6 Boazodoallolágat Ruoŧas ja Suomas

Maiddái eará riikkain lea boazodoallu. Čujuhit lávdegotti čielggadeami 8. kapihttalii, gos lea eanet muitaluvvon dan birra. Dás áigut dušše oanehaččat muitalit makkár rievttálaš ja hálddahuslaš vuogádagat Ruoŧas ja Suomas leat, mat leat riikkaid maiguin mii lunddolaččat sáhttit iežamet buohtastahttit.

Ruoŧŧa

Ruoŧa bealde lea Rennäringslagen (1971: 437), boazodoalloláhka, mii regulere boazodoalu. Láhka bođii fápmui suoidnemánu 1. beaivvi 1971 ja bođii lágaid sadjái maid gohčodedje Ruoŧa boazosámiid vuoigatvuohta guohtumiidda Ruoŧas (1928: 309) ja láhka boazomearkkaid birra (1960:144).

Sápmelaččaid vuoigatvuođaid leat lágas gohčodan boazodoallovuoigatvuohtan. Vuoigatvuođaid, mat Ruoŧa boazodoallolágas gusket sápmelaččaide, čilge lága § 1 leat vuoigatvuohtan sidjiide, geat leat sámi sogas, geavahit eatnamiid ja čáziid birgejupmin alcceseaset ja sin bohccuide. Boazodoallu sáhttá doaimmahuvvot priváhta eatnamiin seammaládje go stáhta ja suohkaniid eatnamiin. Vuoigatvuhtii gullá earret eará boazoguohtun, bivdu, guolásteapmi ja vissis vuovdedoallu. Vuoigatvuohta gullá sápmelaččaide ja lea huksejuvvon «urminnes hävd» ala (vuoigatvuohta dološ áiggi geavaheami rájes). Das lea priváhtarievttálaš vuođđu ja lea seammaládje go opmodatvuoigatvuohta bággolotnunrievttálaččat suodjaluvvon. Boazodoallovuoigatvuohta lea nappo beroškeahttá lágas, muhto áigges áigái gustovaš boazodoalloláhka regulere sisdoalu ja čađaheami. Guohtunvuoigatvuohta ja guoskevaš vuoigatvuohta atnit eatnama boazodoalu iešguđet rusttegiidda namahuvvo dábálaččat čearu gullevaš miellahtuid kollektiiva vuoigatvuohtan (geahča maŋŋelis).

Nugo Norggas ge, de lea Ruoŧas nai viiddis mearkaortnet. Buot bohccot galget merkejuvvot eaiggáda sisačálihuvvon merkii.

Boazodoallovuoigatvuohta lea čearuid (orohagaid) miellahtuin. Oktiibuot leat 51 čearu.

Čearru lea muhtun muddui geográfalaš guovlu, ja muhtun muddui ekonomalaš ja hálddahuslaš ovttastus. Lága 9. § mielde lea čearu ulbmil earret eará doaimmahit boazodoalu miellahtuide oktasaččat buorrin. Čearru ovddasta miellahtuid gažaldagain mat gusket boazodollui ja miellahtuid oktasaš beroštumiide muđui boazoealáhusa oktavuođas (§ 10). Čearru lea rievttálaš ovddasteaddji áššiin gos lea riidu beroštumiid gaskka omd. eanangeavaheami hárrái. Čearu geatnegasvuohta lea maiddái fuolahit boazodoalu beroštumiid iešguđetlágán šiehtadallamiin omd. stáhtalaš eiseválddiiguin. Maiddái oktavuođas suohkaniiguin, earret eará plánemiid ja plánabargguid oktavuođas ovddasta čearru boazodoalu beroštumiid. Čearu miellahtuid vuoigatvuohta váikkuhit movt čearru galgá stivrejuvvot, lea čearu čoahkkimiid bokte. Jođihit čearu boazodoalu ja doaimmahit dárbbašlaš oktasaš doaimmaid vállje čearu čoahkkin stivrra. Čearu goluid boazodollui gokčet čearu miellahtut dan mielde galle bohcco guđesge leat.

Čearru mearrida miellahttogažaldagaid, ja ohcan lea dan duohken man muddui sus guhte ohcá beassat álgit boazodoallin, lea gullevašvuohta čearu boazodollui. Ruoŧa lágain ii leat dán rádjái leamaš almmolaččat dohkkehuvvon definišuvdna das gii lea sápmelaš. Lágas daddjo dušše ahte sápmelaš mearkkaša ahte son lea sámi sogas. Olmmoš gii lea náitalan sápmelaččain, muhto gii ieš ii leat sápmelaš, sáhttá searvat boazodollui jus son dohkkehuvvo čearu miellahttun.

Juohke čearus leat rievddadeaddji logu renskötselsforetag(doalut), oktiibuot sullii 900. Diekkár doaluin oaivvilduvvo boazodoallu man čearu boazodoalli miellahttu ja su bearaš doaimmaha. Boazodoalli miellahtu definere láhka leat boazodoalli gii aktiivvalaččat searvá čearu boazodoalu bargguide. Dalle go máŋga boazodoalli miellahtu leat ovtta dállodoalus ja nu leat seamma doalus, de gohčoduvvo okta sis ovddasvástideaddjin/ovdaolmmožin.

Ruoŧa boazodoallopolitihkka, oktan láhkagažaldagaiguin, lea čielggaduvvon, gč. SOU 2001:101. Dás evttohuvvojit ođđa boazodoallopolitihkkii iešguđet rámmat mat leat huksejuvvon kultuvrralaš, ekonomalaš ja ekologalaš guoddevašvuođa ala. Áigumuššan lea nannet siskkáldas iešstivrejumi, ja ahte Sámediggi galgá ožžut eanet guovddáš sajádaga. Vuolggasadjin lea ahte sápmelaččat berrejit ieža oažžut ovddasvástádusa hábmet iežaset ealáhuseallima, muhto ahte iešguđet doaimmaide galgá gustot birasmihttomearri mii vuhtii váldá luondduresurssaid guhkit áiggi buvttadannávcca, biologalaš šláddjivuođa, luonddu- ja kulturárvvuid ja olgonastima beroštumiid. Dan vuođul evttohuvvo ahte maiddái ollu dain doaimmain maid eiseválddit dál fuolahit, galget sirdojuvvot sápmelaččaide alcceseaset.

Ođđajagemánu 1. beaivvi 2007 rájes sirdojuvvui ovddasvástádus ollu doaimmaid dáfus Stáhta eanandoallodoaimmahagas ja leanahálddahusas Sámediggái. Dál lea Sámediggi boazodoalu guovddáš hálddašaneiseváldi.

Ruoŧa gaskavuohta ILO-soahpamuššii lea maiddái čielggaduvvon, geahča SOU 1999:25, ja dán čielggadeamis boahtá ovdan mii galgá dahkkojuvvot ovdal go Ruoŧŧa sáhttá soahpamuša dohkkehit. Dan hárrái leat álggahuvvon čuovvolanproseassat, muhto dán rádjái ii leat soahpamuš vel vuolláičállojuvvon.

Suopma

Vuoigatvuohta doaimmahit boazodoalu ii leat dušše sámi vuoigatvuohta. Lea datte dihtosis ahte davviguovlluid boazodoalu vuoigatvuođat leat huksejuvvon don dološ geavaheami ala ja vuosttaš boazodolliid, namalassii sápmelaččaid, ovdamuniid ala.

Boazodoallovuoigatvuohta lea dárkileappot regulerejuvvon 1990 boazodoallolágas (848/90).

Boazodoalloguovlu lea juhkkojuvvon bálggusin. Boazodoallu sáhttá doaimmahuvvot boazodoalloguovllus beroškeahttá das geas lea oamastan- dahje geavahanvuoigatvuohta eatnamii (§ 3). Bohccuid sáhttet eaiggáduššat Eurohpa ekonomalaš ovttastusa ássit geat fásta orrot boazodoalloguovllus (§ 4). Boazoeaiggádat ovtta bálgosa guovllus gullet ovtta bálgosii, mii rehkenastojuvvo juridihkalaš persovdnan ja mas leat rájit maid leanaráđđehus lea mearridan. Bálgosis lea geatnegasvuohta geahččat buot miellahtuid bohccuid ja galgá hehttet bohccuid dahkamis vahágiid (§ 7). Buot boazoeaiggádat bálgosa doaibmaguovllus leat bálgosa miellahttun, muhto juohke boazoeaiggádis lea sierra mearka. Bálggus fuolaha ja mearrida doaimma hárrái.

Eanan- ja vuovdedoalloministeriija mearrida bálgosiid alimus boazologu (§ 21).

Láhka ii definere boazodoallorievtti sisdoalu. Boazodoalloriekti sisttisdoallá vuoigatvuođa eaiggáduššat bohccuid ja daidda guohtunvuoigatvuođa. Eiseválddiid addin lobi mielde sáhttá maiddái cegget oahceáiddiid ja gárddiid stáhta eatnamii (§ 39) ja muđui sáhttá almmá ohcama haga váldit stáhta vuovddis boaldámuša ja goahteávdnasiid (§ 40). Dát vuoigatvuođat sulastahttet buohkaidrievtti. Ii leat sierravuoigatvuohta bivdit ja guolástit.

Stáhta eanan davimus boazodoalloguovllus lea sierra nammaduvvon boazodoalloguovlun. Geavatlaččat lea dát sámi boazodollui. Dán guovllus ii galgga eanan geavahuvvot dainna lágiin ahte šaddá mearkkašahtti hehttehussan boazodollui (§ 2). Nuppe dáfus sáhttá Eanan- ja vuovdedoalloministeriija lága olis (196/22) suodjemehciid birra mearridit boazoguohtunráddjemiid, jus dat lea dárbbašlaš vuovddi gáhttema dihte (§ 2). Boazodoalloláhka ii atte vuođu oažžut buhtadusa vahágiid ovddas mat deaividit boazodoalu guovdu. Muhtun eará lágain – čázádatlágas, olgonastinlágas ja lágas johtaleami birra meahcis – leat liikká sierra mearrádusat buhtadusa birra boazoeaiggádiidda.