7 Boazodoalloláhkalávdegotti árvalus

7.1 Lávdegotti oppalaš árvvoštallamat

Lávdegotti oainnu mielde leat dálá láhkamearrádusat, boazodoalu siskkáldas dilálašvuođaid birra, vuosttažettiin almmolašrievttálaš vuohkásaččat. Hui ollu áššiid galget eiseválddit mearridit. Geassemánu 9. beaivvi 1978 nr. 49 boazodoallolága njuolggadusat leat hábmejuvvon nu ahte ollu gažaldagaid ferte mearridit árvvošteami bokte. Láhka lea huksejuvvon dan oainnu ala ahte marrideaddji orgána sáhttá hui friddja mearridit, leaš dál orohatstivra, guovllustivra, boazodoallostivra dahje departemeanta. Dat mielddisbuktá ahte leat unnán rievttálaš njuolggadusat maid mielde hálddahus galgá árvvoštallat, earret dábálaš hálddahuslaš prinsihpat kontradiktoralaš gieđahallama ja bealátkeahtesvuođa birra ja ahte mearrádus galgá leat áššálaš ii ge dagahit áššehis vealaheami.

Lágas leat unnán njuolggadusat mat njuolga regulerejit boazodolliid siskkáldas vuoigatvuođaid ja geatnegasvuođaid. Láhka sáhttá ásahit dan áddejumi ahte easkka eiseválddiid mearrádusaid bokte dihto áššiin ožžot boazoeaiggádat geatnegasvuođa čuovvut lága ja njuolggadusaid. Dalle šaddá almmolaš stivrenorgánaid duohkái mearridit prinsihpaid ja njuolggadusaid boazodolliid gaskasaš áššiin. Dát addá boazodolliide unnán vejolašvuođa ovddosguvlui diehtit ja plánet, maiddái dan dihte go eai leat ráhkaduvvon johtočállosat ja čujuhusat.

Lávdegoddi lea leamaš dan oainnus ahte dálá láhka ii doarvái bures čájet makkár vuoigatvuođat boazodolliin leat guđetguimmiideaset ektui. Dakkár ipmárdus ahte buot boazodolliin leat ovttalágán vuoigatvuođat geavahit buot vejolaš guohtuneatnamiid, ja ahte hálddašanorgánat sáhttet dárbbu mielde friddja juohkit ja ráddjet guohtumiid vai šaddá buresdoaibmi boazodoallu, ii leat seamma ipmárdus go boazodolliin alddiineaset lea siskkáldas dilálašvuođaid birra. Dan dihte fertejit njuolggadusat vuođđun atnit árbevieruid ja sosiála vuogádagaid maid ealáhus ieš lea ásahan, ja čatnat vuoigatvuođaid ja geatnegasvuođaid daidda. Dat ii mearkkaš ahte eiseválddit eai šat dárbbaš reguleret ja gohkket boazodoalu vuhtii váldin dihte ulbmiliid mat celkojuvvojit 1978-lága ulbmilparagráfas. Dan vuođul maid lávdegoddi atná vuođđun, de šattašii eiseválddiid sajádat earalágán go odne lea.

Lávdegoddi lea atnán deaŧalažžan ahte ráhkaduvvojit njuolggadusat mat leat huksejuvvon boazodoalu kultuvrra ja árbevieruid ala, ja mat dasa lassin vuhtii váldet ovttaskas boazodolliid riektesihkarvuođa.

Dálá lágas leat doallovttadat ja orohat boazoealáhusa vuođđoásahussan. Muhto dát vuogádat ii leat seamma go boazodoalu iežas ekonomalaš ja sosiála ortnegat. Lea hárve ahte boazodoalli doaimmaha boazodoalu akto, muhto baicca gullá bargoovttastupmái, siidii. Lávdegoddi lea atnán hui deaŧalažžan addit siidii eanet guovddáš saji láhkaoktavuođas.

Ásahan dihte juohke boazoeaiggádii buoret plánenvejolašvuođa ja riektesihkarvuođa, de ferte láhka muitalit makkár vuoigatvuođat ja geatnegasvuođat sis leat.

Lávdegoddi háliida doalahit orohatortnega, muhto nu ahte orohatstivrras eai šat galgga leat almmolašrievttálaš doaimmat. Lávdegoddi háliida maid doallat ovddasvástideaddji ovttadaga ortnega. Lávdegoddái lea leamaš stuora hástalussan hábmet njuolggadusaid mat ásahit oktavuođa ovddasvástideaddji ovttadaga, siidda ja orohatorganiserema gaskka. Jus ii oaččo áigái diekkár oktavuođa de dáidet váttisvuođat resursahálddašemiin ain bistit.

Láhkalávdegoddi lea atnán dárbbašlažžan redakšuvnnalaččat rievdadit 1978-lága huksehusa. Lea dárbbašlaš juohkit muhtun paragráfaid álkidan dihte njuolggadusaid. Dasa lassin lea sávaldat sirdit muhtun mearrádusaid eará paragráfaide. Dan dihte lea lávdegoddi gávnnahan ahte ođasmahttima boađus berre leat áibbas ođđa boazodoalloláhka. Departemeanta lea diehtán lávdegotti oaivila dás, ii ge leat vuosttaldan evttohusa.

Deattuhuvvo ahte lávdegoddi lea guorahallan dušše daid njuolggadusaid sisdoalu mat gulle lávdegotti mandáhttii. Mearrádusat mat gusket boazodoalu ja biras servodaga gaskavuhtii, namalassii mearrádusat dálá lága 3. ja 16. kapihttaliin ja §§ 28, 29 ja 30 mearrádusat eaktuduvvojit jotkojuvvot ođđa boazodoallolágas seamma sisdoaluin go ovdal.

Lávdegotti mandáhttii ii gullan evttohit njuolggadusaid doarjagiid hárrái Boazodoallošiehtadusa olis. Lávdegoddi oaivvilda liikká ahte doarjjaortnet ferte vuđoleappot guorahallojuvvot ásahan dihte buoret riektesihkarvuođa ovttaskas boazoeaiggádiidda.

Lávdegoddi lea čujuhan ahte ođđa láhkanjuolggadusat iešalddis eai leat doarvái dasa ahte ásahit buoret riektesihkarvuođa ja buoret hálddašeami. Dasa lassin lea dárbbašlaš ahte eiseválddiin, mat galget dahkat mearrádusaid main lea mearkkašupmi boazodollui, lea máhttu sámi boazodoalu birra. Dát ii guoskka dušše olbmuide geat barget boazodoallohálddahusas, muhto maiddái eará hálddašanásahusain mat gieđahallet áššiid mat gusket boazodollui. Seamma guoská justiisaossodahkii, nugo politiija- ja riekteásahusaide. Bargit geain ii leat dát máhttu, berrejit lávdegotti oainnu mielde oažžut dárbbašlaš oahpu.

7.2 Siida

Boazodoallosámi áddejumi mielde lea siidda sisdoallu ná:

1. ahte lea eallu,

2. ahte eallu dollojuvvo čoahkis ja aktiivvalaččat adno geahču vuolde,

3. ahte siidii dábálaččat gullet okta dahje eanet bearrašat geat gehččet bohccuideaset ovttas.

Siida ii leat dušše bargoovttastupmi, muhto maiddái árbevirolaš guohtungeavaheami guovddáš vuođđu. Lávdegoddái lea leamaš hástalussan hábmet njuolggadusaid mat heivejit iešguđet siidamálliide mat gávdnojit sámi boazodoalus. Dan dihte eai ábut njuolggadusat leat beare gáržžit, muhto eai nu loažža ge ahte geavatlaččat eai oaččo rievttálaš coavcci. Lávdegoddi lea árvalan njuolggadusaid mat váldet vuhtii sihke geassesiidda ja dálvesiidda. Siidda rievttálaš mearkkašupmi boahtá ovdan máŋgga dáfus:

1. Orohatstivrejupmi. Árvaluvvon njuolggadusain orohatstivrra birra lea eaktuduvvon ahte buot geassesiiddain (geasseorohagain) galgá leat stivrasadji. Jus orohagas leat eanet go čieža geassesiidda, de árvala lávdegotti eanetlohku, buohkat earret okta, ahte stivrasadji manná vuoruid mielde. Livččii sávahahtti ahte maiddái buot dálvesiiddat oččoše stivrasaji, muhto de šattašii stivra beare stuoris máŋgga orohagas. Dan sadjái árvala eanetlohku ahte stivrasadji galgá mannat vuoruid mielde geassesiidda iešguđet joavkkuid gaskka. Muhtun sajiin lea lunddolaš ahte stivrasadji lea dálvesiiddain vuoru mielde. Eará sajiin leat dilálašvuođat earalágánat, muhto dat ii mearkkaš ahte maiddái doppe eai sáhte leat eará joavkkut. Geassesiiddas sáhttet ovdamearkka dihte leat iešguđet bearašjoavkkut. Lea boazodolliid iežaset duohken háliidit go sii doaibmat diekkár ovddasteaddji joavkun.

2. Guohtungeavaheami njuolggadusat. Orohatstivrra deaŧaleamos doaimmaid gaskkas lea ráhkadit njuolggadusaid guohtungeavaheami birra. Guohtungeavaheami njuolggadusat fertejit ásahuvvot siiddaid árbevirolaš guohtungeavaheami mielde, sihke dálve- ja geassesiiddaid. Maŋemus logiid jagiid lea siiddaid árbevirolaš gaskasaš guohtungeavaheapmi iešguđet sivaid geažil boahtán garra deattu vuollái. Lávdegoddi oaivvilda ahte lea deaŧalaš mannat ruovttoluotta árbevirolaš geavaheapmái, ja ráhkadit njuolggadusaid mat suodjalit dan.

3. Boazolohku. Lea siida ii ge orohat mii galgá leat vuođđun go mearrida boazologu.

4. Siidaoassi. Nugohčoduvvon siidaosiid ásaheami bokte mearridit siidda boazodoallit ieža man galle ovddasvástideaddji boazodoalli siiddas galget leat.

Lávdegoddi árvala maiddái njuolggadusaid siidda siskkáldas dilálašvuođaid birra, nugo njuolggadusaid siidastivrra, siidakássa ja siidafoandda birra, ja bargogeatnegasvuođaid ja investeremiid birra, geahča láhkaárvalusa § 8 – 10 rájes § 8 – 16 rádjái.

7.3 Siidaoassi

Lávdegoddi lea árvalan ahte dálá doalloovttadat galgá heaittihuvvot ja dan sadjái galgá boahtit siidaoassi, geahča láhkaárvalusa § 4 – 2 rájes § 4 – 4 rádjái.

Lávdegotti oaivila mielde leat dálá doalloovttadat-ortnegis máŋga headjuvuođa. Earret eará lea dálá doalloovttadatvuohki áibbas sirrejuvvon siidda bargoovttastusas. Seammás oaivvilda lávdegoddi ahte dárbbašuvvojit čielga njuolggadusat dan birra geas lea doalu ovddasvástádus – sihke siskkáldasat ja olgguldasat muđui servodaga ektui. Okta vejolašvuohta livččii dahkat siidda ovddasvástideaddji ovttadahkan. Muhto siidda čoahkkádus sáhttá rievddadit ja eandalii dálvviáigge sáhttá siidagullevašvuohta sakka rievddadit.

Lávdegoddi háliida bisuhit boazosápmái gullevaš olbmuide viiddis vejolašvuođa eaiggáduššat bohccuid, vai sii nu besset doalahit gullevašvuođa boazodollui. Muhto seammás ferte leat čielggas geas lea doalu ovddasvástádus ja gii lea ovddasvástideaddji boazodoalli. Vuosttažettiin ferte láhka hui čielgasit nannet ovddasvástádusa das ahte mearriduvvon boazolohku ja guohtunáiggit dollojuvvojit. Dan dihte lea bággu čatnat ovddasvástádusa ovttaskas olbmuide.

Lávdegoddi oaidná maiddái ahte lea dárbu gozihit álggahemiid, muhto oaivvilda ahte boazodoallit fertejit ieža oažžut eanet dadjamuša dan hárrái gean sii háliidit álgit boazodollui. Siida ferte mearridit gii galgá guoddit ovddasvástádusa daid bohccuid hárrái mat gullet siidii. Sátni doalloovttadat lea čadnon dálá ortnegii man mielde gáibiduvvo almmolaš eiseválddiid addin doaibmalohpi. Dan vuođul go lávdegoddi nappo árvala ahte ealáhus – namalassii siida – ferte ieš oažžut eanet ovddasvástádusa ođđa boazodolliid luoitimis ealáhussii, de leat válljen garvit sáni doalloovttadat, mii muđui ii leat goasse ožžon coavcci boazodolliid guovdu. Dan sadjái leat válljen sániid siidaoassi ja siidaoasi ovddasvástideaddji jođiheaddji, čájehan dihte ahte dat ovttadat mas dál lea sáhka, ii sáhte sierran doaibmat, muhto gullá stuorát oktavuhtii, namalassii siidii. Lávdegoddi árvala ahte dálá doalloovttadagaid eaiggádat šaddet ođđa siidaosiid jođiheaddjit, geahča árvalusa § 4 – 3 nr. 1. Ođđa siidaosiid sáhttet siidda siidaosiid jođiheaddjit (siidaoasálaččat) ásahit ovttajienalašvuođa bokte, geahča § 4 – 3 nr. 2. Eaktun ođđa siidaosiid ásaheamis lea maiddái ahte boazolohku ii šatta eambbo go siidii lea mearriduvvon. Lávdegotti unnitlohku árvala ahte ođđa siidaosiid ii sáhte ásahit jus siidaosiid gaskamearálaš boazolohku šaddá vuollel 250.

Jus muhtun siiddas dál ovdamearkka dihte leat guokte doalloovttadaga, de šaddaba dáid eaiggádat goabbat siidaoasi jođiheaddjin ja jus soahpaba, de sáhttiba ásahit ovtta dahje eanet siidaosiid siidii.

Go dákko daddjo siida, de oaivvilduvvo geassesiida, namalassii geasseorohat. Dat geat leat ovtta siiddas/orohagas geasset, sáhttet dálvet leat máŋgga joavkkus/siiddas, mii dalle lea bargoovttastupmin. Dát unnit siiddat berrejit maid beassat ásahit siidaosiid vaikko buohkat geasseorohagas eai mieđihivčče ge. Muhto jus dákkár unnit siiddat/joavkkut galget sáhttit ásahit siidaosiid, de ferte sidjiide mearriduvvot sierra boazolohku, ja sii galget de bissut dán logu siskkobealde, geahča eanet dán birra árvaluvvon § 4 – 3 nr. 2 mearkkašumiin.

Ovddasvástideaddji siidaoasi jođiheaddji galgá sáhttit ovddasvástádusa sirdit soapmásii guhte sáhttá joatkit boazodoalu su maŋŋel, geahča árvalusa § 4 – 7. Sii geat sáhttet dán ovddasvástádusa oažžut leat seamma olbmot geat leat namuhuvvon 1978-lága 4. §:s, muhto lávdegoddi lea geahččalan njulget dálá njuolggadusaid unohis váikkuhusaid. Čujuhit árvalusa § 4 – 7 ja § 4 – 9 oktan mearkkašumiiguin.

7.4 Buohtalas álggahansiidaoassi

Dálá njuolggadusain doalloovttadaga birra lea lávdegotti mielas okta váttisvuohta oažžut áigái njuovžilis ortnegiid buolvamolsumiid oktavuođas. Njulgen dihte dán de árvala lávdegoddi ásahit buohtalas álggahansiidaosiid, geahča árvaluvvon § 4 – 4.

Lávdegoddi árvala ahte siidaoasi jođiheaddji galgá sáhttit ásahit buohtalas álggahansiidaoasi, masa nuorat buolvva olmmoš nammaduvvo jođiheaddjin. Diekkár buohtalas álggahansiidaoasi ii sáhte, lávdegotti árvalusa mielde, ásahit ovdal go dábálaš siidaoasi jođiheaddji lea 50 jagi.

Go addá boahtte buolvva olbmui álggahansiidaoasi, de sáhttá sihkkarastit oadjebas bargodilálašvuođaid sutnje dassážii go dábálaš siidaoasi eaiggát heaitá. Buohtalas álggahansiidaoasi ortnet galgá sihkkarastit njuovžilis buolvamolsuma. Diekkár álggahansiidaoasi vejolašvuođa haga šattašii gilvu ja vuorjja ásahit dađistaga eanet ođđa siidaosiid. Namahus buohtalas álggahansiidaoassi lea válljejuvvon deattuhan dihte čanastaga eará siidaoassái, ja ahte dat galgá sihkkarastit nuorat buolvva vuoigatvuođaid. Buohtalas siidaoasi jođiheaddjis leat doaimma dáfus seamma vuoigatvuođat, ovddasvástádus ja geatnegasvuođat go dábálaš siidaoasi jođiheaddjis.

Lávdegotti eanetlohku, buohkat earret okta, árvalit ahte sáhttá ásahit dušše ovtta buohtalas álggahansiidaoasi juohke siidaoassái. Dat mearkkaša ahte jus eanet mánát leat aktiivat boazodoalus, de fertejit váhnemat válljet guhte oažžu buohtalas álggahansiidaoasi. Vaikko dušše okta mánná sáhttá oažžut buohtalas álggahansiidaoasi, de ii dárbbaš earáide leat veadjemeahttun beassat siidaoasi jođiheaddjin. Jus siidda siidaosiid jođiheaddjit leat ovttaoaivilis, de sáhttet ásahit siidaosiid eará mánáide.

Stuora siiddain gos leat ollu siidaoasit sáhttá leat váttis olahit ovttaoaivilvuođa ođđa siidaosiid ásaheami birra, jus dat addá ovtta bearrašii ovdamuni earáid ovdalii. Muhto smávva siiddain gos ovdamearkka dihte leat dušše guokte doalloovttadaga, sáhttiba dat goabbánai ásahit buohtalas álggahansiidaoasi ja dasa lassin soahpat ásahit ovtta dahje eanet siidaosiid eará bearašlahtuide.

7.5 Boazomearka

Lávdegoddi árvala joatkit dálá njuolggadusaid boazomearkkaid birra, muhto nu ahte njuolggadusat mat dál leat láhkaásahusain galget biddjot láhkii. Dát árvaluvvo earret eará dan dihte vai boazomearkka nanu árbevierut buorebut bohtet oidnosii. Lávdegoddi árvala eará áigemeriid merkemii go dálá lágas leat. 1978-lágas daddjo ahte miessi galgá merkejuvvot ovdal golggotmánu 31. beaivvi, muhto ahte áigemeari sáhttá guhkidit miessemánu 31. beaivái. Ovddit áigemearri lea muhtun guovlluin ipmirduvvon nu ahte geažotbeallji lea vaikko gean opmodat maŋŋel golggotmánu 31. beaivvi. Lávdegoddi árvala ahte galgá leat dušše okta áigemearri merkemii, ja dat árvaluvvo leat miessemánu 31. beaivvi jagi maŋŋel go miessi lea šaddan. Geahča eanet lávdegotti árvalan merkennjuolggadusaid birra láhkaevttohusa 7. kapihttalis.

7.6 Orohat ja orohatstivren

Lávdegoddi háliida bisuhit orohatortnega ja árvala dárkilet njuolggadusaid orohatjuohkimii, geahča árvalusa § 8 – 1.

Orohatstivrra dálá sajádat sihke priváhtarievttálaš ja almmolašrievttálaš orgánan dagaha lávdegotti mielas váttisvuođaid. Bealátvuođa várra lea stuoris, ja dan lea maiddái Siviilaáittardeaddji mearkkašan.

Go orohatstivrra hárrái leat nu eahpečielga njuolggadusat, de dagaha dat vára ahte orohagas sáhttá eanetlohku boastut fámostallat ja ovddidit iežas beroštumiid beroškeahttá orohaga oktasaš beroštumiin, mii sáhttá lea njuolggo vahágin unnitlohkui.

Lávdegotti oainnu mielde berre orohagas ain leat stivra mas leat orohaga boazoeaiggádat. Muhto stivra berre leat priváhtarievttálaš orgána. Orohatstivrra sáhttá buohtastahttit gilimennege stivrrain. Priváhtarievttálaš orgánan oažžu stivra válddi mearridit ollu orohaga siskkáldas áššiid, áššiid main lea mearkkašupmi resursahálddašeami ja guohtumiid gáhttema hárrái. Áššit mat gusket ovttaskas boazodolliid doibmii eai gula orohatstivrra válddi vuollái. Seammaládje go eará priváhtarievttálaš orgánat, de orohatstivra nai lea vissis muddui almmolaš eiseválddiid geahču vuolde.

Go orohatstivrra lahtut ieža leat boazodoallit, ja sidjiide njuolga gusket ollu áššit maid stivra galgá gieđahallat, de lea deaŧalaš sihkkarastit ahte eanetlohku ii geavat iežas válddi govttohemet badjelduolbmat unnitlogu beroštumiid. Dan dihte lea deaŧalaš ásahit čielga njuolggadusaid dasa maid stivra sáhttá mearridit, ja nu eastadit áššegieđahallama soaittáhagaid mielde.

Deaŧalaš váikkuhandoaibma fuolahit ahte maiddái unnitlogu beroštumit vuhtii váldojuvvojit, leat njuolggadusat mat sihkkarastet iešguđet siiddaide stivrasaji. Lávdegoddi oaivvilda ahte dasa lassin berre ásahuvvot ortnet man mielde okta dahje eanet boazoeaiggádat sáhttet ášši oažžut meannuduvvot bealátkeahtes orgánas, jus atnet iežaset gieđahallojuvvon govttohemet.

Orohagaid sturrodat sáhttá rievddadit, go muhtun orohagat leat stuorrát ja doppe leat sierranas siiddat, ja eará orohagat ges leat unnit ja leat birra jagi ovttas, dahje eanas oasi jagis. Evttohuvvon njuolggadusat leat hábmejuvvon nu ahte heivejit sihke stuora ja smávva orohagaide.

Lávdegotti árvalusa mielde galget orohatstivrras leat iešguđet joavkkuid ovddasteaddjit. Válljejupmi ii dáhpáhuva nappo jahkečoahkkimis, gos juohke jietna lohkko ovtta meari. Dakkár válljen sáhtášii dahkat ahte ovttahat joavkkut álo ožžot eanetlogu stivrii. Orohatstivra galgá hálddašit oktasaš resurssaid mat gullet orohahkii, nugo guohtumiid, ja dalle ferte dáhkiduvvot ahte orohaga iešguđet guohtunguovllut leat dihto áiggis leamaš stivrras. Dan dihte válljejit oktiigullevaš siidaoasit orohatstivrii lahtuid ovddastit sin geat leat ovttas geasseorohagas.

Geassesiiddas sáhttet leat máŋggat joavkkut mat dálvet gullet iešguđet dálvesiiddaide dahje eará bearašovttastumiide. Lávdegoddi geahččala dán vuhtii váldit dan bokte ahte dárkilet njuolggadusaid bokte reguleret iešguđet geassesiiddaid orohatstivraevttohasa válljema. Maiddái geassesiidda stivraovddasteaddji válljemis ferte eastadit ahte ovttahat joavku álo oažžu stivrasaji, geahča árvalusa § 8 – 2 nuppi ja goalmmát lađđasiid.

Lávdegoddi lea juohkásan dárkilet njuolggdusaid hárrái orohatstivrra válljema birra. Eanetlohku árvala ahte válljen galgá lea geassesiidda vuođul. Unnitlohku árvala válgabiireortnega orohagaide main leat eanet go čieža geassesiidda. Lávdegoddi árvala maiddái dárkilet njuolggadusaid orohaga jahkečoahkkima birra ja dan hárrái geas lea jienastanvuoigatvuohta, geahča árvalusa § 8 – 8 ja § 8 – 9. Árvaluvvojit maiddái njuolggadusat orohatkássa ja orohaga boazodoallofoandda ja dáid ruđaid dárkkisteami birra, geahča §§ 8 – 5, 8 – 6 ja 8 – 7.

7.7 Doaibmanjuolggadusat

Okta orohaga deaŧaleamos doaimmain šaddá lávdegotti oainnu mielde leat ráhkadit doaibmanjuolggadusaid. Dán birra árvaluvvojit njuolggadusat láhkaevttohusa 9. kapihttalis. Erenoamáš deaŧalaččat leat njuolggadusat guohtungeavaheami ja boazologu birra. Lávdegotti árvalusas leat maiddái sierra mearrádusat dan birra maid ferte erenoamážit vuhtii váldit diekkár njuolggadusaid ráhkadeamis, geahča árvalusa § 9 – 3 ja § 9 – 4.

Orohat galgá doaibmanjuolggadusaid bokte maiddái ráhkadit njuolggadusaid orohaga oktasaš rusttegiid birra, nugo gárddiid ja eará oktasaš rusttegiid birra. Njuolggadusat mohtorfievrruid geavaheami birra galget ráhkaduvvot vuhtii váldin dihte guohtunresurssaid. Orohaga eará oktasaš resurssat sáhttet leat boazodoallofoanda ja eará opmodat.

Orohagas sáhttá máŋgga dáfus leat dárbbašlaš ráhkadit njuolggadusaid áigodatguohtumiid ávkkástallama birra. Man dárkilat dat galget leat, lea iešguđet guovlluid dilálašvuođaid duohken. Mađi stuorát gilvu lea siiddaid gaskka guohtumiid alde, dađi dárkilet njuolggadusaid fertejit ráhkadit. Lávdegoddi oaivvilda ahte njuolggadusat fertejit unnimusat sisttisdoallat čuovvovačča:

1. Iešguđet áigodatguohtumiid guohtunáiggit, jus ii leačča birrajagi orohat

2. Juohke siidda guovddáš dálveorohat

3. Njuolggadusat johtingeainnuid geavaheami birra mat mannet earáid geasseorohagaid čađa

4. Njuolggadusat johtingeainnuid geavaheami birra eará siiddaid váldo dálveorohagaid čađa

5. Čilget geasseorohaga

6. Čilget johtinvuogádaga iešguđet áigodatguohtumiid gaskka

7. Njuolggadusat johtima birra

Eaktuduvvo ahte guohtungeavaheami njuolggadusat ásahuvvojit eatnamiid árbevirolaš geavaheami ala ja ahte ovddidit ulbmillaš geavahanortnegiid. Eanetlohku, buohkat earret okta, háliidit maiddái mearrádusa dan birra ahte guohtungeavaheami njuolggadusat eai galgga boahtit ovttaskas siiddaid vuoigatvuođaid ovdii, mat leat ásahuvvon erenoamáš riektevuođu olis, geahča árvalusa § 9 – 3 nuppi lađđasa.

Lávdegoddi lea maiddái árvalan láhkanannet njuolggadusaid buriid boazodoallovieruid birra. Dat leat njuolggadusat guođoheami birra § 6 – 2, geahčadeami birra § 6 – 3, eará siiddaid bohccuid gieđahallama birra § 6 – 4, rátkkašeami ja čanadeami birra § 6 – 5, ja gárddástallama dieđiheami birra § 6 – 6.

7.8 Boazolohku

Váttisvuohtan dálá njuolggadusaiguin boazologu birra, lea lávdegotti oainnu mielde, ahte dat ledje čadnon orohahkii ja doalloovttadahkii. Boazologu mearrádus mii ii váldde vuhtii siidda, sáhttá buktit sávakeahtes váikkuhusaid.

Lávdegoddi oaivvilda ahte boazologu mearrideamis ferte vuođđun atnit siidda ja guohtumiid maid siida hálddaša.

Lávdegotti árvalusa mielde galgá alimus boazolohku mearriduvvot geassesiidii, geahča árvaluvvon § 9 – 4.

Orohagain gos dálveguohtumat leat vátnásepmosat, sáhttá boazolohku šaddat beare allat jus mearriduvvo dušše geasseorohaga mielde. Dan dihte ii sáhte orohaga boazologu mearridit dušše geasseorohaga vuođul. Lea dárbbašlaš geahččat buot áigodatguohtumiid oktanis, ja vátnáseamos guohtumat fertejit mearridit man stuoris boazolohku sáhttá leat. Seammás ferte boazologu mearridit guohtunáiggiid ektui, geahča § 9 – 5. Jus dálveguohtumat leat vátnásepmosat, de ii leat boazolohku akto mearrideaddjin, muhto ferte maiddái geahččat guohtunáiggiid.

7.9 Boazodoallohálddahus

Lávdegoddi čujuha dás boazodoallohálddahusa evalueremii man Norsk institutt for by- og regionforskning, NIBR, lea čađahan ja mii lea almmuhuvvon raporttas NIBR -Prosjektrapport 2000: 16, Reindriftsforvaltningen – en evaluering av organisasjon og virksomhet (NIBR – Prošeaktaraporta 2000:16 Boazodoallohálddahus – organisašuvnna ja doaimma evalueren).

Olles lávdegoddi oaivvilda ahte lea dárbbašlaš rievdadit hálddašanortnega.

Lávdegotti eanetlohku, buohkat earret okta lahttu, árvalit hálddašanmodealla mas fylkkaboazodoallostivra man čállingoddin lea fylkkamánni, oažžu hálddašanovddasvástádusa guovllulaš dásis. Natiovnnalaš dásis hálddaša Boazodoallostivra mas čállingoddin lea guovddáš hálddašanásahus – Stáhta boazodoallohálddahus. Evttohus mielddisbuktá ahte dálá boazodoallostivra ja boazodoallohálddahus jotkojuvvo. Boazodoallostivrra nammadit boazoeaiggádat ieža, Sámediggi ja departemeanta. Eanetlohku miellahtuin galget leat boazoeaiggádat.

Unnitlohku ballá ahte boazosámi beroštumit bázahallet gilvvus eará beroštumiiguin jus guovllulaš hálddašeapmi biddjojuvvo fylkkamánni háldui. Dat guoská erenoamážit areálagáhttenáššiide. Eanetlogus lea nappo eará oaidnu dása ja bidjá váldodeattu dasa ahte fylkkamánnis juo lea ovddasvástádus gažaldagain main lea mearkkašahtti váikkuhus boazodollui. Muhto go fylkkamánnis ii leat ovddasvástádus boazodoalu guovdu, de oaivvilda lávdegoddi ahte boazodoallu ii oaččo doarvái beroštumi fylkkamánni hálddus.

Departemeanta šaddá ain leat boazodoallohálddahusa bajit orgána, mas lea ovddasvástádus boazodoalu lágaid ja njuolggadusaid hárrái, ja fuolaha ahte ráđđehusa politihkalaš mihttomearit čuvvojuvvojit láhka- ja njuolggadusbargguin. Departemeanttas lea ain váldi bagadit Boazodoallohálddahusa ovttaskas áššiin, ja ieš dahkat mearrádusaid dan olis go lea bajit orgána hálddašanlága mielde. Muhto lávdegoddi oaivvilda ahte Sámedikkis galgá leat guovddáš sajádat natiovnnalaš boazodoallopolitihkas, ja dan olis berre Sámediggi leat mielde ráhkadeame njuolggadusaid boazodoallolága olis.

Unnitlohku, okta lahttu, árvala doalahit dálá ortnega mas leat guovllustivrrat ja boazodoallokantuvrrat, ii ge háliidivčče hálddašeami biddjojuvvot fylkkamánnái. Unnitlogu árvalusa mielde berre Sámediggi oažžut hálddašanovddasvástádusa, ja boazodoallohálddahus Álttás šattašii de Sámedikki vuollásaš fágakantuvran.

Lávdegoddi árvala ásahuvvot sierra boazobearráigeahču Stáhta luonddubearráigeahču vuollái. Boazobearráigeahčču galggašii gozihit ahte orohaga doaibmanjuolggadusat čuvvojuvvojit ja galgá dan bokte go lea oidnosis meahcis geahččalit eastadit vejolaš riidduid mat sáhttet bohciidit.

Lávdegoddi atná deaŧalažžan geahččalit čoavdit orohagaid, siiddaid dahje ovttaskas olbmuid gaskasaš riidduid. Lea deaŧalaš čoavdit riidduid dainna lágiin ahte bealálaččat maŋŋel sáhttet ovttasbargat. Dan dihte árvala lávdegoddi ahte ásahuvvo soabahanortnet.

7.10 Ráŋggáštusat

1978-lága ráŋggáštannjuolggadusat leat lávdegotti mielas eahpečielgasat. Dát dahká ahte boazodoallit eai dieđe makkár váikkuhusaid lága njuolggadusaid dahje mearrádusaid rihkkun sáhttá mielddisbuktit. Eahpečielggasvuohta mielddisbuktá maiddái ahte hálddahus lea eahpesihkar das movt mearrádusaid galgá čuovvolit. Dan dihte fertejit lága njuolggadusat šaddat mihá čielgaseappot.

Eaktun dasa ahte eiseválddit galget ráŋggáštusaid mearridit, lea lávdegotti oainnu mielde ahte lea almmolaš beroštupmi dasa ahte riiddu ii berre diktit priváhta beliid čuovvolit dahje hilgut. Lága mearrádusain leat máŋga siskkáldas- ja ovttasdoaibmanjuolggadusat maid eiseválddit eai sáhte čuovvolit jus soamis ii doahttal daid. Loahpalaččat lea bealálaččaid iežaset duohken ovddidit ášši duopmostuoluide čoavdin dihte riiddu.

Nuppe bealis sáhttet čuožžilit dilálašvuođat goas eiseválddiin lea čielga beroštupmi dasa ahte mearrádusat čuvvojuvvojit.

Jus doallu doaimmahuvvo mearrádusaid dahje njuolggadusaid vuostá, de sáhttet eiseválddit lávdegotti árvalusa mielde mearridit dárbbašlaš gohččumiid loahpahan dihte lobihis dagu, geahča árvaluvvon § 13 – 2.

Árvaluvvo ásahit válddi addit bággensáhku, mii lea ekonomalaš váikkuhandoaibma man bokte bágge doahttalit gohččosa. Nu guhká go ii ollašuhte gohččosa, de gártá sáhkku. Bággensáhkku sáhttá mearriduvvot buot oktavuođain goas lea celkojuvvon gohčus dahje gielddus, geahča árvaluvvon § 13 – 3. Bággensáhkku lea dábálaš eará lágain.

Árvaluvvo mearrádus divada birra guohtungeavaheami njuolggadusaid rihkkuma ovddas, geahča § 13 – 4. Dat lea hálddahuslaččat mearriduvvon divat sutnje gii lea alccesis váldán oktasašvuođas eanet go livččii vuoigatvuohta. Máksojuvvon divat manná oktasašvuhtii. Árvalus vástida dálá lága § 8 b resursadivada birra. Guokte miellahtu eaba hálit diekkár divada.

Árvaluvvo maiddái váldi mearridit sáhkkocelkosa, mii lea gohčus čuovvut ovdalis mearriduvvon gohččosa, geahča § 13 – 5. Seammaládje go bággensáhkku, de lea maiddái dát eará lágaid málle mielde evttohuvvon. Son geasa sáhkku celkojuvvo, sáhttá dan ovddidit riektevuogádahkii dihto áigemeari sisa. Jus dan ii daga, de lea sáhkkocelkosis seamma vuoibmi go duomus.

Jus eará váikkuhandoaimmat eai adno ulbmillažžan, de sáhttet mearriduvvot bággendoaimmat, geahča § 13 – 6.

Mearrádusat bággensáhku birra sáhttet leat iešguđetlágán barggut ja bearráigeahčču bohccuiguin dahje ealuin, boazologu unnideapmi ja lobihemet ceggejuvvon barttaid ja rusttegiid gaikun. Okta miellahttu ii hálit ásahit boazologu bákkolaš unnideami.

Bággendoaimmaid mearrádus lea bággenvuoimmálaš, muhto bággendoaimmaid čađaheapmi eaktuda nammaeiseválddiid searvama, earret daid doaimmaid maid áigumuš lea čađahit gohččuma dárbbašlaš bargguid dahje bearráigeahču hárrái bohccuiguin dahje ealuin.

Árvaluvvo ahte orgánat main lea váldi dahkat bággenmearrádusaid maiddái galget nammarievttis sáhttit gáibidit bággočađaheami bággočađahanlága § 13 – 14 mielde.

Iešguđet ráŋggáštusat sáhttet adnot ovttas dahje sierralaga. Ráŋggáštusat galget datte leat govttolaččat rihkkuma ektui. Ráŋggáštusat galget oktiiheivehuvvot nu ahte eai čuoza govttohemet, geahča árvaluvvon § 13 – 1 nuppi lađđasa.