkár doarjagat mat leat čadnon buvttadeapmái, daid doarjagiid sadjái mat eai lean čadnojuvvon buvttadeapmái, de lassánii boazonjuovvan, ja nu dat váikkuhii lassi árvoháhkamii boazoealáhusas. Ortnet ii leat olus rievdaduvvon maŋŋel nuppástuvvama, ja nu dat lea ge doaimmahan bissovašvuođa ja ovdadanvuođa váikkuhandoarjjapolitihkas. Dan buori ovdáneami vuođul, ja danin go lea dárbu movttiidahttet ain eanet buvttadit ja geahpedit boazologu muhtun guovlluin Finnmárkkus, de mielddisbukta evttohus ahte galgat joatkit ja viidáseappot ovddidit doarjagiid mat leat čadnojuvvon buvttadeapmái.

Boazodoallit čájehit dál stuora dáhtu njuovvat eanet bohccuid. Seammás lea otná márkandilli dakkár mii ráddje man ollu bohccuid njuovahagat sáhttet vuostáiváldit. Go dilli lea nie, de lea ge Eanadoallo-ja biebmodepartemeanta válljen vásedin vuoruhit doaimmaid mat váikkuhit dasa ahte sáhttit fas máhccat eanet dábálaš márkandilálašvuhtii, gos sáhttet sihkkarastit njuovvama ja bohccobierggu jođu márkaniin. Dasa lassin addá šiehtadus maid vejolašvuođa njuovvat eanet dan oktavuođas go orohagat galget čuovvolit dohkkehuvvon jođihannjuolggadusaid.

Mii guoská boazodoallonissoniid dillái, de čujuhuvvo dasa ahte sis árbevirolaččat lea leamaš nanu sadji boazodoalus. Boazodoallonissonolbmot leat leamaš guovddážis bearraša ealáhusvuogi organiseremis, ekonomiija goziheamis, oahpaheamis ja mánáid ja nuoraid bajásgeassimis. Sii leat gorron dárbbašlaš sujiid ja duddjon atnubiergasiid, ja leat maid bearráigeahččan dábálaš dállodoalu.

Liikká lea nissonolbmuid dilli boazodoalus dađistaga heddjonan. Sivvan dasa lea earet eará dat ahte ealáhus rievddai luonddubirgemis ruhtabirgemii. Dál lea dilli nu ahte miha eanet bártnit ja dievddut leat čadnon boazodollui go nissonolbmot. Nissonolbmuin leat buoret vejolašvuođat válljet eará bargguid, danin go sis lea buoret oahppu. Dievddut eai oaččo albma válljenvejolašvuođaid bargoeallimis danin go sis váilu oahppu. Ovdaneapmi čájeha oalle čielgasit ahte nissonolbmot guđđet boazoealáhusa ja nu maiddái sámi ássanguovlluid. Dákkár ovdaneamibáruid oaidná oba čielgasit Finnmárkkus.

Lea ulbmil nannet nissonolbmuid dili boazodoalus. Dan barggus lea guovddážis dat makkár politihka nissonolbmot geat leat čadnon boazodollui ieža hálidit ja váillahit. Dat ahte nissonolbmot leat fárus boazodoalus váikkuha dávjá bures dollui ekonomalaččat. Nissonolbmuid searvan lea maid dehálaš go dan geahččá kultuvrralaš ja sosiála oktavuođain. Dasa lassin deattuhuvvo maid ahte nissonolbmuin lea guovddáš doaibma árbemáhtu fievrredeamis mánáide ja nuoraide boazodoalus, nugo ovdamearkkadihte giela, duoji ja borramušvieruid. Dien láhkái leat nissonolbmot mielde sirdimin ollu ábevirolaš osiid boazodoallokultuvrras boahttevaš buolvvaide. Maiddái rekrutterema hárrái lea dehálaš nannet nissonolbmuid dili boazodoalus.

Maŋemus jagiid leat čađahuvvon máŋga čielggadeami nissonolbmuid dili birra boazodoalus. 2010/2011Boazodoallošiehtadallamiin bohte bealálaččat ovttaide das ahte nammadit bargojoavkku mii galgá geahčadit ja árvvoštallat daid čielggademiid mat dál juo leat gávdnamis. Ulbmil lei evttohit konkrehtalaš doaimmaid mat sáhtáše ovddidit dásseárvvu boazodoalus.

Ovdalaš go 2011/2012 Boazodoallošiehtadallamat álge, de ožžo šiehtadallanbealálaččat raportta «Dásseárvu boazodoalus». Raporta lea sihke viiddis ja vuđolaš ja das leat ollu evttohusat movt sáhtášii ovddidit dásseárvvu ja nannet nissonolbmuid dili boazodoalus. Raporttas leat hástalusat ja dat dárbbaša áŋgiris čuovvoleami.

Raporta čájeha makkár mearkkašupmi lea das go strategiijat ja doaimmat mat galget nannet nissonolbmuid dili, olahit hui viidát, ja ahte ferte árvvoštallat sihke dakkár doaimmaid mat leat dušše oanehis áiggi ja guhkit áiggi doaimmaid oktilasvuođas. Dat čájeha maid man dárbu lea oažžut ollu oassálastit beroštit ja váldit ovddasvástádusa diekkár barggus. Danin lea ge dehálaš ahte dat bargu čuovvoluvvo systemáhtalaš ja ulbmillaš vuogi mielde, ja ahte dan oktavuođas vuoruhuvvo nu ahte árjanat biddjojuvvojit dohko gos dat eanemus ávkki dahket.

Eanadoallo- ja biebmodepartemeanta áigu čuovvolit raportta systemáhtalaččat ja vuđolaččat. Ja go doaimmat leat nu viidát ahte dat guoskkahit ollu ásahusaid/eiseválddiid, de áigu Eanadoallo-ja biebmodepartemeanta raportta čuovvolit dainna lágiin ahte sáddet dan álggos ovddasvástideaddji beliide gulaskuddamii ja árvvoštallamii. Vurdojuvvo ahte NBR bearráigeahččá ahte ealáhus oažžu raportta ja beassá dan árvvoštallat ja buktit dasa cealkámuša. 2012/2013 Boazodoallošiehtadallamiin galgá nissonolbmuid dili nannendoaimmaid viidásit čuovvoleapmi digaštallojuvvojit vuđolaččat, ja ferte maid árvvoštallat makkár doaimmaid galgá vuoruhit.

Norga ja Ruoŧŧa loahpahedje šiehtadallamiid ođđa boazodoallokonvenšuvnna hárrái guovvamánus 2009. Dalle soabadedje sáttagottit movt čállit konvenšuvnna oktan njuolggadusaiguin oktasaš hálddašanorgánaide maid evttohit ásahit, lassin guovloprotokollii mas guovllut leat geográfalaččat juhkkojuvon. Šiehtadallamiid boađus lea doaimmahuvvon dien guovtti riikka ráđđehusaide viidásit čuovvoleapmái. Šiehtadallamiid bohtosa vuolláičálii Ruoŧa eanadoalloministtar ja Norgga eanadoallo-ja biebmoministtar Ruoŧas golggotmánus 2009. Konvenšuvdna lea dál leamaš goappešat riikkain gulaskuddamiin. Ráđđehus áigu máhccat dán áššái Stuoradikkis dasto go ráhkada proposišuvnna mii guoska šiehtadusa ratifiseremii. Otná dilis lea vuos veaháš eahpečielggas goas ođđa konvenšuvdna doaibmagoahtá.

Čujuhit Sámedikki jahkedieđáhusa 85.siidui, gos Sámediggi váillaha seammadássásaš meannudanvuogi mii guoská divatgeahpedeapmái ja boazodoalu jođihangoluide. Dan oktavuođas čujuhuvvo Prop 1 LS (2010–2011) Vearru ja divvagat 2011, gos Ruhtadandepartemeantta árvvoštallá Norgga Boazosápmelaččaid Riikkasearvvi evttohusa dán áššis.

2.14.4 Bargu dieđáhusain Stuoradiggái mii guoská eanadoallo-ja biebmopolitihkkii

Eanadoallo-ja biebmodepartemeanta lea dál bargamin dieđáhusain Stuoradiggái eanadoallo-ja biebmopolitihka birra. Norggas lea ollu nuppástuvvan sihke eanadoalus ja eanadoalu eavttuin ja industriijas man vuođđun lea eanadoallu. Dieđáhusas galgá lea ollislaš lahkoneapmi eanadoallo-ja biebmopolitihkkii. Das galget leat biebmosihkarvuohta, biebmooadjebasvuohta, borrandábit, dearvvašvuohta ja biebmovallji dehálaš fáttát. Dieđáhus galgá gieđahallat buot beliid eanadoallo-ja biebmosuorggis, maiddái eanadoalu, vuovdedoalu, boazodoalu ja eará ealáhusaid mat vižžet veahkkeváriid eanadoalus. Viidáseappot galgá dieđáhus sisttisdoallat árvovirjjiid eanadoallo-ja biebmosuorggis, mat mannet geavaheaddjis, reidenlađđasa bokte gávpái ja fas geavaheaddjái. Departemeanta lea čađahan hui viiddis proseassa mas ollugat leamaš fárus vai oažžu oaiviliid maid sáhttá geavahit go bargá dieđáhusain. Váldoroganisašuvnnain ja Sámedikkis leamaš čoahkkimat departemeanttain.

2.14.5 Vuojahallan bohccot

Čujuhit Sámedikki jahkedieđáhusa kapihttalii 5.8.2.

Johtalusdepartemeanta lea bivdán Ruovdemáđiidoaimmahaga ráhkadit doaibmaplána eastadit elliid šaddamis toga vuollái. Go eallit vuojahallojuvvojit, de dat lea váttisvuohta sihke elliid buresbirgemii, ruovdemáđii johtalussii ja daid olbmuide geaidda dat guoská.

Doaibmaplána čalmmustahttá ealggaid, bohccuid ja sávzzaid vuojahallama. Ruovdemáđiidoaimmahat lea bidjan vuosttaš mihttomearrin ahte vuojahallan elliid lohku galgá njiedjat 2275 eallis 2010:s gitta 1400 eallái 2013:s. Dat doaibma galgá čađahuvvot dálá juolludemiiguin. Dien mihttomeari joksan gáibida buori ovttasbarggu báikkálaš eiseválddiiguin ja earáiguin geaidda ášši guoská.

2.14.6 Finnmárkku riddoguolástuslávdegoddi

Čujuhit Sámedikki jahkedieđáhusa kapihttalii 6.1.5.

Sámediggi vuoruha bargguid mat gusket mearrasámiid vuoigatvuođaid dohkkeheapmái ja nannemii, ja bargá áŋgirit Finnmárkku Riddoguolástuslávdegotti čielggadusa, NÁČ:2008:5, čuovvolemiin. Maŋŋá ráhkkanahttičoahkkima áššis, mii lei 2009:s, lea Sámediggi ja Guolástus-ja riddodepartemeanta čađahan golbma politihkalaš ja njeallje hálddahuslaš konsultašuvnna ášši čuovvoleami hárrái 2010:s ja 2011:s. Maŋemus politihkalaš konsultašuvdnačoahkkimis Unjárggas miessemánu 9.beaivvi 2011, bohte Guolástus-ja riddodepartemeanta ja sámediggeráđđi ovttaoaivilii das ahte galget čađahuvvot muhtun doaimmat Finnmárkku Guolástuslávdegotti čuovvolanbargun. Diet guokte bealálačča leat minddár ovttaoaivilis das ahte sis lea goabbatlágan ipmárdus das man viidát álbmotriekti váikkuha guolástanáššiin, muhto leat válljen várdat prinsihpalaš sierramielalašvuođa badjel ja čohkket návccaid gávdnat doaimmaide materiálalaš sisdoalu. Doaibmaevttohusat sisttisdollet earet eará lágas mearriduvvon guolástanrievtti – vissis eavttuid vuođul, lassieari rabas jovkui ja vejolašvuođa nannet báikkálaš váikkuheami guolástushálddašeamis.

Sámedikki eanetlohku attii dievasčoahkkimis geassemánnu 9.beaivvi 2011 doarjaga doaibmaevttohusaide. Seammás celkkii Sámediggi ahte áigot bargat viidáseappot áššiin ahte oažžut dohkkehit historjjálaš earenoamáš vuoigatvuođaid guolásteapmái ja lasihit báikkálaš mieldemearridanválddi báikkálaš guolástushálddašeamis. Viidásit bargumannolat lea ahte ráđđehus ovddida ášši Stuoradiggái.

Ráđđehus áigu ovddidit ášši Stuoradiggái 2011 mielde.

2.14.7 Guolástanreguleremat/gonagasreabbá

Čujuhit Sámedikki jahkedieđáhusa kapihttaliidda 5.5.3 ja 5.5.4.

Iešguđetlágan guolástemiid reguleremiid oktavuođas leat 2010:s ja 2011:s lágiduvvon máŋga čoahkkima gaskal Sámedikki ja Guolástusdirektoráhta, ja gaskal Sámedikki ja Guolástus-ja riddodepartemeantta. Sámedikki sávaldaga mielde eai leat diet čoahkkimat leamaš formálalaš konsultašuvdnačoahkkimat, muhto dakkár čoahkkimat gos Sámediggi ovdal gulaskuddamiid lea beassan ovddidit oaiviliid ja ožžon daid mielde bargguide, ja dan maŋŋil leamaš čoahkkimat departemeanttain ovdal go mearrádusat leat dahkkon. Sámediggi lea dovddahan ahte sis lea buorre ovttasbargu Guolástusdirektoráhtain guolástusreguleremiid ektui, ja 2010 čavčča sohpe sii eanet formálalaš čađahanvugiid mat galget geahččaluvvot diekkár áššiin 2011:s.

Sámediggepresideanta lea deattuhan Guolástus-ja riddodepartementii ahte sin mielas leat guolástusreguleremat ovdánan buori guvlui, ja Sámediggi lea earenoamáš duhtavaš gonagasreabbá bivddu reguleremiiguin.

2.14.8 Mearrageavahus

Čujhit Sámedikki jahkedieđáhusa kapihttalii 5.5.5.

Go galget čađahuvvot ráđđádallamat Sámedikkiin boahttevaš bargomannolagaid birra mat gusket dorske-ja luossabiebmamii, de áigu Guolástus-ja riddodepartemeanta lasihit ahte akvakulturláhkii lea lasihuvvon sierra kapihtal álgoálbmogiid vuoigatvuođaid birra. Dan kapihttalis boahtá ovdan ahte álgoálbmogiin ii leat earenoamáš ovdamunni eará ohcciid ektui go galget addojuvvot akvakulturlobit. Muhto sámi guolástandoaimmain sáhttá leat earenoamáš suodjalus mii hehtte bidjamis akvakulturhoidduid árbevirolaš guolástanbáikkiide. Dien beroštumi galget guolástuseiseválddit árvvoštallat akvakulturlobiid ohcamušaid meannudeamis. Boahttevaš konsultašuvnnaid Sámedikkiin ferte geahččat dien ektui.

2.14.9 Báikkálaš guolle-ja guolástushálddašeapmi Deanučázádagas

Čujuhit Sámedikki jahkedieđáhusa kapihttalii 5.5.2.

Guovvamánu 4.beaivvi 2011 dohkkehii Gonagas stáhtaráđis Láhkaásahusa báikkálaš guolle-ja guolástushálddašeami birra Deanučázádagas. Láhkaásahus čuovvu finnmárkkolága, mas nannejuvvo ahte báikkálaš olbmuin Deatnogáttis leat earenoamáš guollebivdinrievttit, mat leat vuođđuduvvon lágas, áiggiid čađa bivdimii ja báikkálaš árbevieruide. Láhkaásahus lea goasii oalát huksejuvvon sierra lávdegotti («Deanulávdegotti») ovttajienalaš čielggadussii.

Láhkaásahus mielddisbuktá ahte ásahuvvo báikkálaš hálddašandoaimmahus Deanučázádahkii,: Deanučázádaga guollehálddahus. Doaimmat nugo guolásteami lágideapmi, bearráigeahčču, bivdoraporttat ja guollekoarttaid vuovdin sirdojuvvo stáhta eiseválddiin dien báikkálaš hálddašanásahussii. Muhto njuolggadusat mat gusket dien čázádaga luossabivdui, čuvvot oppa muddui Norgga-Suoma soahpamušaid, ja Norgga ja Suoma stáhtain lea ain ovddasvástádus sihkkarastit ceavzilis guolásteami.

Deanučázádaga guollehálddahusas galget leat ovcci áirasa. Vihtta áirasa nammadit luossabreavaoamasteaddjit, namalassii dat ássit geain leat fierbmun- ja buođđunvuoigatvuođat. Deanu ja Kárášjoga suohkanat nammadit goabbáge guokte áirasa geain lea stákkuin oaggunriekti. Hálddašanásahus vuođđuduvvui njukčamánu 29.beaivvi 2011.

Deanujoga luossabearráigeahččankássa (Deanukássa) hálddaša Finnmárkku fylkamánne, ja dan leat 2011 Rievdaduvvon našunálbušeahtas evttohan sirdit dan ođđa hálddašanásahussii, Deanučázádaga guollehálddahussii, go sirdet hálddašeami stáhtas báikkálaš hálddašeapmái.

2.14.10 Davvi-Romssa ja Finnmárkku luossaguolásteami reguleremiid rámmasoahpamuš

Čujuhit Sámedikki jahkedieđáhusa kapihttalii 5.5.2.

Sámediggi ja Birasgáhttendepartemeanta šiehtadeigga skábmamánus 2010 rámmasoahpamuša mii galgá sihkkarastit ahte vuoigatvuođaoamasteaddjit besset vel eanet mielde Davvi-Romssa ja Finnmárkku luossabivddu regulerenbargguide. Dien soahpamuša vuođul ásahuvvui guovvamánus 2011 viidát ovddasteaddji bargolávdegoddi mii galgá ráhkadit oktasaš vuođu birasgáhtteneiseválddiid ja Sámedikki konsultašuvnaide mat gusket Davvi-Romssa ja Finnmárkku luossabivddu reguleremiidda 2012 rájes. Bargolávdegotti jođiha Luondduhálddašan direktoráhtta ja das leat áirasat Finnmárkkuopmodagas ja eará vuoigatvuođaoamasteddjiid ovddasteaddjit geain lea guolástanriekti mearas ja jogain. Maiddái Sámedikkis ja Finnmárkku ja Romssa Fylkesmánniin leat ovddasteaddjit lávdegottis.

2.14.11 Boraspirehálddašeapmi

Čujuhit Sámedikki jahkedieđáhusa kapihttalii 5.10.

Go boraspireláhkaásahus rievdaduvvui čakčamánu 27. beaivvi 2010, de oaččui Sámediggi eanet dadjamuša boraspirehálddašeamis. Skábmamánus 2010 nammadii sámediggeráđđi guokte ođđa lahtu 6., 7. ja 8.regiuvnnaid boraspirelávdegottiide ja ođđa lahtu 5.regiuvnna lávdegoddái.

2.14.12 Energiijarusttegat ja diekkárat

Čujuhit Sámedikki jahkedieđáhusa kapihttalii 6.1.1.

Mii guoská 132 kV elfápmolinnjá ceggema váiddaáššái Vevelstadas Brønnøyii, de čujuha Oljo- ja energiijadepartemeanta dasa ahte departemeantta áššemeannudeami oktavuođas lágiduvvojedje golbma konsultašuvdnačoahkkima Sámedikkiin ja orohagain masa dát ášši guoská. Nugo oaidná konsultašuvdnačoahkkimiid protokollain, de ii lean vejolaš boahtit ovttaide áššis gokko elfápmolinnjá galggašii cegget. Dien golmma konsultašuvdnačoahkkimis mas ledje departemeanta, orohat ja Sámediggi, čađahuvvui buorre ja nana bargomannolat mii nannii váiddaášši mearridanvuođu. Boazodoalu dihtii mearridii departemeanta dárkilit eavttuid movt gokčat liige bálkáhuvvon vehkiid goluid, ja movt gokčat juridihkalaš ja boazodoallofágalaš vehkiid dárbbašlaš goluid.

Gielddus giddet johtolatgeainnuid čuovvu boazodoallolága § 22. Nordlándda guovllustivra celkkii elfápmolinnjááššis ahte gidden ii mearkkaš dušše dan ahte oalát caggá geainnu juogamainna. Gidden sáhttá leat maid jus lea juoga luonddus mii lea earalágan go láve leat, mii dahká bohccuid ráfeheapmin, ja baldá nu ahte bohccot eai gáro mannat elfápmolinnjá vuoli, maiddái dat galgá gullat giddengieldimii. Dat lea dan mielde maid Justisdepertemeantta láhkaossodat lea cealkán. Orohatstivra celkkii viidáseappat ahte elfápmolinnjá duohtavuođas boahtá giddet johtolaga Fagerjordhumpen bokte; šaddá go dat oanehit vai guhkit áigái, dan ii dieđe. Oljo- ja energiijadepartemeanta bijai mearrádusastis Láhkaossodaga dulkoma vuođđun, mii guoská giddengildosii boazodoallolága § 22 mielde. Čujuhuvvo dasa ahte Justisdepartemeanta ii gieđahallan dárkileappot dan man váttis šattašii johtit bohccuiguin sisabahkkema meaddel, ovdal go das lea sáhka johtingeainnu ollislaš «giddemis». Orohat muitalii ahte bohccot mannet dálá elfápmolinnjá vuoli, danin go leat dagalduvvagoahtán linnjái. Departemeanta geavahii mearrádusastis vuođđun dan ahte seammaládje dáidet bohccot hárjánišgoahtit maiddái dan ođđa elfápmolinnjái.

2.15 Mánáidsuodjalus

Čujuhit Sámedikki jahkedieđáhus kapihttalii 7.1.2.

Joatkkaoahppu Mánáidsuodjalus unnitloguálbmogiid geahččansajis álggahuvvui 2008 čavčča ja joatkkašuvvui 2009:s. Joatkkaoahppu fállojuvvui allaskuvllain Finnmárkkus, Oslos, Lillehammeris ja Telemárkkus. Sámi geahččansadji deattuhuvvui oahpahusas. Joatkkaoahppu lea dál árvvoštallojuvvon, ja Mánáid-, dásseárvo- searvadahttindepartemeanta áigu dan árvvoštallama vuođul smiehttat galggašii go ain joaktit diekkár joatkkaoahppofálaldagain.

Sámedikki álgojurdaga vuođul leat álggahuvvon konsultašuvnnat mat gusket NÁČ 2009: 8 Gealbonannen mánáidsuodjalusas čuovvoleapmái. Vuosttaš konsultašuvdna lei skábmamánu 10.beaivvi 2010. Duogáš ráđđádallamiidda lei go Sámediggi oaivvildii ahte čielggadeamis eai leat doarvái bures gieđahallan sámi mánáid vuoigatvuođaid.

Mánáid-, dásseárvo- ja searvadahttin departemeanta lea 2010:s maid čađahan konsultašuvdnačoahkkimiid Sámedikkiin dan oktavuođas go leat evttoheamen láhkaásahusrievdadusa mii nanne bearráigeahču mii guoská sámi mánáid giela ja kultuvrra áimmahuššamii mánáidsuodjalusas.

Evttohus mas árvaluvvojit rievdadusat juovlamánu 18. beaivvi 2003 láhkaásahussii nr. 1659 mii guoská biebmoruovttuide, ja evttohus mas árvaluvvo rievdadit juovlamánu 11. beaivvi 2003 láhkaásahusa nr. 1564, mii guoská daid mánáid bearráigeahččamii geat leat mánáidsuodjalaninstitušuvnnain fuolaheamis ja divššus, sáddejuvvui gulaskuddamii 2010 čavčča. Ulbmil evttohusaiguin lea čielggasindahkat ahte galgá čađahuvvot bearráigeahčču gozihan dihtii sámi mánáid rievtti beassat doalahit iežaset giela ja kultuvrra, ja dat bearráigeahčču galgá čuovvoluvvot biebmoruovttuin ja mánáidsuodjalanintistušuvnnain. Evttohusat leat hábmejuvvon maŋŋá Sámedikki ja Mánáid, -dásseárvo-ja searvadahttindepartemeantta konsultašuvdnačoahkkimiid.

Dasa lassin sáhttá namuhit ahte Mánáid, -dásseárvo-ja searvadahttindepartemeanta ovttasbargá Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanttain ja Sámedikkiin, sámegielaid doaibmaplána bargguin, mas lea sáhka sámegielat deaivvadansajiid heiveheamis mánáide ja nuoraide astoáigesuorggis, ja vásáhusaid lonohallamis dan oktavuođas.

2.15.1 Mánáidviesut mat heivejit sámi mánáide

Golggotmánu 26. beaivvi 2010 lágiduvvui konsultašuvdnačoahkkin gaskal Sámedikki ja Justisdepartemeantta mas lei áššin movt láhčit dili nu ahte maiddái sámi mánát sáhttet geavahit mánáidviesuid. Lea čállojuvvon ja dohkkehuvvon protokolla konsultašuvnnain. Konsultašuvdna lea ovdalaš hálddahusdási konsultašuvnnaid čuovvoleapmi. Ráđđádallamat leat čuovvoluvvon 2011:s Sámedikkiin ja Politidirektoráhtain dainna jurdagiin ahte ráhkadit plána movt loktet duopmárdutkamiid ja politiijaid gelbbolašvuođa veahkaválddálasáššiid meannudeamis; 2011 ja 2012 mielde ráhkadit strategiija dasa movt dovddiidahttit giela ja kultuvrra mánáin geaid várohit gillán veahkaválddálašvuođa, ja nannet ja ovddidit mánáidviesuid giella-ja kulturmáhtu. Galgá láhččojuvvot dilli čađahit doaimmaid mat nannejit fágaidgaskasaš gealboloktema dan barggus mii guoská seksuálalaš veahkaválddálašvuhtii ja eará vearredaguide mat dahkkojit mánáid vuostá. Dat guoská maid mánáide geain lea sámi duogáš.

2.16 Dearvvašvuohta sosiáladilli ja fuolahus

Čujhit Sámedikki jahkedieđáhusa 7.kapihttalii.

2.16.1 Našunála Dearvvašuođa- ja fuolahusplána

Dearvvašvuođa- ja fuolahusdepartemeanta álggahii ságastallama Sámedikkiin vai oažžu oaiviliid Našunála Dearvvašvuođa-ja fuolahusplána bargguide ja ođđa láhkabargguide nugo álbmotdearvvašvuohtaláhkii ja láhkii mii guoská suohkaniid dearvvašvuođa- ja fuolahusbálvalusaide. Dán barggus leat čađahuvvon njeallje konsultašuvdnačoahkkima ámmátdásis ja okta konsultašuvdnačoahkkin politihkalaš dásis. Barggus mii guoská álbmotdearvvašvuođaláhkii, leat Sámedikki áigumuša mielde namuhan proposišuvnnas máŋgga sajes, ja maiddái láhkamearkkašumis, man dehálaš diet láhkaevttohus lea sámi álbmogii. Sámediggi lea bivdán ahte láhkaevttohusa 6. paragráfii lasihuvvo ahte «suohkan galgá iežas plánabargguin sihkkarastit ahte sámi álbmoga dárbbut deattuhuvvojit ja ahte daid áimmahuššá». Ii leat ovttamielalašvuohta dasa ahte lasihit diekkár sátnádeami láhkatekstii, earet eará danin go diekkár mearrádus guoská suohkana plánabargguide plána-ja huksenlága mielde gos sámi beroštumit juo leat vuhtiiváldojuvvon. Jus suohkaniin boahtá ovdan ahte leat earenoamáš álbmotdearvvašvuhtii gullevaš hástalusat sámi álbmogis, de daddjo láhkaevttohusas ahte daid aŋkke galgá čuovvolit. Barggus mii guoská suohkaniid dearvvašvuođa-ja fuolahusbálvalusaide (Prop. 91 L (2010–2011)), lea Sámedikki áigumuša mielde namuhuvvon proposišuvnnas ahte láhkaevttohusas lea mearkkašupmi sámi álbmogii. Lea čujuhuvvon ahte láhkaevttohus, ja eará áššáigullevaš njuolggadusat, sisttisdollet máŋga oppalaš mearrádusa mat galget sihkkarastet sámi beroštumiid áimmahuššama buot suohkaniin. Suohkanat galget earet eará bearráigeahččat ahte pasieanta- ja geavaheddjiidáirasa jietna maid gullo dearvvašvuođa-ja fuolahusbálvalusa hábmemis, ja dat galgá maid guoskat sámi pasieanttaide ja geavaheddjiide. Dasa lassin sáhttet pasieantariektelága diehtojuohkinmearrádusat dadjat ahte galgá dábuhit dulkka, dahje ahte galgá leat sámegielat gii addá bálvalusa pasientii vai son nagoda oažžut dohkálaš dieđuid.

Proposišuvnnas lea máŋgga sajes čujuhuvvon man dehálaš lea áimmahuššat sámi beroštumiid ja rivttiid mat leat sámelágas mearriduvvon. Dat daddjo máŋgga láhkamearrádusaid sierra mearkkašumiin, ja maiddái lága ulbmilmearrádusas. Lea maid váldojuvvon mielde earenaomášreguleren mii dadjá ahte sámegielaid hálddašanguovllu suohkanat galget bearráigeahččat ahte sámi pasieanttaid ja geavaheddjiid dárbbut heivehuvvon bálvalusaide deattuhuvvojit bálvalusaid hábmemis, geahča láhkaevttohusa § 3–10 njealját lađđasa. Konsultašuvdnačoahkkimiin sávai Sámediggi viiddidit dien mearrádusa nu ahte dat gusto maiddái suohkaniidda olggobealde sámegiela hálddašanguovllu. Dearvvašvuođa- ja fuolahusdepartemeanta ii miehtan dasa, ja proposišuvnnas čujuhuvvo dasa ahte diekkár viiddideapmi dagaha hálddahuslaš ja ekonomalaš váikkuhusaid mat eai leat čielggaduvvon.

Dearvvašvuođa- ja fuolahusdepartemeanta lea ovttas Dearvvašvuođadirektoráhtain fitnan Guovdageainnu, Kárášjoga, Divttasvuona, Stáiggu, Hámpir ja Snoase suohkaniin, čohkken dihte eanet máhtu báikkálaš sámi dilálašvuođaid birra, ja juohkin dihtii dieđuid ovttasdoaibmaođastusa, NHOP bargguid ja ođđa lágaid birra. Ollu diein suohkaniin lea guossástallan lágiduvvon dearvvašvuođafágalaš birrasiin. Guossástallamat čađahuvvo 2010:s ja álgojahkebealis 2011.

Okta hástalusain leamaš gávnnahit movt galgá gokčat dárbbu mii lea ásahit ráđđeaddibálvalusa máttasámi guvlui, man doaibmabáiki galgá leat Snoase suohkan. Dán áššái ii leat dán áigodagas gávdnon čoavddus.

Dasa lassin lea lágiduvvon okta konsultašuvdnačoahkkin Sámedikkiin dan oktavuođas go leat ráhkadeamen regionála dearvvašvuođadoaimmahusaide 2011 barggahandokumeanta. Dán áššis bohte ovttaide das movt dokumeanttaid teakstá galgá čállojuvvot.

Dearvvašvuođadoaimmahuslága § 24 mielde válljejuvvojit dearvvašvuođadoaimmahusaid stivralahtut guovtti jahkái. Doaimmahusaid čoahkkimis ođđajagimánus 2010 nammaduvvo ođđa stivralahtut regionála dearvvašvuođadoaimmahusaide maid oamasteaddjit nammadedje. Stivralahtut mat oamasteddjiid bealis válljejuvvojit, nammaduvvojit dearvvašvuođadoaimmahuslága § 21 goalmmát lađđasa mielde. 2006 rájes lea leamaš gáibádussan ahte eanetlohku oamasteddjiid nammaduvvon stivralahtuin galget válljejuvvot evttohuvvon álbmotválljejuvvon olbmuid gaskkas. Oslo suohkan, fylkasuohkanat ja Sámediggi evttohedje álbmotválljejuvvon evttohasaid dalle go nammaduvvo ođđa stivrrat regionála dearvvašvuođadoaimmahusaide.

2.16.2 Krimionálafuolahus mii heive sámi fáŋggaid dárbbuide

Sámeláhka áimmahuššá sámegielagiid rivttiid geat galget ráŋggáštusa čađahit. Kriminálafuolahus namahuvvo paragráfain 3–4. Diet mearrádusat mearkkašit earet eará dan ahte sis geat hálidit sámegiela geavahit iežaset beroštumiid áimmahuššamis kriminálafuolahusas sámegiela hálddašanguovllus, lea vuoigatvuohta oažžut bálvalusa sámegillii. Danin fertejit kriminálafuolahusas leat bargit geat máhttet sámegiela ja geain lea sámi kulturmáhttu. Giddagasbálvvat Norggas ožžot oahpu Kriminálafuolahusa oahppoguovddážis (KRUS). Jus guoktásis ohcciin dien ohppui árvvoštallo leat juste seammalágan máhtolašvuohta, de galgá ohcci gii máhttá sámegiela vuoruhuvvot sisaváldimis.

Dubmehallon sápmelaččaid dáfus lea kriminálafuolahus gidden váldofuomášumi doaimmaide mat vuhtiiváldet dan ahte sii besset geavahit ja doalahit sámegiela. Muhto Vuođđolága § 110a ferte almmatge ipmirdit nu ahte lea stáhta eiseválddiid ovddasvástádus láhčit ráŋggáštusdili nu ahte vuhtiiváldet sámi kultuvrra ja servodatdili viiddis áddejumis doppe gos dat praktihkalaččat lea vejolaš. Daid dilálašvuođaid vuođul – mat leat namuhuvvon stuoradiggedieđáhusas nr. 37 (2007–2008) Ráŋggáštus mii doaibmá – lea Justisdepartemeanta vuođđudan bargojoavkku mii galgá guorahallat sámiid ráŋggáštusdili geat čohkkájit giddagasain. Joavku galgá kártet makkár eará veahkkeváriide ja sierralágan doaimmaide lea dárbu, go daid doaimmaide mat gusket iežaset giela vuhtiiváldimii. Joavku lea ožžon maŋiduvvot áiggi goas gárvvistit raportta, geassemánu 30. beaivvi 2011 rájes juovlamánu 31. beaivái 2011.

Duopmostuollohálddahusa vuođđudii 2010 giđa bargojoavkku man bargun galgá leat čielggadit iešguđetlágan čuolmmaid mat gusket sámi dimenšuvdnii riekteásahusas. Bargojoavku attii iežas raportta Duopmostuollohálddahussii ođđajagimánu 17. beaivvi 2011. Duopmostuollohálddahus lea sádden raportta gulaskuddamii.

Bargojoavku lea raporttastis čilgen daid riektegeatnegasvuođaid mat duopmostuoluin ja Duopmostuollohálddahusas leat sámi álbmoga ektui Norggas. Raporttas čilgejuvvo movt dieid geatnegasvuođaid čuvvot otná dilis, ja čujuhuvvo maid hástalusaide ja makkár buoridanvejolašvuođat livčče. Raporttas evttohit maid mihttomeriid bargui mii guoská sámi dimenšuvnna vuhtiiváldimii riekteásahusas, ja doaimmaid mat veahkehit olahit daid mihttomeriid.

2.17 Bargo- ja čálgoetáhtta

Bargodepartemeanta dáhttu, seammaládje go Sámediggi ge, sihkkarastit ahte sámegielagat ožžot NAV-vuogádagas veahki olbmuin geain lea sámegielmáhttu ja kulturgelbbolašvuohta, ja geat dovdet sámi servodatdilálašvuođaid.

Bargo- ja čálgoetáhta ovddasvástádus lea čađahit guovddáš osiid bargo-ja čálgopolitihkas. Lassin dasa ahte jođihit etáhta bargguid dien suorggis, galgá Bargo-ja čálgodirektoráhtta maiddái áimmahuššat bargguid maid gullet sosiála- ja eallindilisuorgái.

2.17.1 Dieđut sámegillii bargo-ja čálgohálddahusas

2010:s ovddiduvvo nav.no sámegiel siiddut viidáseappot, vai buorebut sáhttet almmuhit ođasartihkkaliid mat gusket fágii ja doarjagiidda. Buot dieđut ja buot skovit mat jorgaluvvojit sámegillii, almmuhuvvojit nav.no sámegiel siidduin. Jorgaleapmi davvisámegillii vuoruhuvvo, danin go eanas sámegiel geavaheaddjit hupmet dan giela.

Maŋemus kvartálas 2010:s čađahii Bargo-ja čálgoetáhtta gažadaniskkadeami mas jearahallojuvvo daid NAV-kantuvrraid bargit Finnmárkkus mat gullet dan viđa suohkanii mat leat mielde sámegiela hálddašanguovllus. Iskkadeami boađus galgá geavahuvvot vuođđun dasa movt jorgalanbargguid sámegillii galgá vuoruhit 2011:s.

Departemeantta juolludanreivves 2011 Bargo-ja čálgoetáhttii daddjo ahte Bargo- ja čálgoetáhtta galgá ain gozihit dan ahte etáhta dieđut, ohcanskovit, mearrádusat jna. leat čállojuvvon nu čielga ja áddehahtte gillii ahte geavaheddjiide galgá leat álki daid ipmirdit. Bargo-ja čálgoetáhtta galgá giddet fuomášumi dasa makkár dárbbut leat jorgalit váldodieđuid ja maiddái goas lea dárbu geavahit dulkka. Bargo-ja čálgoetáhtta galgá ain čuovvut doaimmaid mat bohtet ovdan sámegielaid doaibmaplánas.

2.17.2 Čađahit geavaheddjiidiskkadeami sámegillii

Vásáhusat vuosttaš sámegiel geavaheddjiid iskkademiin Finnmárkkus 2009:s čájehit ahte geavaheddjiid iskkadeamit sámegillii fertejit leat oassin stuorát barggus. Ii čađahuvvon sierra sámi geavaheddjiidiskkadeapmi 2010:s, dan sadjái barge oažžut sámi iskkadeami oassin báikkálaš geavaheddjiidiskkademiide. Finnmárkkus galget čađahit báikkálaš geavaheddjiidiskkadeamit buot NAV-kantuvrrain álgojahkebealis 2011. Gažaldagat mat gusket earenoamážit sámi geavaheddjiide, galget leat oassin dan iskkadeamis dain suohkaniin mat gullet sámegiela hálddašanguvlui dien fylkkas.

2011 juolludanreivve mielde galgá Bargo-ja čálgoetáhtta čađahit persongeavaheddjiidiskkademiid juohke jagi. Dat lea iskkadeapmi mas leat mielde válljejuvvon oassi etáhta geavaheddjiin. Dasa lassin galget čađahuvvot vissis earenoamášiskkadeamit. Galgá maid jahkásaččat čađahuvvot geavaheddjiidiskkadeapmi mii guoská bargoaddiide.

Persongeavaheaddjeiskkadeapmi mii čađahuvvo 2011:s, galgá earenoamážit sáhttit čuvget dan movt geavaheaddjit árvvoštallet diehtojuohkima penšunsuorggis, mii guoská daid olbmuide geat leat dan guđa jagis riegádan geat sáhttet ahkepenšuvnna oažžut álbmotoajus daid ođđa penšunnjuolggadusaid mielde main lea heivehanmunni. Sámegiel guovlluin galget jámma čađahuvvot báikkálaš geavaheddjiidiskkadeamit. Bargo- ja čálgodirektoráhtta galgá árvvoštallat man dávjá dat galget čađahuvvot ja makkár viidodat dain galgá báikkálaš dárbbuid ektui. Iskkadeami bohtosat galget leat vuođđun hálddahusa bálvalusaid ovddideamis, maiddái dan ektui ahte fálaldagat geavaheddjiide galget šaddat buorebut ja beaktileappot.