8 Departemeantta árvvoštallamat

8.1 Álggahus

Iežas barggus proposišuvnnain lea departemeanta atnán vuođđun láhkalávdegotti evttohusa ja ráđđádallamiid mat leat leamaš Sámedikkiin ja NBR:in. Dán kapihttalis čilget movt departemeanta árvvoštallá Boazodoalloláhkalávdegotti evttohusa iešguđet beliid. Dan oktavuođas ovdanbuktojuvvojit ja komenterejuvvojit muhtun oainnut mat leat ovddiduvvon ráđđádallamiin ja gulaskuddamis.

Dálá boazodoalloláhka mearriduvvui 1978:s. Láhka ođasmahttojuvvui 1996:s. Ođasmahttinbarggu duogážin ledje resursadilálašvuođat Finnmárkkus, riektedilálašvuođat Lulli-Trøndelága/Hedmárkku boazodoalloguovllus ja sámepolitihkalaš ovdáneapmi man mielde Sámediggi galggai nammadit miellahtuid stivrenorgánaide. Lei unnán sáhka stivrejumi, hálddašeami ja siskkáldas dilálašvuođaid birra. Nugo čilgejuvvo 2. kapihttalis ovdalis, de mearriduvvui šiehtadallanjagi 1998 – 99 boazodoallošiehtadusain ahte galgá nammaduvvot lávdegoddi mii dárkileappot árvvoštallá siskkáldas dilálašvuođaid. Eaktuduvvui ahte vuđolaš rievttálaš gažaldagaid galgá ođđa sámevuoigatvuođalávdegoddi guorahallat.

Nugo namuhuvvon, de ii sisttisdoallan lávdegotti mandáhtta buot beliid dálá lágas. Liikká sisttisdoallá dát proposišuvdna mearkkašahtti ođasmahttima, mii dál ovddiduvvo evttohussan. Dat guoská sihke lága sisdollui ja struktuvrii.

Vaikko lea gollan áigi dan rájes go lávdegoddi ovddidii iežas čielggadusa, de lea departemeanta válljen doalahit iežas daidda ráddjejumiide mat ledje lávdegotti mandáhtas. Dasa leat máŋga siva. Vuosttažettiin gáibidivččii stuorát láhkarevišuvdna ođđa čielggademiid ja árvvoštemiid. Dasto ferte vuhtii váldit ahte dál lea bargu jođus ođđa Sámevuoigatvuođalávdegotti olis, mas sáhttá leat mearkkašahtti mearkkašupmi daidda láhkagažaldagaide mat leat báhcán. Dát mearkkaša ahte evttohusaid, mat gusket boazodoalu siskkáldas dilálašvuođaide, ferte ain maŋidit.

Departemeanta áigu dan oktavuođas čujuhit ahte ođđa sámevuoigatvuođalávdegoddi galgá čielggadit gažaldagaid sámi álbmoga rievttálaš eananvuoigatvuođadili hárrái, ja eatnamiid ja čáziid geavaheami hárrái sámi geavahanguovlluin olggobealde Finnmárkku fylkka. Lávdegoddi galgá maiddái čielggadit ja evttohit movt galgá nannet sámi álbmoga vejolašvuođaid geavahit luondduriggodagaid iežaset geavahanguovlluin, seammás go doahttala sin beroštumiid geat eai leat sápmelaččat. Erenoamážit galget boazodoalu eanangeavaheapmi ja vuoigatvuođat árvvoštallojuvvot, dainna ulbmiliin ahte bisuhit ja ovddidit guoddevaš boazodoalu.

Eanandoallo- ja borramušdepartemeanta lea reivves Sámevuoigatvuođalávdegoddái konkrehta jearran sáhttet go boazodoallolága mearrádusat vahátovddasvástádusa birra guorahallot Sámevuoigatvuođalávdegotti barggu olis. Dás lea sáhka oalle stuora buhtadusovddasvástádusas man sáhttá leat ulbmillaš geahčadit dábálaš buhtadusovddasvástáduslaš ovdáneami oktavuođas. NBR ja Sámediggi leat ráđđádallamiid oktavuođas čujuhan ahte lea dárbbašlaš farggamusat rievdadit dáid mearrádusaid.

Departemeanta oaidná ahte Sámevuoigatvuođalávdegotti bargu sáhttá dahkat dárbbašlažžan árvvoštallat fas ođđasit rievdadit boazodoallolága. Go Sámevuoigatvuođalávdegotti evttohus ovddiduvvo, de áigu departemeanta fas geahčadit boazodoallolága ja čuovvolit daid beliid mat eai ođasmahttojuvvo dán háve.

Boazodoalloláhkalávdegotti árvalan modealla almmolaš hálddašeami birra ii leat árvvoštallon dán háve. Čujuhit dán oktavuođas kapihttalii 8.21.

Vuollelis čuvvot departemeantta árvvoštallamat sihke lága struktuvrra ja huksehusa birra, eavttut maid departemeanta lea atnán vuođđun barggustis, ja láhkalávdegotti ovttaskasevttohusaid árvvoštallamat. Nugo namuhuvvon álggahusas, de áigut iešguđet čuoggáin čilget gulaskuddanásahusaid oaiviliid ja ráđđádallamiid bohtosiid. Muhtun gulaskuddanásahusaid komentárat leat maid čadnon evttohusa 10. kapihttala iešguđet mearrádusaid mearkkašumiide. Dát leat eanas detaljaáššit ja eanet teknihkalaš gažaldagat.

8.2 Lága struktuvra ja huksehus

Barggustis gažaldagaiguin mat ledje mandáhta oassin, gávnnahii láhkalávdegoddi dárbbašlažžan doaimmahuslaččat rievdadit 1978-lága huksehusa. Dan dihte sirde muhtun paragráfaid dahje osiid eará paragráfaide, dainna áigumušain ahte čorget láhkateavstta. Lávdegoddi lea maid dihtomielalaččat váldán eanemus lági mielde láhkii, vai unnit dárbbaša láhkaásahusaid bokte reguleret.

Lulli-Trøndelága ja Hedmárkku boazosámisearvi, Boazodoallohoavda ja Romssa ja Nordlándda guovllustivrratoaivvildit iežaset cealkámušain ahte lávdegotti evttohus lea hui dárkil. Sin oaivila mielde livččii buoret hábmet lága eanet oppalažžan, ja baicca addit dárkilet njuolggadusaid láhkaásahusaid hámis, earret eará vuhtii váldin dihte guovllulaš erohusaid. Boazodoallostivra dovddahii bealistis ahte juste dan dihte go leat stuora erohusat guovlluid gaskka, de sáhttá leat váttis ráhkadit eaŋkilis lága. Jus nu dahká, de addošii hui ollu váldi hálddahussii. Boazodoallostivrra oainnu mielde fertejit dat bealit maid lávdegoddi lea geahčadan, mat earret eará gusket boazodolliid gaskasaš vuoigatvuođaide ja geatnegasvuođaide, regulerejuvvot lágas eai ge njuolggadusain. Boazodoallostivra čujuha dasa ahte láhkabargu lea sin oainnu mielde dárkileabbo go njuolggadusbargu, ja ahte njuolggadusat lága bokte leat eanet oidnosis ja dain leat dárkilet ovdabarggut.

Justiisadepartemeantta bagadusas Lovteknikk og lovforberedelse (Láhkateknihkka ja láhkaráhkkaneapmi) daddjo ná válljema birra lága ja njuolggadusa gaskka:

«Stuoradikki dárkkistan- ja vuođđudanlávdegoddi lea Evtt. S. nr. 296 (1995 – 96) dárkilit ságaskuššan gažaldagaid mat gusket hálddahusa láhkaásahusgeavaheapmái. Lávdegoddi deattuha ahte dálá servodagas lea dárbbašlaš oalle muddui addit válddi mearridit láhkaáshusaid, muhto deattuha seammás ahte máŋgga dáfus berre leat várrogas dán válddi geavaheamis.

Vuolggasadjin lea ahte buot gažaldagat mat leat dakkárat main Stuoradiggi berre oaivila dahkat, berrejit regulerejuvvot formála lága bokte, eai ge láhkaásahusaid bokte.

Lea deaŧalaš maiddái guorahallat eará beliid dán oktavuođas. Earret čielga politihkalaš deasttaid, de sáhttá deattuhit beliid mat gusket riikkaássiid sihkarvuhtii. Mađi garraset čuohcci mearrádusat dahkkojit, dađi garraset ágga lea gáibidit ahte Stuoradiggi lea dahkan čielga oaivila dihto doaimma čađaheami birra.

Riektesihkarvuođa vuhtii váldin eaktuda maid ahte vuođđo áššegieđahallannjuolggadusat mearriduvvojit lágas eai ge láhkaásahusain. Stuoradikki dárkkistan- ja vuođđudanlávdegoddi cealká Evtt. S nr. 296 (1995 – 96) ahte oppalaččat berre leat várrogas atnimis láhkaásahusaid addima válddi njuolggadusaid dáfus mat addet riikkaássiide geatnegasvuođaid dahje vuoigatvuođaid. Vuoigatvuođat ja geatnegasvuođat berrejit vuosttažettiin mearriduvvot lága bokte.

Ovdamunnin lágain lea ahte láhka lea dat riektegáldu man geavaheaddji álkimusat sáhttá gávdnat. Dán deastta deattuhedje go omd. mearriduvvui ođđa álbmotoadjoláhkii váldit stuora osiid dain njuolggadusain mat ovdal ledje láhkaásahusain, geahča ságaskuššama NOU 1990:20 s. 79 – 80.

Nuppe bealis sáhttet teknihkalaš bienalaš njuolggadusat bures biddjot láhkaásahusaide (njuolggadusaide), erenoamážit jus geavatlaččat gusket dušše muhtumiidda (fágabargiide). Seamma sáhttá dávjá leat jus vurdojuvvo ahte njuolggadusat dávjá fertejit rievdaduvvot. Dát deasta datte ii leat ihcalis mearrideaddji, gč. omd. vearro- ja oadjolágaid. Jus lea válljenmunni, de sáhttá leat heivvolaš mearridit njuolggadusaid láhkaásahussan geahččalanáigodahkii, ja dasto vásáhusaid vuođul maŋŋel evttohit ja ovddidit láhkamearrádussan.»

Departemeantta oainnu mielde leat buorit ákkat dasa ahte mearridit njuolggadusaid boazodoalu hárrái láhkaparagráfan, vai lea unnimus lági mielde dárbu ráhkadit láhkaásahusaid. Departemeantta oainnu mielde lea dát, vuosttažettiin boazodollui alccesis, álkimus ja čielgaseamos. Dan dihte lea departemeanta ovttaoaivilis lávdegotti prinsihpalaš oainnuin ja árvvoštallamin láhkateknihkalaš čovdosiid válljema hárrái. Departemeanta lea árvvoštallan livččii go muhtun dáfus vejolaš láhkaásahusaid bokte mearridit njuolggadusaid mat spiehkastit lágas, dainna ulbmiliin ahte vuhtii váldit vejolaš guovllulaš erohusaid. Earret eará lea departemeanta geahčadan 4. kapihttala boazodoalu doaimmaheami ja 5. kapihttala merkema birra. Departemeanta ii leat datte árvalan dan. Nugo mearrádusevttohusat leat hábmejuvvon, de ovddastit dat máŋgga dáfus boazodoalu vuođđoelementtaid, mat berrejit gustot juohke sajis gos boazodoallu doaimmahuvvo. Dábálaš njuolggadusat boazodoalu birra sáhttet dárkileappot mearriduvvot doaibmanjuolggadusain, earret eará dárkileappot čielggadit iešguđet orohagaid doaibmadilálašvuođaid. Eaktun ferte dieđus leat ahte diekkár njuolggadusat eai rihko daid vuođđoprinsihpaid mat lágas leat mearriduvvon.

Lávdegoddi fuomášuhtii oalle árrat barggustis departemeantta das ahte lea dárbu doaimmahuslaččat guorahallat ja čorget láhkateavstta. Departemeanta dohkkehii dán, ja lea eanas muddui čuovvolan čovdosiid maid lávdegoddi evttohii.

8.3 Lága oppalaš vuolggasadji

Boazodoalloláhkalávdegoddi lea atnán earret eará dáid eavttuid iežas evttohusa vuođđun:

• Lága mearrádusat galget huksejuvvot boazodoalu kultuvrra ja árbevieruid ala.

• Lága mearrádusat galget addit vuođu siskkáldas iešstivrejupmái seammás go ovttaskas boazodoalli riektesihkarvuohta vuhtii váldojuvvo.

• Bisuhit dan vuogi ahte oallugat sáhttet eaiggáduššat bohccuid, ja nu doalahit gullevašvuođaset boazodollui.

• Lága mearrádusat galget leat mielde hukseme vuođu dasa ahte boazodoallu heivehuvvo luondduvuđđosii.

Gulaskuddanásahusat leat eanas mielas dasa ahte boazosámi kultuvra ja árbevierut deattuhuvvojit mearrádusain. Sámediggi deattuha deaŧalažžan ahte láhkaevttohus atná árbevirolaš boazosámi kultuvrra ja boazodoalu árbevirolaš organiserema guovddážis. Muhtun gulaskuddanásahusat ges atnet ahte lávdegoddi iežas árvvoštallamiin lea atnán davvisámi beali beare guovddážis, nu ahte oarjelsámi boazodoallu bázahallá dan dáfus. Davvi-Trøndelága fylkkamánni namuha dán. Davvi-Trøndelága guovllustivra lohká áddemeahttumin ahte lávdegoddi lea atnán davvisámegielsániid, ja seammás guođđán oarjelsámegielsániid, ja deattuha ahte dán ferte muittus atnit Boazodoalloláhkalávdegotti čielggadeami árvvoštallamis.

Departemeantaatná deaŧalažžan ja dárbbašlažžan ahte sámi kultuvra ja árbevierut leat guovddážis boazodoallolágas, go dat lea mielde deavdime mearriduvvon politihkalas mihttomeriid. «Eanetloguráđđehusa politihkalaš vuođustusas» daddjo čuovvovaš (dás jorgaluvvon):

«Mii áigut čađahit sámepolitihka mii galgá leat ávkin sámi álbmogii, nu ahte sámegielas, sámi kultuvrras ja servodateallimis lea sihkkaris boahtteáigi Norggas. Kultureallin lea deaŧalaš veahkkin identitehta nannemis, seammás go dat lea mielde báikkálaš servodagaid doallame ealasin.»

Leat stuora erohusat boazodoalus iešguđet guovlluin Norggas. Ođđa láhka ferte vuhtii váldit dan nu ahte mearrádusat heivejit buot guovlluide. Departemeanta oaivvilda ahte dát evttohus dahká dan. Nugo namuhuvvon, de lea departemeanta árvvoštallan addit vejolašvuođa ráhkadit guovllulaš njuolggadusaid, muhto lea gávnnahan dán sihke dárbbašmeahttumin ja ulbmilmeahttumin. Láhkalávdegoddi lea muhtun paragráfain árvalan sámegielsániid bajilčállagiidda. Dat lei dalle go dát sánit adnojuvvojedje buoremusat čilget mearrádusa sisdoalu. Departemeanta oaivvilda baicca ahte almmolaš dárogielat láhkateavsttas ii berre atnit sámegielsániid eanet go áibbas dárbbašlaš. Deattuhuvvo maiddái ahte sihke láhkateaksta ja proposišuvdna galgá jorgaluvvot sámegillii. Dan vuođul lea departemeanta gávnnahan ahte dušše sámegielsátni siida adno láhkateavsttas.

Siskkáldas iešstivrejumi birra deattuha Norgga Boazosápmelaččaid Riikkasearvi deaŧalažžan ahte boazosápmelaččat ieža eanet fertejit beassat reguleret siskkáldas dilálašvuođaid ja organiseret beaivválaš doaimma boazosámi dábiid, árbevieruid ja riekteipmárdusaid mielde. Muhtun gulaskuddanásahusat oaivvildit ahte guovddáš eiseválddit fertejit atnit bajit ovddasvástádusa boazodoalu hárrái. Finnmárkku fylkkamánni cealká dán oktavuođas ahte ii leat iešalddis mihttun ahte stáhta galgá bienasta bitnii stivret boazodoalu. Stáhtas lea iežas politihkalaš eiseválddiid bokte liikká ovddasvástádus boazodoalu ovdáneami hárrái, ii ge sáhte beasadit geatnegasvuođas ja vejolašvuođas atnit bajimus stivrejumi. Fylkkamánni oaivila mielde lea okta stáhta deaŧaleamos doaimmain fuolahit ahte boazodoallu doaimmahuvvo ekologaš guoddevaš vugiin sihke boazodoalu iežas dihte, muhto maiddái luonddu ja eará geavaheddjiid dihte. Muhtumat deattuhit maiddái ahte eiseválddit muđui nai galget sáhttit juoidá dahkat dalle go iešstivrejupmi ii doaimma dahje eará servodatberoštumit dahket dan dárbbašlažžan. Ráđđehusadvokáhtta jearrá dán vuođul ii go livčče buoremus ásahit eanet almmolaš intervenšuvdnavejolašvuođaid dilálašvuođaide main priváhtarievttálaš orgánat eai daga dan maid láhka eaktuda dahje jus rihkkot bajit beroštumiid.

Departemeanta lea ovttaoaivilis das ahte berre eanet lágiduvvot vejolašvuohta ealáhuslaččat stivret ieš, muhto ahte dat ferte ovttastahttojuvvot njuolggadusaiguin mat addet eiseválddiide vejolašvuođa fuolahit iežaset ovddasvástádusa das ahte boazodoallu sáhttá ovdánit ekologalaččat, ekonomalaččat ja kultuvrralaččat guoddi ealáhussan. Dát lea maiddái dárbbašlaš riikkaidgaskasaš geatnegasvuođaid geažil. Ealáhuslaš iešstivrejumi ja eiseválddiid ovddasvástádusa gaskavuohta dan hárrái ahte boazodoallu šaddá guoddevaš, lea leamaš hástalussan politihka hábmemis dássožii, ja nu šaddá ain leat boahtteáiggis. Lea deaŧalaš bures fuolahit iešguđet deasttaid legitimitehta ja luohttámuša geažil sihke boazodoalu guovdu ja maiddái eará geavaheddjiid ektui. Dán oktavuođas ferte vuhtii váldit Riikkarevišuvnna konklušuvnnaid iskkadeamis «Bærekraftig bruk av reinbeiteressursene i Finnmark, dokument nr. 3:12 (2003 – 2004).» ( Finnmárkku boazoguohtumiid guoddevaš geavaheapmi, dokumenta 3:12 (2003 – 2004)). Dás čujuhuvvo earret eará ahte lea dárbbašlaš mearridit dárkilet rámmaeavttuid boazodollui, sihkkarastin dihte guoddevaš ovdáneami. Departemeanta deattuha ahte bistevaš rámmaeavttut leat guoddevaš boazodoalu dárbbašlaš eaktun. Guovddážis dán barggus lea mearridit rájiid boazodoalloguovlluid, orohagaid ja siiddaid gaskka. Dát bargu lea álggahuvvon, ja šaddá deaŧalažžan barggus heivehit boazologu guohtuneatnamiidda.

Boazodoalus lea ollu máhttu doaibma- ja guohtundilálašvuođaid birra, ja nu lea maiddái vuođđu árvvoštallat man ollu bohccuid eatnamat guddet. Almmotge leat soames bealit mat sáhttet muhtun dáfus váikkuhit ja seaguhit luondduvuđđosaš doaibmavugiid. Dán ferte ipmirdit oktasaš vuoigatvuođaid, eahpečielga rádjeáššiid, historjjálaččat eatnat boazodolliid, stuora álggahangilvvu ja ealáhusa gollovuogádaga kombinašuvdnan. Dasa lassin lea boazodoallu ođđaáigásaš ealáhus, mii ávkkástallá teknologiija mii áigges áigái lea gávdnamis ja man heive atnit boazodoalus. Dan dihte dárbbašuvvojit dihto bearráigeahččanortnegat, ja nu maiddái sihkarvuođanjuolggadusat lágas, dusten dihte dilálašvuođaid goas siskkáldas iešstivrejupmi ii doaimma nugo jurddašuvvon. Šaddá hástalussan gávnnahit rievttes dássedeattu siskkáldas ja almmolaš stivrema gaskka. Njuolggadusat fertejit maiddái hábmejuvvot dainna lágiin ahte ovttaskas olbmuid riektesihkarvuohta vuhtii váldojuvvo dohkálaččat.

Eavttu birra ahte oallugat galget sáhttit eaiggáduššat bohccuid, čujuheaba Finnmárkku fylkkamánni ja Boazodoallohoavda ahte dát sáhttá leat mielde lasiheame gilvvu resurssaid alde ja headjudeame ekologalaš ja ekonomalaš guoddi boazodoalu vuođu.

Departemeanta oaivvilda ahte álgovuođus berre boazodoallu dahkat oaivila diekkár struktuvrralaš áššiin. Vuođđoeavttuid gaskkas lea datte ahte dát ii galgga šaddat vuostálaga váldo mihttomeriin, mii lea ahte boazodoallu galgá leat ekologalaččat ja ekonomalaččat guoddevaš. Lea čabučielga vuolggasadjin ahte boazodoallu ferte heivehuvvot luondduvuđđosii. Departemeantta oaivila mielde galgá boazodoallu ain bissut ealáhussan. Boazodoallu ferte čájehit buvttadeami ja árvoháhkama. Jus ealáhussii gártet beare ollu boazodoallit, de hedjona gánnáheapmi. Sivvan dása lea vuosttažettiin ahte boazodoalu gollostruktuvra lea dakkár ahte doallu ferte leat vissis sturrodagas ovdal go lea gánnáhahtti. Almmá nana ekonomalaš vuođu haga massášii boazodoallu stuora oasi sisdoalus ja ulbmilis, ja livččii nu ieš mielde headjudeame dan erenoamáš vuođu mii addá boazodollui ja sámi kultuvrii suodjalusa. Departemeantta oainnu mielde gusket ollu dain beliin, mat dahket váttisin mearridit boazologu, maiddái boazodolliid lohkui. Dan dihte lea dárbbašlaš ásahit bearráigeahččanvuogádagaid mat sáhttet sihkkarastit ahte ealáhus ollislaččat ii heivehuvvo dainna lágiin ahte gánnáheapmi hedjona. Čujuhuvvo ságaskuššamii dás maŋŋelis.

8.4 Lága ulbmil

Lávdegotti árvalan ulbmilparagráfa lea dadjat measta seamma go 1978-lága 1. §. Go boazodoalloláhka vuosttažettiin sisttisdoallá njuolggadusaid sámi boazodoalu birra, de lea lávdegoddi árvalan ahte ulbmilparagráfa juhkkojuvvo, nu ahte evttohusa § 1 – 1 sisttisdoallá lága ulbmila sámi boazodoalloguovllus ja § 1 – 3 boazodoalu muđui riikkas. Diekkár juohkima bokte šaddá láhkalávdegotti mielas maiddái čielgaseabbo ahte láhka galgá lágidit dilálašvuođaid sámi boazodollui Vuođđolága § 110 a ja Norgga riikkaidgaskasaš geatnegasvuođaid mielde, gč. vuosttaš lađđasa. Teaksta lea rievdaduvvon veahá, vai šaddá čielgaseabbon ja vai dárkileappot boahtá ovdan makkár njuolggadusat lágas namalassii leat. Paragráfas čujuhuvvo maiddái miessemánu 21. b. 1999 nr. 30 olmmošvuoigatvuođaláhkii.

Muhtun gulaskuddanásahusat čujuhit ahte gaskavuohta eará servodatberoštumiide berre čielgaseappot boahtit ovdan ulbmilparagráfas. Leat erenoamážit muhtun suohkanat mat atnet dán deaŧalažžan, ja omd. Čáhcesullo gielda deattuha ahte boazodoalu hálddašeamis lea mearkkašupmi maiddái eará servodatberoštumiide, ja ahte bealit mat álgovuorus orrot leame boazodoalu siskkáldas áššit, dađi mielde sáhttet guoskat maiddái biras servodahkii. Norgga boanddaidsearvi moaitá ahte láhkalávdegoddi ovddida evttohusaid §:s 1 – 1 mat duohtaságas addet ođđa ulbmilparagráfa mas boazodoallu sámi ealáhussan oažžu ekslusiiva ja sierra suodjalusa. Boanddaidsearvvi mielas gullet diekkár gažaldagat Sámevuoigatvuođalávdegoddái. Oljo- ja energiijadepartemeanta oaivvilda ahte mearrádus orru leame dárbbašmeahttun viiddis, ja ahte ii berre čujuhit Vuođđolága § 110 a ja álbmotrievtti njuolggadusaide.

Advokáhttasearvi oaivvilda ahte paragráfa berre rievdaduvvot ja čavgejuvvot vai ii doaimma dego veahkkemearrádussan muđui árvaluvvon eará váilevaš/ulbmilmeahttun mearrádusaide.

Sámediggi lea árvalan ahte čuovvovaš váldo mielde ulbmilparagráfii (dás jorgaluvvon):

«Eiseválddit galget lágidit dilálašvuođaid dasa ahte boazodoallu sáhttá doaimmahuvvot sámi riekteipmárdusaid ja bargovugiid mielde.»

Departemeanta atná riektan ja dárbbašlažžan ulbmilparagráfas vuhtii váldit eará servodatberoštumiid. Vástideaddji mearrádus dálá lágas dahká dan, ja departemeanta ii oainne ákka rievdadit dan. Boazodoallu lea oassin Norgga servodagas. Sámi boazodoallu galgá seailluhuvvot sámi kultuvrra ja servodateallima deaŧalaš vuođđun, buorrin boazodollui alccesis ja servodahkii muđui. Muđui ii oainne departemeanta ahte lávdegotti evttohan ulbmilparagráfa rievdada dálá lága ulbmilparagráfa sisdoalu, ii ge dan riektevuođu mii ii leat láhkanannejuvvon. Geahča riektevuođu birra eambbo maŋŋelis.

Departemeanta oaivvilda almmotge, nugo muhtun gulaskuddanásahusat nai čujuhit, ahte ulbmilparagráfa sihke dálá lágas ja evttohusas lea guhkki ja viiddis. Dan dihte lea departemeanta iežas evttohusas geahččalan hábmet áibbas ođđa ja oanehis ulbmilparagráfa, mas ii leat ulbmilin rievdadit oaivilsisdoalu. Departemeanta oaivvilda maiddái ahte dat áigumušat mat leat Sámedikki lassievttohusas ulbmilparagráfii leat vuhtii váldojuvvon evttohuvvon teavsttas. Čujuhit mearkkašumiide ulbmilparagráfii 10. kapihttalis.

Departemeantta oainnu mielde berre oktavuohta álbmotriektái váldot eret ulbmilparagráfas ja baicca biddjot sierra mearrádussan, gč. § 3. Čujuhit 3. § mearkkašumiide ráđđádallanbealálaččaid goabbatlágán oainnuid birra dulkonprinsihpaid formulerema hárrái ILO-soahpamušas nr. 169 ja boazodoallolágas.

Ulbmilparagráfii lea váldon mearrádus boazodoalu areálaid birra. Čujuhit kapihttalii 8.5 ja § 1 mearkkašumiide.

Departemeantta evttohusas ii leat sierra ulbmilparagráfa boazodollui olggobealde sámi boazodoalloguovllu nugo lávdegoddi lei árvalan. Mearrádus lea biddjon vuosttaš paragráfa goalmmát lađasin.

8.5 Boazodoalu riektevuođđu ja boazodoalu areálat

Láhkalávdegoddi ii lean bivdojuvvon guorahallat boazodoalu riektevuođu. Lávdegoddi lea datte árvalan ahte láhka dadjá juoidá dan birra mii almmotge čađahuvvo riektegeavada bokte, namalassii ahte boazodoalu vuođđun lea rivttiid ásaheaddji geavaheapmi. Čujuhuvvo lávdegotti árvalan § 1 – 1 goalmmát lađđasii ja § 1 – 2.

Ráđđehusadvokáhttajearrá mii lea dakkár mearrádusaid mearkkašupmi ja ulbmil. Namuha ahte mearrádusat sáhttet baicca dagahit eahpesihkarvuođa dan dihte go dakkár dajaldagat sáhttet dego geažuhit ahte boazodoalus leat vuoigatvuođat mat eai boađe ovdan lágas.

Advokáhttasearvi lea čujuhan lávdegotti sátnegeavaheami. Paragráfas 1 – 1 daddjo alders tids bruk (dološ áiggi rájes geavaheapmi) ja § 1 – 2 ges fra gammelt av (doložis). Maiddái § 3 – 1 daddjo fra gammelt av. Čujuhuvvo ahte lávdegoddi ii leat čilgen manne atná iešguđet doahpagiid, ii ge daid sisdoalu. Deattuhit ahte Alimusrievtti ođđaset duomuin atnet doahpaga alders tids bruk (dološ áiggi rájes geavaheapmi) (Selbu-duopmu Rt. 2001 s. 767 ja Olmmáivákkiduopmu Rt. 2001 s. 1229).

Sámediggi oaivvilda maiddá ahte dološ áiggi rájes geavaheapmi lea rievttes dajaldat.

Departemeantaatná vuođđun ahte dál lea dohkkehuvvon Norgga riekteoktavuođain ahte boazodoalus lea iešheanalis riektevuođđu beroškeahttá lágas, namalássii geavaheami vuođul dain guovlluin gos boazodoallu lea leamaš. Dát lea nannejuvvon riektegeavadis, maŋemus Selbu-duomus nugo namuhuvvon dás ovdalis. Departemeanta lea ovttaoaivilis lávdegottiin das ahte láhkii berre čielgasit boahtit mearrádus mas lea dakkár sisdoallu, vai ii dárbbaš leat eahpádus dien prinsihpa hárrái.

Ráđđehusadvokáhta mearkkašumi hárrái deattuha departemeanta ahte láhka ii ásat boazodoallorievtti, muhto čilge dan sisdoalu. Dasto addá láhka vuođu reguleret ja stivret vuoigatvuođaid geavaheami seammaládje go vástideaddji álgoviđá vuoigatvuođaid, omd. opmodatrievtti dahje almennetrievtti. Dát ii sáhtte leat hehttehussan dasa ahte boazodoalus sáhttet omd. siiddat čuoččuhit erenoamáš rivttiid lassin dasa mii lágas daddjo. Dábálaš vuoigatvuođačuoččuhusa njuolggadusat (hevdsregler) fertejit gustot boazodollui seammaládje go earáide.

Departemeanta lea ovttaoaivilis Advokáhttaservviin das ahte doabageavaheapmi berre nu guhkás go vejolaš leat konsekveanta, ja ahte doaba alders tids bruk (dološ áiggi rájes geavaheapmi) lea doaba mii lea oahpis ja deavdá oaivvilduvvon sisdoalu. Go lávdegoddi lea paragráfas 1 – 2 atnán sáni fra gammel tid, (dološ áiggi rájes) de boahtá dat das go Sámevuoigatvuođalávdegoddi áiggistis árvalii dan NÁČ 1997:4 oktavuođas. Láhkalávdegotti árvalus lea seamma go Sámevuoigatvuođalávdegotti árvalus. Finnmárkkulágas, geassemánu 17. beaivvi 2005 adno dál doaba alders tids bruk (dološ áiggi rájes geavaheapmi). Lávdegotti árvalan § 3 – 1 hárrái oaivvilda departemeanta ahte doaba fra gammelt av (doložis) sisttisdoallá distinkšuvnna mii sáhttá leat vuogas. Sámi boazodoallu eaktuduvvo doaimmahuvvot doppe gos doložis lea leamaš. Lea go vuoigatvuohtá ásahit boazodoalu dološ áiggi rájes geavaheami vuođul, lea juoga maid duopmostuolut fertejit mearridit jus dan hárrái ležžet vuostelasvuođat. Muđui leat dát mearrádusat veahá redigerejuvvon lávdegotti árvalusa ektui.

Lávdegoddi lea muđui nai guoskkahan vuoigatvuođalaš gažaldagaid ja dovddahan iežas oainnuid. Departemeanta lea dán váldán diehtun, muhto ii leat dađi eanet árvvoštallan dáid gažaldagaid dán proposišuvnna oktavuođas.

Sámediggi lea árvalan čuovvovaš oppalaš mearrádusa láhkii (dás jorgaluvvon):

«Almmolaš válddi čađahettiin eará lágaid olis galget eiseválddit vuhtii váldit ahte lea dárbbašlaš várjalit sámi boazodoalu sámi kultuvrra ja servodateallima vuođđun».

Departemeanta čujuha dasa ahte lága ulbmilparagráfii lea evttohuvvon čuovvovaš dajaldat, gč. § 1 nuppi lađđasa:

«Boazodoalu areálaid sihkkarastima ovddasvástádus lea sihke boazodoallovuoigatvuođalaččain, eará vuoigatvuođalaččain ja eiseválddiin».

Dát lea ođas lávdegotti árvalusa ektui. Departemeantta oainnu mielde lea Norgga stáhta gii lea geatnegahtton, muhto mii lágaid, láhkaásahusaid ja njuolggadusaid bokte ferte fuolahit ahte maiddái suohkanat ja fylkkagielddat vuhtii váldet boazodoalu. Ráđđehus áigu čuovvut dán nu guhkás go vejolaš.

Sihke Sámedikki eanetlohku ja NBR leat árvalan ahte bajábealde namuhuvvon cealkaga maŋŋelii lasihuvvo čuovvovaš: «Dasa lassin lea eiseválddiin erenoamáš ovddasvástádus gáhttet ja sihkkarastit boazodoalu areálaid». Departemeantta oainnu mielde lea lasáhus dárbbašmeahttun, ja sáhttá baicca láivudit dan ovddasvástádusa mii vuoigatvuođalaččain lea.

Lea stuora hástalus háhkat áddejumi boazodoalu areáladárbbuid ja daid váikkuhusaid hárrái maid iešguđet doaimmat sáhttet dagahit boazodollui. Buoret áddejumi sáhttá olahit ee. gulahallamiin guoskevaš beroštumiiguin, ležžet dál almmolaš dahje priváhta beroštumit. Dasto lea deaŧalaš ahte iešguđet sisabahkkemiid váikkuhus guohtumiidda duođaštuvvo dutkama bokte. Departemeanta áigu dán vuoruhit boahtteáiggis.

Ráđđehus áigu bargat viidáseappot boazodoalu areálaid buorebut sihkkarastimiin. Areálapolitihkka ovdána dađistaga. Lágaid ja njuolggadusaid hábmemis, mat stivrejit areálageavaheami, lea deaŧalaš ahte boazodoalu beroštumit ja dárbbut biddjojuvvojit oidnosii ja vuhtii váldojuvvojit. Dát lea erenoamáš deaŧalaš plána- ja huksenlága ođasmahttimis, mii dál lea jođus. Boazodoalu areálaid buorebut sihkkarastimis áigu Ráđđehus álggahit proseassaid maidda maiddái eará servodatsuorggit gessojuvvojit mielde. Ráđđehusa árvvoštallama mielde lea dát guovddážis dasa ahte iešguđet beroštumit ja vuhtii váldimat sáhttet vihkkedallot vuostálaga. Bargu mii lea álggahuvvon čuovvolit bággolotnunohcamušaid Aursunden ja Korssjøfjellet áššiin, lea konkrehta ovdamearka dasa movt diekkár proseassat sáhttet čađahuvvot.

Maŋemus jagiid lea leamaš dakkár ovdáneapmi ahte boazodoallovuoigatvuođat leat eaktudáhtolaččat luobahuvvon mávssu ovddas. Dát lea dáhpáhuvvan erenoamážit bieggamillorusttegiid huksemiid oktavuođas, go orohagat leat dahkan priváhtarievttálaš soahpamušaid huksejeddjiiguin. Dábálaččat eai láve bealálaččat almmuhit soahpamuša sisdoalu earáide, eai hatti ge. Dan oktavuođas bohciidit máŋggat čuolmmat. Vuosttažettiin lea gažaldat geas galgá leat váldi dahkat soahpamušaid mat geatnegahttet ja gusket maiddái earáide geain leat boazodoallovuoigatvuođat. Guđe mearridandásis lea váldi diekkár geatnegahtti soahpamuša dahkat: siiddas, orohagas vai boazodoalloguovllus? Dasto lea jearaldat daid ruđaid hálddašeami birra maid boazodoallu dáinna lágiin háhká. Dán dáfus leat leamaš eahpečielggasvuođat, ee. galget go ruđat mannat boazodoallofondii.

Departemeanta konstatere ahte gažaldat válddi birra dahkat diekkár soahpamušaid lea unnán čielggaduvvon ja lea rievttalaččat váttis ášši. Dan dihte biddjo bargu johtui čielggadit dáid beliid dárkileappot.

Diekkár soahpamušruđaid hárrái lea leamaš eahpečielggas galget go dat mannat boazodoallofondii seamma ládje go ruđat mat bohtet orohahkii bággolotnumiid ovddas. Departemeantta árvvoštallama mielde lea lunddolaš ahte ruđat mat bohtet orohahkii dahje siidii soahpamušaid olis, galget mannat boazodoallofondii. Dát lea ge boazodoallofoandda ulbmil. Lea dárbbašlaš dárkileappot dán nannet boazodoallofoandda njuolggadusain. Dan oktavuođas čujuhit § 47 ja mearkkašumiid dasa 10. kapihttalis.

8.6 Vuoigatvuohta eaiggáduššat bohccuid

Lávdegoddi atná vuođđun ahte dušše sámi sogat olbmot, ja geain lea mearkavuoigatvuohta, galget beassat eaiggáduššat bohccuid sámi boazodoalloguovllus, geahča lávdegotti árvalan § 4 – 1 ja § 7 – 3. Dát mearkkaša ahte lassin dasa ahte leat sámisogalaš, de galgá sus dán lága fápmuiboahtimis alddis dahje váhnemiin dahje váhnenváhnemiin leamaš boazodoallu váldoealáhussan 1978-lága mielde. Dasto galget bohccot gullat siidaoassái dahje buohtalas álggahansiidaoassái.

Lávdegoddi eaktuda ahte dát galgá gustot buotlágán eaiggáduššamii, maiddái bohccuid doallamii áidojuvvon gittiin dahje elliidgárddiin gos bohccot leat čájáhussan. Diekkár doallu ii leat dán rádjái adnon boazodoallun, ja boazodoallolága mearrádusat eai leat dasa guoskan. Lávdegoddi árvala nappo čavget vejolašvuođa atnit bohccuid, ja ággan dasa lea dahkat bohccuid doallama čielgaseabbon ja sihkkarastit ahte bohccuid doallan lea čadnon sámi boazodollui. Lávdegoddi datte árvala ahte galgá leat vejolaš spiehkastit mearrádusain jus leat erenoamáš ákkat, geahča § 4 – 1 goalmmát lađđasa. Lávdegoddi eaktuda ahte galgá leat várrogas gieldimis sierralobi olbmuide geain leat bohccot lobálaččat, muhto geain ii livčče lohpi ođđa lága mielde.

Gulaskuddamis eai leat boahtán mearkkašahtti vuostehágut dása.

Departemeanta doarju lávdegotti árvalusa. Lea dárbu ásahit čielgaset njuolggadusaid, ja 1978-lága olis leat dađistaga čuožžilan gažaldagat dan hárrái makkár boazodoallu lea lága siskkobealde dahje olggobealde. Nugo lávdegoddi, de departemeanta nai eaktuda ahte berre leat várrogas gieldimis sierralobi olbmuide geat odne eaiggáduššet bohccuid lobálaččat, muhto geat eai beasaše dan dahkat ođđa lága mielde. Departemeantta oainnu mielde lea boazodoallu nuorttamus Finnmárkkus dakkár mii lunddolaččat gullá daid sierralobiide mat leat jurddašuvvon dán oktavuođas, go doppe lea ovddiduvvon eahpádus dan hárrái devdojuvvojit go 1978-lága 3. § vuosttaš lađđasa eavttut. Muđui lea eaktun ahte sierralobimearrádus galgá adnot čoavddusin dušše erenoamáš dilálašvuođain. Departemeanta ii leat čuvvon lávdegotti árvalusa dakko, go evttoha bidjat sierralobi addima válddi boazodoallostivrii. Dát dahkko dan dihte vai njuolggadusat čađahuvvojit nu ovtta ládje go vejolaš miehtá riikka.

Ráđđádallamiid oktavuođas lea ovdalaš verddevuohta leamaš áššin, ja lea jerrojuvvon sáhttá go dakkár ortnega joatkit sierralobi vejolašvuođa olis. 1933-lága mielde lei ortnet dohkkehuvvon. Verddevuohta lei ahte dáluolbmot eaiggádušše veahá bohccuid, ng. geahččobohccuid, maid boazosámit atne iežaset ealuin. Sámedikki eanetlohku deattuha iežas mearrádusas ahte sii eaktudit ahte verddevuohta heivehuvvo sierralobi mearrádusaide.

Lávdegoddi dajai bealistis ahte dát ortnet nogai 1978-lága fápmuiboahtimiin. Ii mihkke oro čájeheame ahte lávdegoddi lei jurddašan fas ásahit verddevuođa.

Departemeanta deattuha ahte vejolašvuohta addit sierralobi ii galgga mielddisbuktit ahte verddevuođa sullasaš ortnegat galget fas ásahuvvot. Dát gažaldat ferte vuđolaččat árvvoštallojuvvot jus lea hállu dan ásahit fas, muhto gažaldat ii gula dán láhkaođasteapmái.

Eará gažaldat mii čuožžila dán hárrái, lea geas sáhttet leat bohccot siidaoasis/buohtalas álggahansiidaoasis, geahča lávdegotti árvalan § 4 – 1 nuppi lađđasa ja evttohuvvon § 9 nuppi lađđasa. Váldonjuolggadussan lea ahte ii sáhte eaiggáduššat bohccuid jus dat eai gula siidaoassái/buohtalaš álggahansiidaoassái.

Lávdegoddi lea, nugo dálá lágas, árvalan ahte dárkileappot ráddjejuvvo guđet fuolkkit sáhttet atnit bohccuid siidaoasis, gč. 1978-lága § 4 nuppi lađđasa ja lávdegotti árvalan § 4 – 9. Lávdegoddi lea árvvoštallan ahte eai galgga leat eará ráddjejumit bohccuid eaiggáduššamii go dat mat leat mearkavuoigatvuhtii § 7 – 3. Datte gávnnahii lávdegoddi ahte go lea nu oallugiin sáhka, de sáhttá jođiheaddjái šaddat váttis ráddjet dan geat galget beassat atnit bohccuid su siidaoasis. Lávdegoddi oaivvilda ahte fertejit ásahuvvot njuolggadusat maiddái dan birra geain galget leat boazodoallovuoigatvuođat. Lávdegotti oaivila mielde eai sáhte buohkain leat dakkár vuoigatvuođat.

Boazodoallohoavda oaivvilda ahte láhka ii berre mearridit nammijahkii geas sáhttet leat bohccot ovddasvástideaddji siidaoasis. Nu fertešii jođiheaddji dihtomielalaččat gávnnahit gallásii su siidaoasis lea sadji. Ii Sámediggi ge ane dárbbašlažžan ráddjet dien. Gažaldat lea maid guorahallon ráđđádallamiin. Sihke Sámediggi ja NBR leat oaivvildan ahte ii leat dárbbašlaš ráddjet geas sáhttet leat bohccot ovddasvástideaddji siidaoasis.

Departemeanta oaidná ahte sáhttá jearrat man ulbmillaš diekkár ráddjejupmi livččii. Go ná dárkilit namuha geat sáhttet eaiggáduššat bohccuid, nugo 1978-lágas dahkko ja nu movt lávdegoddi árvala, de sáhttá dat fargga ipmirduvvot vuoigatvuohtan. Vaikko formálalaččat ii leat nu, de sáhttá geavatlaččat šaddat siidaoasi eaiggádii váttis gieldit sin atnimis bohccuid siidaoasis.

Departemeanta lea gávnnahan ahte ii šat berre ráddjet geat besset eaiggáduššat bohccuid siidaoasis. Čujuhit ahte evttohuvvon § 10 nubbi lađas čielgasit deattuha ahte ovddasvástideaddji jođiheaddji mearrida ieš gii su siidaoasis oažžu atnit bohccuid, ja galle bohcco. Dán bokte rehkenastit ahte siidaoasi eaiggát juohke dáfus dihtomielalaččat lea jurddašan gean son suovvá atnit bohccuid siidaoasis. Danne oaivvilda departemeanta ahte ii dárbbaš ásahit sierra njuolggadusaid dan hárrái gii galgá sáhttit čuoččuhit alddis leat boazodoallovuoigatvuođa.

Lávdegoddi lea § 4 – 2 árvalan ahte dušše siidaoasi jođiheaddji galgá ássat Norggas. Earát galget sáhttit eaiggáduššat bohccuid vaikko eai ása ge Norggas.

Dán vuostá eai leat boahtán mearkkašahtti moaitámušat.

Departemeanta lea ovttaoaivilis das ahte ássangáibádus galgá guoskat dušše siidaoasi jođiheaddjái. Su ektui lea dát dárbbašlaš gáibádus, geavatlaš ja formála beliid geažil. Dát addá ovdamearkka dihte su mánáide vejolašvuođa. Nugo lávdegoddi čujuha, de lea dábálaš ásaiduvvat eará riikkaide, ja jus ovdamearkka dihte ássá Ruoŧas, de galgá liikká sáhttit eaiggáduššat bohccuid váhnemiid ealus Norgga bealde.

8.7 Siida

Lávdegoddái lei hui deaŧalaš addit siidii guovddáš saji lágas. Eanas gulaskuddanásahusat leat leamaš mielas dasa ahte siida oažžu guovddáš saji láhkaoktavuođas. Norgga Boazosápmelaččaid Riikkasearvi lea duhtavaš dainna go siida lea evttohuvvon guovddáš doaban. Leat maiddái čujuhan dasa ahte lágas ain váilot doahpagat bearašdoalu hárrái, omd. siiddaisit. Finnmárkku fylkkamánni deattuha ahte siidda sajádat olggosguvlui lea eahpečielggas, ja ahte gažaldahkan lea man guhkás sáhttá láhka nannet mearrádusaid diekkár priváhtarievttálaš bargooktavuođaid organiserema birra. Nordlándda guovllustivra čujuha ahte siidda rievddadeaddji ja eahpeformála hámádaga lea váttis formáliseret. Ráđđehusadvokáhtta dadjá ahte láhkaevttohus dáid čuoggáid hárrái dagaha eanet fokusa privatiseremii ja eksklusiiva vuoigatvuođaide, mat fas sáhttet ásahit eanet siskkáldas riidduid. Boazodoallohoavda jearrá movt sáhtášii dárkileappot defineret siiddaid areálaid, ja lohká ahte láhka galggašii čujuhit movt dat galgá dahkkot.

Departemeantta oainnu mielde ii leat eahpádus das ahte siida lea deaŧalaš oassi boazodoalloservodagas. Dát eaktuda ahte dat maiddái láhkaoktavuođas oažžu guovddáš saji. Departemeanta čujuha lávdegotti 9. kapihttalii, gos lávdegoddi vuđolaččat čilge siida-doahpaga ja siidda mearkkašumi sosiála, bargofámuid ja organisatoralaš oktavuođain. Čujuhit maiddái NOU 2001:34 Samiske sedvaner og rettsoppfatninger, oassi V ( Sámi dábit ja riekteáddejumit, oassi V). Nugo doppe daddjo, de lea siida sohkagullevaš ja hui njuovžilis organiserenvuohki, gos lea buori muddui oktagaslaš iešmearrideapmi ja dillái heivehuvvon jođiheapmi. Sullasaš organisašuvnnat gávdnojit eará davviguovlluid álgoálbmogiin, ja lunddolaš duogážin lea ahte rievddadeaddji resursavallji ja rievddadeaddji dálkkádagat dahket dárbbašlažžan heivehit joavkkuid sturrodaga jagi áigodagaid mielde.

Dát mielddisbuktá hástalusaid láhkamearrádusaid hábmema oktavuođas. Jus doahpagis galgá leat rievttálaš mearkkašupmi, de ferte das earret eará leat sisdoallu mii lea doarvái dárkil. Siidda ferte nappo sáhttit defineret dainna lágiin ahte dat sáhttá leat rievttálaš konstrukšuvnnaid vuođđun. Seammás galgá eanemus lági mielde doalahit njuovžilvuođa -fleksibilitehta.

Departemeantta oainnu mielde lea siidda definišuvnna olis čielggas guđet olbmot siidii gullet. Siiddas lea alddis maid čielga oaidnu dasa gii áigges áigái gullá oktavuhtii mii dihto siida lea. Eaktuduvvo maid ahte siida doaimmaha boazodoalu dihto areálain. Nugo namuhuvvon, de leat leamaš jearaldagat dan birra movt dán areála galgá ráddjet. Departemeantta oainnu mielde lea dát juo iešalddis mielde das go nannejuvvo ahte lea dihto siida. Siida lea čadnon areálii, ja jus ii leat areála, de ii leat siida ge. Erik Solem, dološ sundi Deanus, čállá ahte boazosámiid gaskkas leat čielga oainnut dasa guđet eatnamat gullet guđe siidii, sihke dálve- ja geasseguohtumiin, ja ahte dát bisuhuvvo buolvvas bulvii. Departemeanta ii oainne ákka navdit ahte dát ii doala deaivása dál nai. Dábálaččat dáidá leat oalle čielggas movt guohtumat juohkásit iešguđet siiddaide, ja dán ferte maiddái dárkileappot čilget guohtungeaveaheami njuolggadusaid mearrideamis, gč. evttohuvvon § 59. Ráđđehusadvokáhta jearaldat ii go evttohus bija eanet fokusa privatiseremii ja eksklusiiva vuoigatvuođaide, mat fas sáhttet dagahit eanet siskkáldas riidduid, lea dieđusge juoga mii sáhttá dáhpáhuvvat. Departemeanta datte jáhkká ahte ovddasvástádusa addin ja čorgadis proseassat buori muddui eastadit diekkár váttisvuođaid. Departemeanta diehtá ahte giđđa-, čakča- ja dálveguohtumiin Finnmárkkus leat muhtun dihto váttisvuođat, ja ahte daid ferte geahčadit dárkileappot.

Gažaldaga siidda rievttálaš návcca/rievttálaš doaibmannávcca birra lea lávdegoddi čielggadan čuoggáš 9.9.4 gos ee. daddjo:

«Dábálaččat láve hálddašanmearrádus guoskat ovtta olbmui (fysalaš dahje juridihkalaš olbmui). Nu lea dábálaččat maiddái boazodoalus.

Erenoamáš gažaldat bohciida siidda ektui, mii lávdegotti mielas galgá oažžut guovddáš saji lágas. Sáhttá jearrat man muddui dahkkon mearrádusat sáhttet guoskat dasa. Stuorát oktavuođas šaddá jearaldat siidda rievttálaš návccaid/rievttálaš doaibmannávccaid birra.»

Lávdegotti árvalan § 8 – 10 definere siidda ná:

«Dán lágas lea siida geográfalaš ja sosiála joavku mas leat boazoeaiggádat mat doaimmahit boazodoalu ovttas dihto eatnamiin. Dát láhka earuha geassesiidda ja dálvesiidda. Geassesiida doaimmaha boazodoalu ovttas vuosttažettiin geasse- ja čakčaguohtuneatnamiin. Dálvesiida doaimmaha boazodoalu vuosttažettiin dálve- ja giđđaguohtuneatnamiin.»

Árvvusge sáhttá atnit vuođđun ahte siiddas iešalddis eai leat rievttálaš návccat/rievttálaš doaibmannávccat. Dat lea ovttastupmi mii lea oalle loažžadit organiserejuvvon ja dábálaččat ii leat das makkárge formála hámádat. Norgga rievtti mielde gáibiduvvo dábálaččat eanet ovdalgo diekkár ovttastupmi sáhttá rievttalaččat dahkat maide mii geatnegahttá ovttaskas oasseváldiid. Vuođđudusain ja servviin gáibiduvvo dihto organisašuvdnahápmi, dihto struktuvra ja bissovašvuohta ovdal go dain lea bealálašnákca siviilaproseassas. Mađi nannoset organisašuvdnastruktuvra, dađi eanet vejolašvuohta ahte das lea bealálašnákca. Formaliserejuvvon miellahttovuohta lea maid bealálašnávcca mearka. Rt. 1988 s. 1161 deattuhuvvo ahte «bealálašnákca» lea relatiiva doaba, ja ahte mearrádus das ahte lea go bealálašnákca vai ii, ferte dahkkot dan ektui mas lea sáhka. Rt. 2000 s. 1578 lea ovdamearkka dihte nannejuvvon ahte siidajoavku ferte sáhttit ovddidit buhtadusgáibádusa, go lei čielggas ahte juste dát dihto joavku šattái gillát vahága sisabahkkema geažil.

Iešguđet oktavuođain sáhttá siida defineret iežas nu ahte lea čielggas gii galgá leat ovddasvástideaddji. Soahpamušaid oktavuođas lea dat dábálaččat eaktun, go šiehtadusbealálaš ii dáidde atnit dohkálažžan ahte nuppe bealde lea unnit eanet rievddadeaddji ovttastupmi. Seammaládje lea jus ohcet lobiid, ekonomalaš doarjagiid jna, gč. 1978-lága § 12 nuppi lađđasa áiddiid ja rusttegiid dohkkeheami birra ja njuolggadusaid guođohanbarttaid ja eará boazodoallorusttegiid birra, gč. njuolggadusaid geassemánu 17. b. 1999 Boazodoalu ovddidanfoandda birra, 3. kapihttala. Ovddasvástádusa bealit fertejit leat čielgasit definerejuvvon.

Váddáseabbo sáhttá leat ovdamearkka dihte barttaid ja rusttegiid dáfus mat leat ceggejuvvon siidda eatnamii almmá lobi haga, dahje boazologu unnideami gohččumiid dáfus. Geasa galgá geiget gaikungohččuma? Geasa galgá geiget mearrádusa boazologu unnideami birra go siidii lea mearriduvvon alimus boazolohku?

Jus siidii lea nammaduvvon stivra, de sáhttá gaikungohččuma geiget dasa. Árvalusas ii leat eaktuduvvon ahte siidastivra galgá leat bákkolaš, gč. árvalusa § 8 – 11. Jus ii sáhte gávdnat ovttage ovddasvástideaddji, de ferte váikkuhus leat ahte de sáhttá dušše gaikut. Od.prp. nr. 28 (1994 – 95) dadjá ná dien birra:

«Mearrádus gaikuma birra galgá čuovvut hálddašanlága njuolggadusaid, gč. ođđa § 35. Ovdal go gaiku dahje rievdada de galgá rusttega eaiggát dábálaččat oažžut áigemeari ieš gaikut dan. Jus ii sáhte gávnnahuvvot gii lea eaiggát, de sáhttá boazodoalloagronoma gaikkuhit almmá diekkár áigemeari addima haga, geahča hálddašanlága § 16 goalmmát lađđasa.»

Boazologu unnideami oktavuođas gal ferte boazologu unnideami mearrádus geigejuvvot juohke boazoeaiggádii. Juohke bohccos lea dihto eaiggát. Jus lea mearriduvvon alimus boazolohku siidaosiide, geahča árvalusa § 9 – 4 viđát lađđasa, de guoská unnidanmearrádus dasa mii lea badjel dán logu. Jus ii leat mearriduvvon alimus boazolohku, de fertejit siidda buot siidaoasit unnidit gorálaččat. Čujuhuvvo muđui árvalusa § 9 – 4.

Bággensáhku ja eará ekonomalaš ráŋggáštusaid dáfus sáhttá leat váttisvuohtan jus siiddas ii leat opmodat. Jus sáhkku/divat gáibiduvvo siiddas, ii ge siidda ovttaskas boazodolliin, de sáhttá dušše siidda opmodagas bearrat gáibádusa. Dát sáhttá leat ágga gáibidit ahte ásahuvvo (juogalágán) siidakássa, gč. árvalusa § 8 – 14.»

Go juo lávdegoddi árvala ođđa boazodoallolágas bidjat siidda eanet guovddáš sadjái, de háliidii departemeanta dárkileappot árvvoštallat dahkat siidda doaibmi ja juridihkalaš stivrendássin boazodoallolágas. Dan dihte nammaduvvui guovvamánus 2005 bargojoavku árvvoštallat dáid beliid dárkileappot. Joavku gárvvistii iežas raportta ođđajagemánus 2006. Čájehuvvui ahte bargu lei sihke viiddis ja váttis, mii dagahii ahte bargu ádjánii guhkit go jurddašuvvon.

Joavku lea iežas ságaskuššamiin atnán deaŧalaš eaktun ahte jus ásahuvvojit ođđa mearrádusat, de eai galgga dat dárbbašmeahttumit rievdadit siidda geavatlaš bargoovttastumi. Dan dihte ii leat joavku atnán dárbbašlažžan bienasta bitnii reguleret siidda organiserema dađi eanet go lei dárbbašlaš dasa ahte siida sáhttá deavdit iežas doaimmaid ja gáibádusaid. Dan dihte ii ávžžut joavku ahte siida geatnegahtto organiserejuvvot ásahussan dahje earalágán dábálaš riektesubjeaktan. Joavku lea datte árvvoštallan ja gávnnahan ahte siiddas galgá leat dihto ovddasteaddji vai buorebut sáhttá rehkenastot rievttálaš doabmannávccalažžan. Joavku ávžžuhii maiddái ahte siida galgá beassat árvalit movt boazolohku galgá unniduvvot ovdal go ovdamearkka dihte láhkalávdegotti árvalusat dán hárrái čađahuvvojit.

Departemeanta čujuha lávdegotti ja joavkku árvvoštallamiidda, ii ge oainne makkárge mearkkašahtti ákkaid dan vuostá ahte siida oažžu saji lágas nugo lávdegoddi lea árvalan. Departemeanta lea datte álkidahttán muhtun njuolggadusaid siidda birra bargojoavkku raporta ja Sámedikki ja NBR oainnuid vuođul ráđđádallamiid oktavuođas.

Norgga Boazosápmelaččaid Riikkasearvi lea iežas gulaskuddancealkámušas váldán ovdan siiddaisida sajádaga. Siiddaisit ii leat válljejuvvon jođiheaddji, muhto lea siiddaisidin danne go lea bozolaččamus, dahje lea boarráseamos dahje earaládje njunušolmmoš. Departemeanta ii oainne makkárge ákka lága bokte formaliseret dán doaimma. Nugo evttohus dál lea, de dat ii hehtte eahpeformála struktuvrraid ja ásahuslaš beliid joatkima nugo dat leat boazosámi servodagas leamaš.

8.8 Siidaoassi

Lávdegoddi lea árvalan ásahit doahpaga siidaoassi. Dáinna oaivvilda bearraša mii gullá siidii, ja mii doaimmaha boazodoalu ovtta olbmo dahje náittosguimmežagaid/ovttasássiid oktasaš jođiheami vuolde. Lávdegoddi lea gávnnahan ahte ain ferte leat ovttadat mas lea ovddasvástideaddji jođiheaddji, vai dan bokte sáhttá čielgasit oaidnit doalloovddasvástádusa eará boazoeaiggádiid, eiseválddiid ja eará servodatberoštumiid ektui.

Gulaskuddancealkámušat čájehit veahá iešguđetlágán oainnuid.

Advokáhttasearvidoarju Karen Marie Eira Buljo sierracealkámuša gos lohká ahte doahpagiid siidaoasi ja álggahansiidaoasi ásaheapmi lea dáruiduhttin.

Departemeantalea ovttaoaivilis lávdegotti árvvoštallamiiguin. Dat lea dárbbašlaš čielggasmahttit doibmiigullevaš ovddasvástádusaid. Seammás lea deaŧalaš čielggasmahttit gullevašvuođa dan ovttastupmái mii siida lea, go dan ii daga otná doalloovttadat. Lávdegoddái lea leamaš hástalussan hutkat doahpaga mii galggašii sisdoalu dáfus leat doallevaš ja seammás doaibmat riekteteknihkalaš oktavuođas. Lávdegotti unnitlohku evttohii doahpaga bearašdoallu seamma sisdoaluin go eanetlogu evttohan doahpagis siidaoassi. Eanetlohku lei ovttaoaivilis das ahte sánit leat buohtalasat, muhto oaivvildii ahte dat sáhttá addit boastto assosiašuvnnaid daid njuolggadusaid hárrái maid lávdegoddi árvalii ođđaásahemiide siidda siskkobealde (geahča maŋŋelis). Jurddan lei čielgasit ovdanbuktit ahte dás lea sáhka siidagullevašvuođas. Dan vuođul doarju departemeanta lávdegotti árvalusa atnit doahpaga siidaoassi. Oainnuid vuođul mat bohte ráđđádallamiin, lea departemeanta datte válljen deattuhit ahte siidaoassi, lassin dasa go lea bearašboazodoallu, maiddái sáhttá leat doallu man ovttaskas olmmoš doaimmaha siiddas.

8.9 Siidaoasi ásaheapmi

Lávdegotti árvalusa mielde galget siidaosiid jođiheaddjit ovttajienalašvuođa bokte sáhttit mearridit ahte galgá ásahuvvot ođđa siidaoassi siidii, man jođiha dihto olmmoš gii lea válddáláš ja deavdá lága oppalaš eavttuid. Dát vejolašvuohta lea vuosttažettiin geassesiiddas, go siidaoasi ásaheami eaktu lea ahte siidii lea mearriduvvon alimus boazolohku. Geassesiidii galgá, doaibmanjuolggadusaid mielde, mearriduvvot alimus boazolohku, gč. lávdegotti árvalan § 9 – 1 ja § 9 – 4. Jus maiddái dálvesiidii lea mearriduvvon alimus boazolohku, de sáhttet maiddái dán siidda siidaosiid jođiheaddjit soahpat ásahit ođđa siidaoasi.

Vaikko eaktun lea ahte boazolohku galgá doalahuvvot siidii mearriduvvon alimus boazologu siskkobealde, de ballet soames gulaskuddanásahusat ahte ortnet sáhttá mielddisbuktit boazologu lasiheami doppe gos oallugat háliidivčče álgit boazodollui. Finnmárkku fylkkamánni čujuha dasa ahte siiddain gos leat ollu nuorat vuordime saji, sáhttá leat garra vuorjan beassat ásahit siidaoasi, mii fas sáhttá dagahit beare ollu álggahemiid ja buohkaide heajut dietnasa. Sihkkarastit ekologalaš ja ekonomalaš guoddevašvuođa (ceavzima), de oaivvilda fylkkamánni ahte ferte doalahit juogalágán bearráigeahču álggahemiiguin. Boaozodoallohoavda dovddaha seammaládje balu ahte sáhttet šaddat ollu álggaheamit ja boazonákkisvuohta.

Eai buohkat oaivvil dán. Earret eará oaivvilda Olggut Romssa Boazosámisearvi ahte ii oktage ovddasvástideaddji siida hálit goaridit iežaset guohtumiid. Boazodoallostivra čujuha ahte ođđa siidaosiid ii sáhte ásahit ovdal go siidii lea mearriduvvon alimus boazolohku. Ođđa siidaosiid sáhttá ásahit dušše jus lea ovttamielalašvuohta ja ovttajienalašvuohta, ja boazologu ferte doalahit dan logu siste mii siidii lea mearriduvvon. Boazodoallostivra atná maid vuođđun ahte boazoeaiggádat eai dáidde juohkit vánes guohtumiid beare oallugiidda.

Departemeanta atná dán hui váttis gažaldahkan. Departemeantta oainnu mielde berre leat lunddolaš ahte boazodoallu ieš rahpá geainnu ealáhussii. Departemeanta oaivvilda maiddái ahte eanas háviid dáidá ovttajienalašvuođa gáibádus iešalddis ráddjet. Eaktun lea liikká ahte boazodollui biddjojuvvojit olggut mearit, namalassii alimus boazolohku siidii. Departemeanta guorrasa lávdegotti árvalussii dákko.

Go ođđa siidaoassi ásahuvvo, de galgá lávdegotti evttohusa mielde guovllustivra dárkkistit ahte formála eavttut leat devdojuvvon. Departemeanta oaivvilda maiddái ahte guovllustivra galgá guorahallat headjuda go ásaheapmi siidda boazodoalu guoddevašvuođa. Nu movt lávdegotti unnitlohku árvalii, de evttohuvvo addit guovllustivrii vejolašvuođa gieldit ásaheami jus siidda gaskamearálaš boazolohku maŋŋel ásaheami šaddá vuollel 250. Sámediggi háliidivččii sihkkut dán eavttu, ja čujuha ahte berrejit baicca eará eavttut go boazolohku mearridit ođđa siidaoasi ásaheami, ovdamearkka dihte ahte siida dárbbaša eanet bargofámuid. Muđui čujuhit mearkkašumiide paragráfii dás maŋŋelis.

8.10 Buohtalas álggahansiidaoassi

Boazodoalloláhkalávdegotti árvalus dán birra lea áibbas ođas ja vuođđun lea dárbu ásahit njuovžilis buolvamolsunortnega. Jurddan lea ahte siidaoasi jođiheaddji akto sáhttá mearridit ásahit buohtalas álggahansiidaoasi, jus eavttut muđui leat devdojuvvon.

Eanas gulaskuddanásahusat leat mielas dán ortnegii, muhto muhtumat ballet ahte dat sáhttá váikkuhit boazolohkui, go ásaha vel eanet álggahangilvvu. Nordlándda guovllustivra oaidná dárbbu ásahit njuovžilis buolvamolsunvugiid sihkkarastin dihte ođđa olbmuid ealáhussii, muhto deattuha ahte dat ii galgga govttohemet čuohcat oktasašvuhtii. Sii čujuhit ahte evttohus sáhttá váikkuhit dan guvlui. Eará boazodoallit eai beasa leat mielde mearrideame, muhto fertejit dohkkehit váikkuhusaid. Dan dihte berre earret eará leat áigemearri dasa man guhká buohtalas álggahansiidaoassi sáhttá bistit. Lulli-Trøndelága/Hedmárkkuguovllustivra lea maid eahpádusas ortnegii, ja oaivvilda ahte juobe orohatstivra ge galggašii beassat mearridit doaibmanjuolggadusaid bokte.

Departemeanttas lea leamaš ollu eahpádus dán gažaldahkii. Váldomoaitta lea ahte ortnet sáhttá dagahit stuora álggahangilvvu mii áiggi mielde headjuda ealáhusa gánnáheami, ja sáhttá dagahit boazonákkisvuođa. Čujuhit árvvoštallamiidda kapihttaliin 8.3 ja 8.19. Seammás oaidnit ahte sáhttá leat jierpmálaš ásahit ortnega man bokte sáhttá njuovžileappot lágidit buolvamolsumiid boazodoalus. Dat lea deaŧalaš vai sáhttet plánet siidaoasi sirdima, ja seammás sihkkarastit bissovašvuođa, oadjebasvuođa ja stáhtusa dán molsunáigodagas. Dan vuođul sáhttá departemeanta guorrasit evttohussii ásahit diekkár álggahansiidaosiid, muhto fertejit biddjot mihá čielgaset eavttut ásaheapmái go dat maid lávdegoddi árvala. Departemeantta oaivila mielde berre leat eaktun ahte mearriduvvo alimus boazolohku man siskkobealde siidaoassi ja buohtalas álggahansiidaoassi galgaba bissut. Dát eaktu ferte leat vai buohtalas álggahansiidaoasi ásaheapmi ii dagat siidda eará siidaosiid ovdii. Departemeanta lea árvvoštallan bidjat orohatstivrii válddi doaibmanjuolggadusaid olis mearridit buohtalas álggahansiidaoasi ásaheami. Earret eará dan vuođul mii lea boahtán ovdan ráđđádallamiin, de ii leat departemeanta oaidnán riektan dán ovddidit.

Departemeanta árvala ahte lasihuvvo eaktun ahte diekkár siidaoasi ásaheami oktavuođas galgá dahkkot soahpamuš dábálaš siidaoasi badjelasás váldima birra. Sihke Sámediggi ja NBR leaba dorjon dán lasáhusa.

Lávdegoddi lea árvalan vuolit ahkemearrin 50 jagi. Departemeanta ii ane vuogasin bidjat ahkemeari. Sáhttet leat buorit ákkat ásahit buohtalas álggahansiidaoasi ovdal go deavdá 50 jagi. Baicca berre leat mearri das man guhká diekkár siidaoassi sáhttá bistit. Departemeanta evttoha 7 jagi. Álggahansiidaoasi ulbmilin lea lágidit dili njuovžilis buolvamolsumii, ja go dakkár ortnega ásaha, de ii berre sirdin leat menddo guhkkin boahtteáiggis. Čujuhit muđui mearkkašumiide mearrádussii. Sámediggi ja NBR leaba ráđđádallamiin dorjon áigeráddjema.

Departemeantta oaivila mielde ii leat áigeguovdil addit buohtalas álggahansiidaosiide fásta doarjagiid boazodoallošiehtadusa olis. Ovdal go dábálaš siidaoassi sirdojuvvo buohtalas álggahansiidaoasi jođiheaddjái, de sáhttá datte leat vejolaš addit buvttadandoarjaga. Departemeantta oainnu mielde lea dát dárbbašlaš vai ortnet ii dagat sávakeahtes heivehemiid. Lea maid deaŧalaš ahte diekkár rievdadeapmi boazodoallolágas ii galgga dagahit ahte juolludeamit boazodoallošiehtadusa olis lasihuvvojit. Jus ođđa siidaoasit galget oažžut fásta doarjagiid, de headjuda dat dábálaš siidaosiid ekonomalaš vuođu.

8.11 Ovttasássan

Lávdegoddi lea árvalan ahte ovttasássan galgá vissis eavttuid mielde leat ovttadássásaš náittosdiliin. Eanas gulaskuddanásahusat guorrasit dasa.

Departemeanta oaivvilda ahte servodatovdáneami mielde lea riekta atnit ovttasássama ovttadássásažžan náittosdiliin. Lávdegoddi lea árvalan ahte ovttasássan galgá leat bistán vihtta jagi (§ 4 – 5 2. čuokkis bustávva c). Departemeanta evttoha guokte jagi, seammaládje go vástideaddji mearrádus lágas hustandsfellesskapsloven (láhka oktasaš dállodoalu birra). Sámediggi ja NBR leaba guorrasan rievdadeapmái.

8.12 Ovttadássásašvuođa bealit

Mearrádusaide siidaoasi, buohtalas álggahansiidaoasi j.d. birra bohciidit moanat ovttadássásašvuođalaš gažaldagat. Lávdegoddi lea § 4 – 5 árvalan sierra mearrádusa náittosguoimmi/ovttasássi saji birra.

Máŋga gulaskuddanásahusa atnet dáid beliid deaŧalažžan. Ovttadássásašvuođaáittardeaddji lohká earret eará ahte lea čájehuvvon ahte erenoamážit náitalan nissonolbmot vealahuvvojit dálá lága olis. Dát lea erenoamážit dalle go doalloovttadat gullá náitalan nissonolbmui. Boazodoallolága § 4 nuppi lađđasa mielde ii oččoše dievdoolmmoš dán dilis mieđihuvvot sirdit eará doalloovttadaga alccesis. Jus dievdoolmmoš dán vuođul galggašii oažžut alccesis sirdojuvvot doalloovttadaga, de lea áidna vejolašvuohta ahte soai earráneaba, dahje ahte nissonolmmoš cealká eret iežas doalloovttadaga. Boazodoalus leat eanas dievddut. Ovttadássásašvuođaáittardeaddji deattuha ahte dát sáhttá dagahit ahte nissonolbmot dovdet iežaset bággehallat addit eret iežaset doalloovttadagaid, nu ahte dievdoolmmoš beassá registreret alccesis doalloovttadaga.

Boazodoallostivraja Boazodoallohoavda guoskkahit iežaset cealkámušain seamma beliid, ja deattuhit ahte goappaš náittosguimmežagat/ovttasássit galgaba beassat doalahit goabbat siidaoasi.

Departemeantadeattuha ahte dát lea hui deaŧalaš gažaldat. Ođđa boazodoalloláhka galgá leat sohkabealneutrála. Seamma lei lávdegotti árvalus. Dát ii leat liikká doarvái ovttadássásašvuođa čalmmiiguin, jus mearrádusat geavatlaččat hehttejit ovttadássásašvuođa sohkabeliid gaskka. Norga lea vuolláičállán ON’ nissonkonvenšuvnna, ja dat lea dál oassin Norgga rievttis, gč. ovttadássásašvuođalága § 1b. Konvenšuvdna lea riikkaidgaskasaš deaŧaleamos reaidu barggus buoridit nissonolbmuid dili miehtá máilmmi. Stáhtat mat leat vuolláičállán konvenšuvnna leat geatnegasat heivehit konvenšuvnna artihkkaliid riikka lágaide ja čađahit doaimmaid mat sihkkarastet čuovvoleami duohtavuođas. Doppe gos dievddut dábálaččat ráđđejit, sáhttá leat hui dárbbašlaš čalmmustahttit nissonkonvenšuvnna ja geatnegasvuođaid maid dat sisttisdoallá. Dan dihte oaivvilda departemeanta ahte lea riekta ja dárbbašlaš ahte náittosguoimmit/ovttasássit beassaba atnit goabbat iešheanalaš doalu maiddái náittosdilis/ovttasássamis vaikko dat livččii ge guovllus gos leat olbmot vuordime saji boazodollui. Sámediggi ja NBR doarjuba rievdadusa. Čujuhit muđui § 13 mearkkašumiide.

8.13 Dábálaš mearrádusat boazodoalu birra

Lávdegoddi lea árvalan sierra kapihttala mii sisttisdoallá dábálaš mearrádusaid boazodoalu birra. Jurdda lea láhkanannet dábálaš boazodoalu vieruid ja vugiid.

Gulaskuddamis eai leat boahtán mearkkašahtti vuostehágut árvalussii. Sámediggi lea duhtavaš dainna go čálekeahtes njuolggadusat buori boazodoalu birra váldojuvvojit láhkii.

Baicca lea stuora vuosteháhku dasa go lávdegoddi árvala doahpaga guođoheapmi láhkii, geahča lávdegotti árvalan § 6 – 2. Deattuhuvvo ahte dat lea unnán heivvolaš ja sáhttá addit boasttu áddejumi das mii livččii mearrádusa ulbmil.

Departemeanta evttoha dan sadjái baicca dadjat geahčču. Departemeantta mielas lea dát doaba heivvolaččat ja vuohkkaseabbo mearrádusa ulbmila ektui, namalassii eastadit ahte ii ovttage boazodoallu leat dárbbašmeahttun vahágin dahje hehttehussan eará boazodolliide dahje olggobeale beroštumiide. Muđui deattuha departemeanta ahte doaibmanjuolggadusaid bokte sáhttet addot dárkilet mearrádusat beliide maid dát kapihtal guoskkaha.

8.14 Bealljemearka

Registrerejuvvon mearka muitala gii lea bohcco eaiggát. Lea guhkes árbevierru merket bohcco bealji čájehan dihte gii dan eaiggáduššá. Lágain lea merken leamaš mielde juo 1888:s ja 1897:s.

Riikkaadvokáhtta Kjerschow čilge boazodoalu merkenvuogi vuđolaččat iežas boazodoalloláhkaevttohusas suoidnemánus 1922. Dán čállosis guorahallá son iešguđet beliid bohccuid merkema birra, earret eará makkár stáhtus bealljemearkkas lea. Adno vuođđun ahte dat rehkenasto opmodahkan. Dát áddejupmi lea boazosámiin ain dál, muhto ođđa lágat ráddjejit geasa mearkka sáhttá daguhit. Liikká lea Kjerschowa čilgejuvvon vuohki ain anus.

Boazodoalloláhkalávdegoddi, mii ovddidii iežas árvalusa 1966:s, guorahalai vejolašvuođa álkidahttit mearkamearrádusaid, muhto gávnnahii ahte dat vuohki mii lei dalle, ja mii lea guhkes áiggi leamaš anus, ain doaibmá bures. Lavdegoddi anii dan dihte riektan doalahit 1933-lága mearrádusaid.

Go Eanandoallodepartemeanta ovddidii ođđa boazodoallolága evttohusa (Od.prp. nr. 9 (1976 – 77), de gávnnahuvvui riektan ráddjet lága mearrádusaid bohccuid merkema birra moatti váldo mearrádussan. Seammás addui Gonagassii váldi mearridit dárbbašlaš dievasmahtti njuolggadusaid teknihkalaš ja geavatlaš beliid birra.

Boazodoalloláhkalávdegoddi árvalii iežas čielggadeamis váldit visot mearrádusaid merkema birra láhkii. Mearrádusat leat buori muddui, earret veahá smávva rievdademiid, seammat go 1978-lágas ja Eanandoallodepartemeantta mearkanjuolggadusain mearriduvvon geassemánu 12. beaivvi 1984. Boazodoalloláhkalávdegotti evttohusa duogážin lea earret eará ahte leat nanu árbevierut merkema hárrái, ja ahte láhkanannen buorebut čalmmustahttá dán beali boazodoallokultuvrras.

Lassin dasa go láhkii dál leat váldojuvvon mearrádusat mat dál leat njuolggadusain, de leat dat veahá rievdaduvvon. Lávdegotti árvalan § 7 – 3 gáibádus ahte galgá ássat Norggas lea jotkojuvvon inkuria bokte.

Lulli-Trøndelága ja Hedmárkku Boazosámisearvičujuha ahte sámi boazodoalloguovllus leat stuora erohusat bohccuid merkema birra, ja bivdá ahte dat váldojuvvo vuhtii mearkanjuolggadusaid guovlulaš heiveheami bokte. Maiddái earát deattuhit dan seamma.

Nugo ovdal namuhuvvon, de lea departemeanta árvvoštallan vejolašvuođa ásahit iešguđet mearrádusaid guovllulaš erohusaid geažil, muhto lea gávnnahan ahte dat ii leat ulbmillaš.

Kapihtal bohccuid merkema birra lea redigerejuvvon earaládje go lávdegotti árvalus. Čujuhit mearkkašumiide iešguđet mearrádusaide.

8.15 Orohat ja orohatstivren

Lávdegoddi lea árvalan ahte orohatortnet bisuhuvvo, muhto ahte orohatstivra rievdaduvvo priváhtarievttálaš orgánan.

Gulaskuddanásahusat dorjot buori muddui dán. Earret eará Boazodoallohoavda čujuha ahte evttohuvvon njuolggadusat orohatstivrema birra leat oalle moalkát. Boazodoallohoavda oaivvilda maiddái ahte muhtumat dain doaimmain mat orohatstivrras galget leat priváhtarievttálaš orgánan duohtavuođas leat almmolašrievttálaččat. Divvojuvvojit maiddái gažaldagat orohatstivrra ja jahkečoahkkima válddi hárrái. Lulli-Trøndelága ja Hedmárkku boazosámisearvi čujuha ahte evttohusa mielde ii leat jahkečoahkkin šat orohaga bajimus mearridanváldi, ja ahte dát ásaha čuolmmaid orohaga siskkáldas demokratiija ja iešstivrejumi hárrái. Boazodoallostivrra eanetlohku fas bealistis mearkkaša ahte jus jahkečoahkkin galgá sáhttit rievdadit orohatstivrra mearrádusaid, de mearkkaša dat ahte ain sáhttá leat okta joavku orohagas mii stivre buot. Boazodoallostivrra eanetlohku čujuha viidáseappot Siviilaáittardeaddji cealkámuššii bealálašvuođa ja rollaseaguhemiid birra.

Departemeantalea vásihan ahte almmolašrievttálaš rolla mii orohatstivrrain lea dálá lága mielde, lea dagahan váttisvuođaid. Lagasvuohta sidjiide geaidda áššit gusket, lea dahkan váttisin dahkat maide, ja dasa lassin čuožžila formála bealálašvuohta oalle dávjá. Dáid beliid lea maiddái Siviilaáittardeaddji oaidnán dihto áššiin mat sus leat leamaš gieđahallamii. Siviilaáittardeaddji lea oppalaččat čujuhan ahte hálddašanmodealla ferte hábmejuvvot dainna lágiin ahte boazodolliin šaddá luohttámuš dasa ahte buohkaid beroštumit váldojuvvojit vuhtii dohkáláččat, ja ahte hálddašanlága bealálašvuođanjuolggadusaide ii sáhte bidjat eará sisdoalu go muđui. Danne lea departemeanta ovttaoaivilis dasa ahte lea buoremus jus orohatstivrras leat dušše priváhtarievttálaš doaimmat.

Departemeanta ii leat ovttaoaivilis daiguin mat lohket ahte muhtumat orohatstivrra doaimmain evttohuvvon mearrádusas orrot leame almmolašrievttálaš dásis. Vaikko orohaga mearrádusat dahkkojit ge lága olis, ja leat mearrádusat boazodolliid vuoigatvuođaid ja geatnegasvuođaid birra, de eai leat dat almmolaš válddi čađaheami bohtosat nu guhká go láhkaaddi ii leat dadjan ahte dat galgá leat almmolaš doaibman. Ii čuovvovaš almmolaš dohkkeheapmi ge (omd. guovllustivrra) rievdat dán, departemeantta oainnu mielde, vaikko dohkkehanmearrádus iešalddis lea ge hálddašanmearrádus. Dákko lea almmolaš orgána ožžon válddi juste danin go lea almmolaš orgána. Lágain leat ollu ovdamearkkat dasa ahte priváhta mearrádusat ja disponeremat dárbbašit almmolaš bearráigeahču dohkkeheami dahje miehtama bokte. Sáhttit čujuhit searveeaiggáduššama lága § 6 nuppi lađđasii, Kredihttageahču doibmii jna.

Orohatstivrra ja jahkečoahkkima gaskavuođa hárrái oaivvilda departemeanta ahte lávdegotti árvalus lea dárbbašlaš, dan birra ahte jahkečoahkkin ii sáhte geatnegahttit orohatstivrra, vai orohatstivrra rolla ii duššindahkko. Lávdegoddi lea iežas árvalusas atnán hui guovddážis ahte fápmu galgá orohagain dássejuvvot dan muddui go vejolaš, eastadan dihte eanetlogu vejolašvuođa boastut fámostallat. Departemeanta guorrasa dasa ahte lea deaŧalaš vuhtii váldit dán ja atná lávdegotti árvalusa heivvolažžan dan oktavuođas.

Sáhttá neaktit ahte evttohuvvon mearrádusat orohatstivrema birra leat hui dárkilat. Departemeanta oaivvilda ahte lea váttis garvit dan, jus galgá sáhttit doarvái bures vuhtii váldit iešguđet beliid mat gusket earret eará riektesihkarvuhtii ja siskkáldas fápmojuohkáseapmái. Dasto šaddá mearrádusa geavatlaš mearkkašupmi leat ollu dan duohken makkár orohagas lea sáhka. Stuora orohagain gos leat ollu siiddat, sáhttet proseassat šaddat váddáseabbon, muhto dat leat oahpes ášši. Orohagain gos leat dušše moadde siidda leat dilit álkibut. Jus orohagas lea dušše okta siida, de ii šatta geavatlaččat erohus siidda ja orohaga gaskka.

Lávdegoddi árvala ahte juohke siidaoasis galget leat 5 jiena jahkečoahkkimis, ja ahte siidaoasi jođiheaddji juohká jienaid earáide mat gullet siidaoassái. Buohtalas álggahansiidaoassái árvala lávdegoddi 2 jiena. Gulaskuddamis leat boahtán unnán mearkkašumit dán evttohussii. Eatnasat leat ovttaoaivilis das ahte siidaoasi jođiheaddjis galgá leat nanu sajádat boazodoalu stivrejumis.

Sámediggi árvala ahte jus náittosguimmežagat/ovttasássit leaba ovttas jođiheaddjin ja goappašagat bargaba boazodoalus ollesáiggis, de berreba oažžut 10 jiena jahkečoahkkimis.

Departemeanta guorrasa lávdegotti árvalussii jietnalogu birra. Departemeanta oaivvilda ahte Sámedikki evttohus attášii muhtun oktasaš siidaosiide beare ollu fámu eará siidaosiid ektui, ja danne ii ovddit dakkár čovdosa.

8.16 Doaibmanjuolggadusat

Lávdegotti árvalusa mielde šaddá okta orohatstivrra deaŧaleamos doaimmain ráhkadit doaibmanjuolggadusaid. Doaibmanjuolggadusat leat jurddašuvvon boahtit orohatplána siskkáldas osiid sadjái. Orohatplána baicca galgá sisttisdoallat dieđuid orohaga boazodoalu birra mat leat dárbbašlaččat almmolaš plánemis, geahča maŋŋelis.

Gulaskuddancealkámušat leat buori muddui mielas dása. Čujuhuvvo gal ahte eará beroštumit berrejit eanet beassat leat mielde doaibmanjuolggadusaid ráhkadeamis.

Finnmárkku fylkkamánni čujuha ahte orohatplánabarggu vásáhusat čájehit ahte plánabargu sáhttá leat oalle áddjás bargu. Ollu orohagat doibmet hálddahuslaččat oalle hejot, ja dárbbašit fylkkamánni ipmárdusa mielde sihke áiggi ja olggobeale veahki oažžut áigái dárbbašlaš siskkáldas reguleremiid. Jus heaittiha boazodoalu almmolaš stivrema ovdal go doaibmanjuolggadusat leat sajis, de oaivvilda fylkkamánni ahte gaskaboddosaš áiggis dáidet váilut deaŧalaš stivrenreaiddut.

Departemeanta atná evttohuvvon doaibmanjuolggadusaid ávkkálaš reaidun orohaga resurssaid hálddašeamis. Departemeanta evttoha lasihit vuosttaš lađđasa vuosttaš cealkagii ahte hálddašeapmi ja geavaheapmi galgá leat ekologalaččat guoddevaš. Dán lea maiddái Boazodoalloláhkalávdegoddi atnán eaktun ja dat čuovvu iešalddis ulbmilparagráfas, muhto departemeanta atná vuogasin deattuhit dán beali maiddái dán mearrádusas.

Ii leat jurddan ahte doaibmanjuolggadusat galget makkárge gulaskuddamii, danne go dat vuosttažettiin gusket siskkáldas áššiide, gč. muđui mearkkašumiid orohatplánii dás maŋŋelis.

Guovllustivra galgá dohkkehit doaibmanjuolggadusaid. Guovllustivra galgá maid árvvoštallat addet go doaibmanjuolggadusat vuođu doaimmahit ekologalaš guoddi boazodoalu orohagas. Čujuhit muđui § 58 mearkkašumiide. Siiddaid boazologu galgá boazodoallostivra loahpalaččat nannet ja dohkkehit. Departemeantta oainnu mielde lea boazologu gažaldat nu guovddáš ášši ahte dan ferte boazodoallostivra loahpalaččat gieđahallat. Maiddái otná boazologu lea boazodoallostivra dohkkehan, gč. 1978-lága § 2 nuppi lađđasa, ja nu šaddá oktavuohta ovdalaš ja ođđa boazolohkomearrádusaid gaskka. Geahča eanet mearkkašumiid boazologu birra maŋŋelis. Sámediggi lea ráđđádallamiin oaivvildan ahte boazodoallostivra galgá dušše nannet boazologu dan bokte ahte dárkkista ahte formála eavttut leat devdojuvvon. Dán lea Sámedikki eanetlohku dorjon.

Departemeanta lea ovttaoaivilis Fylkkamánniin das ahte ferte leat erenoamáš fuomášupmi boazodoalu stivremii gaskaboddosaš áiggis. Dilálašvuohta dáidá máŋgga dáfus leat nu ahte buot ii «leat sajis». Dát ii sáhte iešalddis leat hehttehussan dasa ahte láhkaaddima rámmat heivehuvvojit politihkalaš oainnuide ja riektepolitihkalaš ovdáneapmái. Beliid maid fylkkamánni čujuha, leat departemeantta oainnu mielde dakkárat maid sáhttá doarvái bures vuhtii váldit gaskaboddosaš- ja fápmuiboahtinmearrádusaid bokte.

8.17 Guohtungeavaheapmi

Guovddáš oassi evttohuvvon doaibmanjuolggadusain leat mearrádusat guohtungeavaheami birra. Guohtungeavaheami njuolggadusaid bokte galget orohaga boazoeaiggádiidda sihkkarastot dárbbašlaš guohtumat birra jagi (áigodatguohtumat), ja njuolggadusat galget earret eará vuođđuduvvot eatnamiid árbevirolaš geavaheami ala ja ovddidit ulbmillaš ortnegiid. Lávdegoddi lea čuoggáin 9.6.2 ja 9.6.3 vuđolaččat čielggadan guohtungeavaheami njuolggadusaid sisdoalu ja ráhkadeami birra.

Gulaskuddanásahusain eai leat leamaš mearkkašahtti moaitámušat evttohussii. Nordlándda guovllustivra oaivvilda ahte dát lea juoga maid eiseválddit berrejit mearridit, ja nu maiddái guohtunáiggiid ja boazologu.

Departemeanta atná buoremussan formáliseret diekkár njuolggadusaid go guohtungeavaheami njuolggdusat leat. Guohtungeavaheami njuolggadusaid ráhkadeapmi šaddá hui deaŧalaš bargu man olis orohaga areálageavaheapmi šaddá dihtomielalaččat guorahallot, ja maid olis iešguđet dárbbut dahkkojit oainnusin ja mat eaktuduvvojit buoremus lági mielde vuhtii váldojuvvojit buorrin oktasašvuhtii ja iešguđet boazoeaiggádiidda. Guohtungeavaheami njuolggadusat mielddisbuktet nappo ahte orohaga guovddáš rámmaeavttut mearriduvvojit. Muhtumiidda soaitá dát leat gáibideaddji ja viiddis proseassa, muhto lea liikká dárbbašlaš ja buorre proseassa olahan várás buori ja ávkkálaš resursageavaheami orohagain.

8.18 Boazolohku

Láhkalávdegoddi árvalii evttohusa § 9 – 4, gč. § 9 – 1 nuppi lađđasa bustáva b, ahte orohatstivra doaibmanjuolggadusaid bokte galgá mearridit alimus boazologu guđege geassesiidii, daid eatnamiid mielde maid siida hálddaša, gč. mearrádusaid guohtungeavaheami birra § 9 – 3. Orohaga boazolohku šaddá dalle nu ollu go siiddaid boazolohku lea oktiibuot. Čujuhuvvo lávdegotti mearkkašumiide čielggadeami čuoggás 9.7. Dál lea boazodoallostivra mii mearrida orohagaid boazologu, muhto guovllustivra sáhttá mearridit boazologu doalloovttadagaide.

Ollu gulaskuddanásahusat mat leat dán čuoggái buktán oainnuid, leat mielas lávdegotti prinsihpaide. Luondduhálddašandirektoráhtta jáhkká ahte dán bokte sáhttá vuordit ahte boaozosámi árbevierut nannejuvvojit ja ealáhus šadda guoddevaš. Direktoráhtta fuomášuhttá ahte evttohusas ii daddjo mihkke dan birra movt alimus boazolohku galgá mearriduvvot dohkkehuvvon biologalaš prinsihpaid ektui areálaid guohtungeavaheami ja areálaid guoddinnávcca birra.

Muhtun gulaskuddanásahusat oaivvildit ahte boazolohku lea okta dain rámmaeavttuin maid eiseválddit galget mearridit. Finnmárkku fylkkamánni oaivvilda ahte okta stáhta deaŧaleamos doaimmain lea bearráigeahččat ahte boazodoallu doaimmahuvvo ekologalaš guoddevaš vugiin, sihke boazodoalu iežas dihte, muhto maiddái luonddu ja eará geavaheddjiid vuhtii váldima dihte. Dán oktavuođas lea deaŧalaš ahte boazolohku heivehuvvo guohtumiidda. Vaikko eiseválddit galget ge dohkkehit guohtungeavaheami njuolggadusaid, de oaivvilda fylkkamánni ahte diekkár láhkarievdadeapmi dagaha resursabearráigeahččama ovddasvástádusa biđgema. Fylkkamánni oaivvilda ahte guovddáš eiseválddit fertejit mearridit orohagaid boazologu. Viidáset juohkima sáhttá orohat ieš dahkat.

Nordlándda Guovllustivraoaivvilda ahte almmolaš eiseválddiin ain ferte leat bajimus ovddasvástádus boazodoalu ovdáneami hárrái. Dát guoská rámmaeavttuide nugo boazolohkui, guohtunáiggiide ja guohtungeavaheapmái. Jus dát šaddá priváhta ovddasvástádus, de šaddá eiseválddiide álki beasadit ovddasvástádusas čuovvolit vejolaš váttisvuođaid resursadili dáfus. Guovllustivra lea ovttaoaivilis das ahte boazolohku galgá mearriduvvot siidda vuođul, muhto boazologu galget eiseválddit mearridit.

Departemeanta deattuha ahte boazodoalu resurssaid hálddašeapmi ja boazologu heiveheapmi resursavuđđui mielddisbuktá ollu hástalusaid. Dán dáfus leat váttis ja guovddáš áššečuolmmat boazodoalus masa máŋga jagi juo leat biddjojuvvon ollu návccat geahččalan dihte gávdnat čovdosiid.

Boazolohku ja guohtungilvu Finnmárkkus lea máŋgalot jagi leamaš áššin, muhto eai leat dássožii vel gávdnon buorit ja soabatlaš čovdosat. Muhtun sajiin Finnmárkkus orru leame ahte unnán njuovvan dahká stuora gilvvu guohtumiid alde, ja nu šaddá boazodoallu hearki goavvejagiid ja garra dálvviid vuostá. Go leat buorit jagit ja buorit guohtumat, de lassána boazolohku oalle sakka, ja dasto leat stuora vahágat goavvedálvviid goas guohtumat lássahuvvet/lohkkašuvvet dahje lea gassa muohta. Boazolohku lea dál máŋgga sajis Finnmárkkus sakka alit go eiseválddit lohket eatnamiid guoddit.

Nugo namuhuvvon de eai leat boazologu áššečuolmmat ođđa áššit. Ovdamearkan sáhttit namuhit St.dieđ. nr. 13 (1974 – 75) Om en aksjonsplan for de samiske bosettingsområder (doaibmaplána sámi ássanguovlluide) gos 5. siiddus nuppi ráiddus daddjo ná:

«Finnmárkku boazodoalu hárrái lea vahágahtti ovdáneapmi. Dasa leat máŋga siva. Boazodoallit eai leat ieža nákcen ráddjet álggahemiid ealáhussii, seammás go eai leat háliidan ahte eiseválddit regulerejit. Muhtun muddui lea sivvan ahte eará bargguide gáibiduvvo dađistaga eanet skuvlaoahppu, ja dat hehtte olbmuid beassamis eará bargguide, ja muhtun muddui lea sivvan ahte lagas guovlluin leat unnán eará barggut. Stuorámus váttisvuohtan dáidá liikká leat ballu guođđit ruovttuguovllu oadjebasvuođa almmá sihkkaris dienasfálaldaga haga. Dát lea dađibahábut dahkan ahte Finnmárkui leat gártan menddo ollu boazoeaiggádat. Seammás dagaha dat ahte guohtumat goariduvvojit ja njuovvandeattut hedjonit, ja doalahan dihte dietnasa de lasihit sii boazologu. Dát heittot gierdu ii boatkan ovdal go boazodoalu bonddiid lohku unnu, seammás go boazolohku boahtá govttolaš dássái. Dan ferte geahččalit reguleret boazodoallolágas.»

13. siiddus daddjo viidáseappot:

«Váldo váttisvuohtan dál lea ahte leat menddo ollu doalloovttadagat lunddolaš resurssaid ektui. Badjel bealis leat nu unnán bohccot ahte eai olat albma birgejumi. Nuppe bealis eai leat dát boazodoallit nu stuorrát ahte sáhttá siskkaldasat reguleret.

Gustovaš 1933-boazodoalloláhka ii atte válddi reguleret dien. Gažaldat ferte guorahallojuvvot dálá láhkaođasteami oktavuođas.

Regulerengažaldat lea nu guovddáš ahte dassášii go boahtá láhkaváldi, de ferte geahččalit eaktudáhtolaččat oažžut boazodoalu reguleret dili. Dát gáibida áššálaš ja govttolaš movttiidahttin- ja bagadallanfálaldaga ovttasráđiid ealáhusa organisašuvnnain. Buhtadussan fállojuvvo guoskevaš boazodolliide jahkásaš máksu dihto áiggi.»

Maŋŋel dán leat čađahuvvon ollu iešguđetlágán doaibmabijut čoavdin dihte váttisvuođaid stuora boazologu geažil.

Sierra boazodoallošiehtadusa ásaheami bokte leat boahtán buoret vejolašvuođat oažžut boazodoalu organisašuvnnaid searvat boazologu áššái ja hábmet ekonomalaš doaibmabijuid nu ahte dorjot boazologu unnideami. Jahkásaš boazodoallošiehtadallamiid olis leat ásahuvvon iešguđet ortnegat mat galget oččodit eanet buvttadeami ja eanet njuovvamiid. Dát ortnegat leat sihke njuolggodoarjagat njuovvamii, deaddogáibádusat, liige infrastruktuvradoaimmat, márkanfievrredeapmi jna.

Šiehtadusjagi 2000/2001 šiehtadallamiid oktavuođas mearriduvvui datte ahte viidáset bargu boazologu heivehemiin galggai vuosttažettiin dáhpáhuvvat láhkavuđolaš doaimmaid bokte, go dál navdui ahte lea unnán viežžamuš boazodoallošiehtadusa ekonomalaš váikkuhandoaimmain. Čujuhuvvo St.prp. nr. 65 (1999 – 2000).

Maŋemus jagiid leat váikkuhandoaimmat eanet jorahuvvon buvttadandoarjjan dan sadjái go addit dihto doarjagiid. Dát orru buorebut doaibmame ulbmiliid mielde, muhto liikká ii nagot dáinna čoavdit vuođđováttisvuođaid.

Lassin boazodoallošiehtadusa ortnegiidda lea departemeanta ásahan liige erenoamáš váikkuhandoaimmaid sihke boazoeaiggádiid ja njuovahagaid hárrái.

Leat čađahuvvon ortnegat maid ulbmil lei olbmuid oažžut heaitit dahje unnidit boazologu. Dása lea sierra Sis-Finnmárkku nuppástuhtinprográmma (1993 – 1998) man ulbmil lei heaittihit doalloovttadagaid ja boazolgu unnidit dan bokte. Vaikko dasa biddjui stuora ruhta, de lea prográmma ávki oppalaččat leamaš oalle unni, gč. Norut NIBR raportta 2003:5.

1978 boazodoallolága bokte, mii bođii fápmui suoidnemánu 1. beaivvi 1979, lei jurdda oažžut buoret stivrejumi boazologu dáfus. Earret eará ásahuvvui doaba doalloovttadat ja iešguđet stivrenvejolašvuođat. Láhka rievdaduvvui 1996:s earret eará dainna ulbmiliin ahte ásahit láhkavuođustuvvon válddi resursahálddašeapmái, gč. Od.prp. nr. 28 (1994 – 95).

2002:s mearridii boazodoallostivra alimus lobálaš boazologu Oarje-Finnmárkku orohagaide. Várrejuvvojedje ruđat unnidan dihte boazologu, ja ásahuvvui sierra prošeaktakantuvra. Vaikko guovllus lea ge dán áigodagas njuvvojuvvon hui ollu, de fertet mieđihit ahte ortnegii eai leat doarvái boazodoallit searvan, ii ge dan olis leat boazolohku fávdnadit unnon. Seammás lea boazolohku lassánan buriid dálveguohtumiid geažil. Sámi allaskuvla ja Sámi Instituhtta leat evalueren boazodoallostivrra mearridanproseassa. Raporttas mii almmuhuvvui juovlamánus 2006, daddjo earret eará ahte ovttasdoaibma eiseválddiid ja boazodoalu gaskka ii leat leamaš doarvái buorre dán proseassas.

Earret daid váttisvuođaid mat bohciidit dilis mas leat eahpečielga rámmadilálašvuođat muhtun guovlluin, de orru leame oppalaččat nai álggahangilvu boazodollui. Dát sáhttá vuosttažettiin boahtit das go sámi álbmot lea maŋŋel soađi bures ja jođánit lassánan. Nuppe dáfus lea oppalaš ekonomalaš – ja dieđusge teknologalaš ovdáneapmi, ja sakka buoret infrastruktuvra, addán áibbas eará vejolašvuođaid doaimmahit boazodoalu. Álggahanhálu ferte ipmirdit dán vuođul. Vaikko ollu jagiid lea bargojuvvon oažžut boazologu unnut muhtun sajiin Finnmárkkus, de lea dilli liikká nu ahte boazolohku ii leat buot guovlluin heivehuvvon guohtumiidda.

Buvttadanmearkkat nugo miessešaddu ja njuovvandeattut leat almmotge leamaš buorit maŋŋel boazodoallostivrra mearrádusa. Dát sáhttá leamaš mielde dagaheame ahte eiseválddiin ja boazodoalus lea goabbatlágán ipmárdus dan hárrái man ollu bohccuid eatnamat duođai girdet.

Departemeantta oainnu mielde lea ge dát guovddážis eiseválddiid ja ealáhusa gaskavuođas; namalassii mearrádusaid legitimitehta, mii maiddái lea deaŧalaš eaktun dasa ahte čađaheapmi lihkostuvvá. Jus ealáhus ii ane luohttámuša mearrádusaide ja stivrejupmái, de lea stuora várra ahte mearrádusat eai olat daid mihttomeriid mat leat mearrádusa vuođđun. Hástalussan lea nappo hábmet njuolggadusaid maid mielde boazodoallu ieš vuolggaha boazologu heiveheami, seammás go maiddái ásahuvvojit vuogit almmolaččat bearráigeahččat resursadili. Dása dárbbašuvvo buorre čađahanvuohki man olis bággočađaheapmi dahkkojuvvo dušše hui erenoamáš dilálašvuođain. Ráŋggaštanmearrádusaid birra lea eanet kapihttalis 8.24.

Go geavaha siidda guohtumiid boazologu mearrideamis, de oaivvilda departemeanta seammaládje go lávdegoddi, ahte sáhttá leat álkit oažžut boazodoalu dohkkehit ja čađahit boazologu heiveheami mii boahtteáigái sihkkarastá guoddevaš boazodoalu. Dainna lágiin atná vuođđun siiddaid vejolaš guohtumiid ja iešguđet áigodatguohtumiid. Dán rádjái lea boazologu mearrideapmi atnán orohaga ollislaš geasseguohtumiid vuođđun, eai ge leat vuhtii váldán movt dát leat juohkásan siiddaide ja guohtumiidda.

Departemeanta oaivvilda viidáseappot ahte boazodoallu, iežas árbevirolaš máhtuin luonddu birra, ieš bures nákce leat mielde árvvoštallame man ollu guohtuma guovllut duođai girdet guhkes áiggi perspektiivvas. Eaktun dasa ahte dát mielddisbuktá boazologu mii lea heivehuvvon guohtumiidda, lea ahte dárbbašlaš rájit guohtunguovlluid, orohagaid ja siiddaid gaskka leat mearriduvvon, ja maiddái guohtunáiggit. Doppe gos dát leat mearriduvvon, eai leat mearkkašahtti váttisvuođat boazologuin. Guoddevaš boazodoallu dárbbaša bissovaš rámmaeavttuid. Dát lea maid čujuhuvvon Riikkarevišuvnna raporttas Finnmárkku guohtunresurssaid birra. Eai vuos ge leat Finnmárkkus buot rámmaeavttut sajis, ja dainna bargojuvvo viidáseappot. Dát bargu šaddá deaŧalaš oassin boazologu heiveheamis guohtumiidda. Muđui čujuhit mearkkašumiide guohtungeavaheami birra kapihttalis 8.17.

Bajábealde namuhuvvon rámmaeavttut leat dárbbašlaččat, muhto eai doarvái dasa ahte boazodoallu galgá mearridit boazologu resursavuođu mielde. Nugo namuhuvvon kapihttalis 8.3, de leat máŋga beali mat sáhttet dagahit ahte boazodoalu siskkáldas iešstivrejupmi ii buvtte boazologu heiveheami, mii deavddášii ekonomalaš, ekologalaš ja kultuvrralaš guoddevašvuođa eavttuid. Váldo hástalussan lea dalle ráhkadit njuolggadusaid mat ovttastit ealáhusa iešstivrejumi bearráigeahččanortnegiiguin ja ráŋggáštanortnegiiguin mat dahket ahte eiseválddit sáhttet fuolahit iežaset ovddasvástádusa sihke guoddevaš boazodoalu ja eará servodatberoštumiid hárrái.

Departemeantta oainnu mielde fertejit eiseválddit doaibmanjuolggadusaid dohkkeheami oktavuođas duođaid dárkkistit mearriduvvon boazologu. Dát lea dárbbašlaš dan dihte go eiseválddiin lea bajimus ovddasvástádus resursaheiveheami hárrái doppe gos boazolohku lea guovddážis.

Departemeanta evttoha danne ahte orohatstivra galgá doaibmanjuolggadusain dárkileappot čilget doaibma- ja guohtundilálašvuođalaš beliid mat leat mearriduvvon boazologu vuođđun. Dat lea mielde hukseme eiseválddiide vuođu diekkár dárkkisteapmái maid dat galget dahkat. Eiseválddit galget dárkkistit mearrádusa easkka maŋŋel go boazodoallit, siiddat ja orohagat vuos leat ieža árvvoštallan, ja dušše dalle jus dáid árvvoštallamiid vuođul árvaluvvo boazolohku mii eiseválddiid mielas lea dohkketmeahttun allat. Sámediggi vuosttalda ahte eiseválddit galget sáhttit ná dárkkistit ja rievdadit boazologu.

Seammaládje go lávdegotti čielggadusas nai, de evttohuvvo dás ahte alimus boazologu mearrideami vuođđun galgá leat geassesiida. Sáhttá gal jearrat lea go dárbu mearridit alimus boazologu geassesiidii, go dábálaččat leat dálveguohtumat mat ráddjejit. Departemeantta mielas lea datte ulbmillaš ahte geassesiida adno vuođđun mearridit dakkár rámmaeavttuid, nugo boazologu. Dábálaččat lea geassesiida doaibman organisatoralaš vuođđun, ja geasseguohtumiin dat boahtá buvttadeapmi ja reantu. Departemeanta čujuha muđui lávdegotti eavttuide das ahte boazologu mearrideamis ferte vuhtii váldit maiddái eará áigodatguohtumiid. Viidáseappot sáhttá mearridit boazologu iešguđet dálvesiiddaide ja eará joavkkuide jus dat lea dárbbašlaš olahan dihte bealuštahtti dálveguohtungeavaheami. Dainna lágiin oaivvilda departemeanta ahte iešguđet bealit váldojuvvojit vuhtii dohkálaččat.

Dál lea bargu jođus oažžut áigái ođđa orohatjuohkima Finnmárkkus.

Oarje-Finnmárkkus mielddisbuktá dát ahte dálá orohatjuohkin geasseorohagaid dáfus bisuhuvvo ja ahte nugohčoduvvon oktasašguohtumat leat juhkkojuvvon ođđa orohahkan. Dát máksá ahte geassesiiddaide galget ráhkaduvvot doaibmanjuolggadusat, ja mearriduvvot boazolohku juohke siidii. Seammaládje galget ráhkaduvvot doaibmanjuolggadusat giđđa-, čakča- ja dálveorohagaide. Jus áigodatguohtumat leat máŋgga orohaga siskkobealde, de lea dárbbašlaš ahte dát orohagat ovttasbarget doaibmanjuolggadusaid ráhkadeamis, geahča lávdegotti čielggadeami s. 107 nuppi ráiddus.

Nuorta-Finnmárkkus lea oarjjabealde ásahuvvon ođđa stuora orohat, orohat 16, mas leat buot áigodatguohtumat orohaga rájiid siste.

Departemeanta áigu muđui deattuhit ahte dáin árvvoštallamiin ii ábut vajálduhttit ahte boazodoallu lea maiddái eará sajis go Finnmárkkus, ja gos dilli lea áibbas eará go dáin guovddášguovlluin. Ahte Finnmárkku boazolohkui lea giddejuvvon nu ollu fuomášupmi guhkes áiggi, sáhttá dagahit ahte eará boazodoalloguovllut báhcet suoivvanii. Dát guoská datte maiddái Finnmárkui gos dilli lea sakka girját go muhtomin orru leame.

Otná láhka lea váilevaš, vejolašvuođa hárrái čađahit ulbmillaš ráŋggáštemiid. Jus orohaga boazolohku lea badjelis go mearriduvvon lohku, de ferte dálá lága mielde vuos mearridit alimus boazologu juohke doalloovttadahkii. Dát livččii hui áigeáddjás proseassa.

Lávdegotti čielggadeamis árvaluvvo mearrádus mii mielddisbuvttášii ahte jus muhtun siidda boazolohku lea badjelis go mearriduvvon, de galgá juohke siidaoassi unnidit iežas boazologu gorálaččat. Nu livččii unnidangeatnegasvuohta mearriduvvon lága bokte.

Departemeanta doarju lávdegotti árvalusa diekkár vuogi ásaheami birra, muhto evttoha ahte siida ieš oažžu vejolašvuođa unnidit boazologu ovdal dihto áigemeari. Unnidanvuohki váldo atnui dušše jus siida ii dáhto unnidit dahje ii lihkostuva unnidit boazologu. Dát evttohus lea ođas lávdegotti árvalusa ektui, ja dan evttohii joavku mii čielggadii siidda, geahča kapihttala 8.7. Departemeanta ii doarjjo lávdegotti árvalusa das ahte unnidit galget dušše sii geain leat badjel 200 bohcco. Lávdegoddi árvalii dán ráji vai unnimus doalut suodjaluvvojit vuosttaš vuorus. Departemeantta mielas leat máŋga ákka dasa ahte ii galgga mearridit diekkár ráji. Vuosttažettiin lea evttohusa ulbmil ahte go buohkat galget gorálaččat unnidit, de šaddet stuorámus doalut unnidit eanemus. Jus dasa lassin galggašii leat vuolit rádji dasa guđet siidaoasit galget unnidit, de sáhttá dat áiggi vuollái buktit sávakeahtes ealáhusvuogádagaid ja váikkuhusaid mat headjudit sihke ollislaš ja gaskamearálaš gánnáheami siiddas. Namalassii sáhttet vejolašvuođat doaimmahit ekonomalaččat bealuštahtti boazodoalu billistuvvot. Dát lea eará oaidnu go dat mii boahtá ovdan Od.prp. nr. 99 (2004 – 2005), muhto lea boađusin das go gažaldat lea ođđasit guorahallojuvvon.

Sihke Sámediggi ja NBR doarjuba lávdegotti árvalusa man mielde unnimus siidaoasit suodjaluvvojit. Departemeantta oainnu mielde vuhtii váldá baicca evttohus, ahte siida ieš sáhttá mearridit movt unnideapmi galgá čađahuvvot, buori muddui dan maid Sámediggi ja NBR dáhttuba. Dakkár vuogi bokte oažžu siida ieš vejolašvuođa suodjalit unnimus siidaosiid. Lea deaŧalaš ahte mearriduvvojit áigemearit diekkár unnidanplánaid ráhkadeapmái ja čađaheapmái. Jus eai ráhkaduvvo diekkár unnidanplánat ja boazolohku ii unniduvvo mearriduvvon áigái, de galgá čađahit lága mearrádusaid gorálaš unnideami birra.

Departemeanta sáhttá láhkaásahusaid bokte addit dievasmahtti mearrádusaid boazologu unnideami birra. Dát váldi addá vejolašvuođa mearridit dihto prosedyraid boazologu unnideapmái guovlluin gos resursadilálašvuohta lea dakkár ahte boazologu unnideapmi gáibida erenoamáš beroštumi. Dakkár oktavuođain sáhttá leat dárbbašlaš árrat proseassas oažžut áigái nanu ovttasbarggu siidda/orohaga, eiseválddiid ja dutkama gaskka. Muđui lea deaŧalaš ahte láhkaásahusat vuhtii váldet doarvái heivehanmuni nu ahte proseassa sáhttá heivehuvvot guoskevaš hástalusaide. Sámediggi ja NBR dáhttuba departemeantta ráđđádallat iežaineaskka láhkaásahusaid ráhkadeamis. Čujuhit muđui mearkkašumiide paragráfii 81 láhkaásahusaid ja ráđđádallamiid birra Sámedikkiin ja NBR:in.

Viidáseappot sáhttá orohatstivrra barggu ja eiseválddiid dohkkehangieđahallama oktavuođas leat oppalaš dárbu ovdánahttit objektiiva/dieđalaš eavttuid omd. bohcco vuoimmi, buvttadeami, boazologu dássetvuođa, biologalaš šláddjivuođa jd. hárrái. Departemeanta áigu dán čuovvolit, ja nammadit joavkku mas lea fágaidrasttideaddji gelbbolašvuohta sihke dutkama ja ealáhusa bealde.

8.19 Orohatplána

Orohatplána galgá lávdegotti árvalusa mielde addit dieđuid orohaga doaimma birra mat leat dárbbašlaččat almmolaš plánemis. Gielda ja fylkkagielda galget oažžut dieđu plána váldosisdoalu birra ovdal go dat mearriduvvo, ja loahpalaš plána galgá sáddejuvvot daidda ja guoskevaš ránnjáorohagaide.

Muhtun gulaskuddanásahusat oaivvildit ahte almmolaš eiseválddit berrejit leat eanet mielde proseassas ovdal go plána mearriduvvo. Dán dadjá Porsáŋggu gielda mii oaivvilda ahte ođđa orohatplánaid evttohus ferte ráhkaduvvot ovttasráđiid guoskevaš gielddaiguin mat dasto galget daid dohkkehit. Dadjet viidáseappot ahte orohatplánema ferte geahččat ovttas gieldda plánaiguin ja iešguđet geavaheddjiid oktasašplánaiguin.

Departemeanta oaivvilda ahte lea ovdamunnin buot guoskevaš beroštumiide jus boazodoallu lea buoremus lági mielde almmolaš areálaplánemis. Dárbbašlaš eaktun lea ahte guoskevaš eiseválddit ožžot dieđuid boazodoalus, main lea mearkkašupmi almmolaš plánema hárrái. Dan dihte evttoha departemeanta ahte Boazodoalloláhkalávdegotti árvalus das ahte orohatplána galgá sisttisdoallat dieđuid orohaga boazodoalu birra main vuosttažettiin lea mearkkašupmi almmolaš plánema oktavuođas. Gielda, fylkkagielda ja fylkkamánni galget beassat diehtit plána váldosisdoalu ovdal go dat mearriduvvo. Jus gielddas, fylkkagielddas dahje fylkkamánnis ležžet vuostehágut evttohussii, de sáhttet dan dieđihit ovdal go plána mearriduvvo.

8.20 Eananjuohkindikki sadji

Lávdegotti árvalusa mielde galgá eananjuohkindiggi oažžut eambbo doaimmaid boazodoallolága olis go dál leat. Dát leat omd. mearridit ođđa orohatjuohkima dahje rievdadit ovdalaš ráji ja doaimmat guohtungeavaheami njuolggadusaid ja bajimus boazologu mearrideami hárrái.

Boazodoalloservodagas lea dihto vuosteháhku eananjuohkindikki hárrái, go dat máŋgga dáfus áddejuvvo árbevirolaš opmodatrievtti ovddideaddjin. Elgå orohat dovddaha earret eará ahte dán sierraduopmostuolu vuođđu lea árbevirolaš eanandoallojuridihkalaš jurddašeapmi, ja ahte dat unnán dovdá boazodoalu.Viidáseappot daddjo ahte dábálaš duopmostuoluid duopmáriin lea buoret juridihkalaš gelbbolašvuohta. Boazodoallostivra eahpida doaimmašii go eananjuohkindiggi iežas dálá organiseremiin ulbmila mielde. Boazodoalloáššit šattaše oassin dan áššehivvodagas mii galgá gieđahallojuvvot, ja sámi guovlluin dáidet eananjuohkindikkiin leat iešguđet áššehivvodat boazodoalu hárrái. Deattuhuvvo ahte eaktun hukset ja doalahit gelbbolašvuođa, leat vissis meari áššit. Boazodoallostivra oaivvilda ahte ferte árvvoštallat eará vejolašvuođaid, omd. sierra duopmostuolu boazodoalu várás miehtá riikka, mii ovdamearkka dihte sáhtášii čadnot muhtun eananjuohkinduopmostullui. Boazodoallostivrra mielas livččii ovdamunnin dás, earret dat ahte das lea ja sáhttá háhkat eanet máhtu boazodoalu birra, ahte maiddái sáhttá bargat viidát perspektiivvas sámi boazodoalu ja riekteipmárdusaid hárrái. Nu galggaše duopmostuolus leat viidát dieđut ja máhttu riektedilálašvuođaid birra go boazodoallolága mearrádusaid birra, mii buoridivččii riektesihkarvuođa ja attášii buoret legitimitehta.

Ráđđádallamiid oktavuođas leaba sihke Sámediggi ja NBR vuosttaldan evttohusa geavahit eananjuohkindikki. Láhkaevttohusa gieđahallamis Sámedikki ollesčoahkkimis vuosttaldeigga sihke eanet- ja unnitlohku dien evttohusa. Maiddái NBR vuosttaldii evttohusa stivračoahkkimisttis loahpageahčen čakčamánu 2006.

Láhkarievdadeami olis 1996:s oaččui eananjuohkindiggi válddi gieđahallat dihto áššiid mat gusket boazodollui, gč. Od.prp. nr. 28 (1994 – 95). Dát guoskkai geavahanortnegii, riektečielggadeapmái ja rádjegeassimii, lassin árvvoštusaide boazodoallolága olis. Geavahanortnega, riektečielggadeami ja rádjegeassima oktavuođas sáhttet mearrádusat adnot dušše čielggadit oktavuođa eará beroštumiide. Dán rádjái lea unnán vásáhus dáinna, muhto nugo departemeanta oaidná dán, de eai leat mearkkašahtti vuostehágut addit eananjuohkindiggái doaimmaid boazodoalu siskkáldas áššiid oktavuođas. Oppalaš máhttu mii eananjuohkindikkis lea rádjegeassimiid ja geavahanortnegiid hárrái, lea ávkkálaš maiddái boazodollui guoski áššiid gieđahallamis. Almmotge lea dárbu buoridit boazodoallofágalaš gelbbolašvuođa, sámegielmáhtu ja kulturáddejumi, mii maiddái lei eaktun dalle go láhka rievdaduvvui 1996:s. Diekkár gelbbolašvuohta galgá huksejuvvot moatti válljejuvvon báikkis, main okta lea davvin ja nubbi lullin, mat ožžot ovddasvástádusa gieđahallat áššiid nappo davvisámi ja oarjelsámi guovlluin.

Dál lea ásahuvvon sierra duopmostuollu Sis-Finnmárkku várás. Okta vejolašvuohta livččii bidjat dasa doaimmaid. Departemeantta oainnu mielde šattašii Sis-Finnmárkku duopmostuollu, vuosttašinstánsa duopmostuollun, geográfalaččat guhkkin eret oarjelsámi boazodoalus. Seamma livččii gaskaboddosaš meahcceduopmostuollu mii galgá ásahuvvot Finnmárkkulága olis. Dan dihte berre diekkár doaimmaid geográfalaččat háddjet.

Konkrehta doaimmaid hárrái oaivvilda departemeanta ahte alimus boazologu mearrideapmi § 60 vuosttaš ja nuppi lađđasiid olis ii heive eananjuohkindikki doaimmaid searvái. Seamma guoská evttohussii loahpalaččat dohkkehit hálddašanmearrádusaid orohatrájiid hárrái, gč. § 42. Departemeanta doarju lávdegotti evttohusa dakko ahte addit eananjuohkindiggái sajádaga guohtungeavaheami hárrái. Dainna eavttuin ahte gelbbolašvuohta nannejuvvo nugo namuhuvvon ovdalis, de atná departemeanta ahte eananjuohkindiggái lea lunddolaš fuolahit dakkár doaimmaid.

8.21 Mearridanváldi ja hálddašeapmi

Regiovnnalaš dásis árvala Boazodoalloláhkalávdegoddi ahte otná guovllustivrrat rievdaduvvojit fylkkaboazodoallostivran ja ahte fylkkamánni váldá badjelasás daid doaimmaid mat dál leat boazodoallokantuvrrain.

Lávdegoddi árvala viidáseappot ahte guovddáš boazodoallostivra bisuhuvvo. Hálddahuslaš dásis jotkojuvvo dálá guovddáš hálddahus, muhto Stáhta boazodoallohálddahusa namas. Lávdegotti árvalusa mielde jurddašuvvojit ovttaskas áššit oalát sirdojuvvot eret departemeanttas.

Gulaskuddanásahusain leat iešguđetlágán oainnut dása.

Muhtun gulaskuddanásahusat leat mielas evttohussii sirdit fylkkamánnái guovllulaš hálddahusovddasvástádusa. Dalá Bargo- ja hálddašandepartemeanta oaivvildii ahte ii dušše boazodoallohálddahusa ja ealáhusa dárbbuid dihte, muhto maiddái areála- ja birasgáhttenperspektiivvas, livččii buohkaide ávkin oažžut hálddašanmodealla mii buorebut nákce oktasažžan oaidnit hálddašanbeliid mat váikkuhit boazodoalu ollislaš rámmaeavttuid. Lassin dasa go lea ovddasvástádus iešguđet surggiid hárrái, de sáhtášii fylkkamánni maiddái veahkehit boazodoallohálddahusa dárbbašlaš gelbbolašvuođain ja válddiin doaimmaid čađahit. Bargo- ja hálddašandepartemeantta oainnu mielde dagašii diekkár ovttasteapmi ahte hálddašeapmi šattašii álkit geavaheddjiide.

Earát fas oaivvildit ahte evttohusas leat heajos bealit. Earret eará lea ballu ahte boazodoalloberoštumit bázahallet eará beroštumiid ektui. Boazodoallohoavda oaivvilda ahte evttohus headjuda vuosttaldanvejolašvuođa plána- ja huksenlága olis.

Máŋggas oaivvildit ahte Sámediggi berre badjelasás váldit boazodoalu hálddašeami.

Sámediggiieš oaivvilda ahte sirdin fylkkamánnái lea maŋoslávki sámifáldi sullasaš ásahussii, mii ii leat ulbmillaš ja mii gáidadivččii boazodoalu eret sámi servodagas. Sámediggi cealká ahte Ráđđehus ferte áigái oažžut vuđolet čielggadeami sámi iešmearrideami birra ja boazodoalu hálddašeami birra.

Departemeantta oainnu mielde ferte Sámedikki gáibádusa geahččat ovttas oppalaš dárbbuin guorahallat guđiid politihkkasurggiin Sámediggi berre oažžut eanet válddi.

Prinsihppalaš čielggadeapmi Sámedikki válddi ja váikkuhanvuoimmi birra iešguđet surggiin sáhttá leat áddjás bargu. Seammás lea hoahppu oažžut áigái eará deaŧalaš rievdademiid.

Dát lea dahkan ahte departemeanta dán láhkarievdadeamis ii leat evttohan rievdadit almmolaš hálddašeami organiserema. Sihke Sámediggi ja NBR leat ovttaoaivilis das ahte dán vuoru ii galgga rievdadit boazodoalu hálddašanmodealla.

8.22 Boazobearráigeahčču

Boazodoalloláhkalávdegoddi guorahallá iežas čielggadeami čuoggás 9.9.7 gažaldaga gii galgá bearráigeahččat ahte mearrádusat doahttaluvvojit. Lávdegoddi oaivvilda ahte leat garra ákkat dasa ahte boazodoallohálddahus ii galgga dan dahkat. Vai boazodoallohálddahus buoremus lági mielde sáhttá čuovvolit áššiid, de lea deaŧalaš doalahit buori ovttasbargovuoiŋŋa boazodolliid ektui. Jus hálddahusa doaibman maiddái livččii bearráigeahču doallat, de sáhttá dat gártat hehttehussan.

Dan dihte árvala lávdegoddi § 12 – 4 ahte Stáhta luonddubearráigeahčču (SNO) galgá bearráigeahččat ahte mearrádusat mat leat addon boazodoallolágas dahje dan olis čuvvojuvvojit. Čujuhuvvo ahte Stáhta luonddubearráigeahčus dál juo leat moanat doaimmat guovlluin gos lea boazodoallu. Boazobearráigeahčču galgá lávdegotti evttohusa mielde bearráigeahččat ahte guohtunáiggit doahttaluvvojit, ja ahte guohtungeavaheami eará njuolggadusat vuhtii váldojuvvojit, ovdamearkka dihte njuolggadusat johttáma birra jna.

Norgga advokáhttasearvija Luondduhálddašandirektoráhttaleat daid gaskkas mat dorjot evttohusa. Eará gulaskuddanásahusat moitet evttohusa oalle sakka, muhto hui unnán čilgejit manne. Árvaluvvo ahte Boazodoallohálddahus dahje Boazopolitiijat galget bearráigeahču fuolahit. Sámediggi čujuha ahte 2001:s atne Boazopolitiijat dušše 3500 diimmu oktiibuot 21000 diimmus boazodoalu bearráigehččui. Deattuhuvvo ahte Boazopolitiijat berrejit oažžut resurssaid vai sáhttet buoridit iežaset čehppodaga boazodoalu birra, sámegielas ja sámi kultuvrras. Viidáseappot cealká Sámediggi ahte Boazopolitiijaid doaibmaviidodat berre viiddiduvvot olles boazodoalloguvlui.

Departemeanttaoainnu mielde lea vissis bearráigeahčču ja dárkkisteapmi dárbbašlaš. Boazodoallu doaimmahuvvo viiddis guovlluin ja váttis dilálašvuođain. Buresdoaibmi boazodoallu eaktuda ahte boazodoallit oskkáldasat doahttalit iešguđet meriid. Eastadan dihte ahte moattis billisit oallugiid ovddas ja ásahit ráfehisvuođa ja váivvi, de lea dárbbašlaš doallat almmolaš bearráigeahču. Bearráigeahčču doaibmá maiddái eará meahccegeavaheddjiid ektui, ja sáhttá nu leat veahkkin oččodeame boazodollui «bargoráfi» go dat lea dárbbašlaš.

Departemeanta datte oaivvilda ahte evttohuvvon boazobearráigeahčču ii berre ovddiduvvot dán háve. Stáhta luonddubearráigeahčču lea badjelasas váldán dan stáhtalaš luonddubearráigeahču Finnmárkkus, man Meahccebálvalus doaimmahii ovdal, muhto vuos lea eahpesihkar galgá go Stáhta luonddubearráigeahčču maiddái doaimmahit bearráigeahču Finnmárkkuopmodaga ovddas. Dan vuođul sáhttá leat buoremus vuordit ja oaidnit movt dát ovdána, ja vuos oaidnit movt iešguđet bealálaččat juogadit rollaid gaskaneaset, ja dás maiddái oktavuođa Boazopolitiijaide. Gažaldat galgá ságastallojuvvot buot guoskevaš beliiguin, earret eará Birasgáhttendepartemeanttain ja Justiisadepartemeanttain, ovdal go dahkko loahpalaš oaivil áššis. Lea árvvoštallojuvvon árvalit mearrádusa láhkii mii maŋŋel attášii válddii ásahit diekkár bearráigeahču, muhto departemeanta lea gávnnahan ahte maiddái dán berre maŋidit. Dat máksá ahte dilli joatká nu movt dál lea. Sihke Sámediggi ja NBR leaba ráđđádallamiin dorjon dan.

8.23 Soabaheapmi

Lávdegoddi árvala soabahanortnega man mielde sáhttá riidduid čoavdit olggobealde diggeortnega, ja dasa leat gulaskuddanásahusat mielas.

Departemeanta guorrasa lávdegotti árvvoštallamiidda. Departemeantta oainnu mielde lea deaŧalaš ásahit vejolašvuođa čoavdit riidduid almmá lágastemiid haga. Dat attášii loažžadet ja unnit formála birrasa riidduid čoavdimii, mii fas álkidahttá maŋit áiggi ovttasbarggu ja ovttaseallima.

Evttohusa mielde sáhttá guovllustivra iežas fuomášumiin dahje siidaoasi jođiheaddji dahje orohaga sávaldaga mielde mearridit ahte guovtti bealálačča gaskka galgá dollot soabaheapmi, go ieža eaba nagot riiddu čoavdit.

Guovllustivra dahje boazodoallostivra nammada soabaheaddjin olbmo geasa navdá goappaš beliid luohttit. Soabaheaddji gohčču čoahkkimii govttolaš áiggis, ja goappaš beliin lea geatnegasvuohta boahtit.

8.24 Ráŋggáštusat (sankšuvnnat)

Lávdegoddi lea árvalan sierra kapihttalii čohkket ráŋggáštusmearrádusaid. Lávdegoddi lea atnán doahpaga ráŋggášteapmi (sankšuvdna) oktasaš namahussan sihke gohččumiid čađaheami bággema birra ja doaimmaid birra maid ulbmil lea eastadit rihkkuma. Oppalohkái eai leat mearkkašahtti vuostahágut evttohusa ulbmilii. Ráđđehusadvokáhtta, Advokáhttasearvija Politiijadirektoráhttadatte ovddidit soames oainnuid, maid departemeanta lea komenteren mearkkašumiin paragráfaide, ja main muhtun oasi lea vuhtii váldán.

Departemeanta čujuha ahte dálá lágas leat váilevaš vejolašvuođat čađahit doaimmaid ja ráŋggáštit daid geat eai čuovo lágaid ja njuolggadusaid. Lávdegotti árvalan ođđa mearrádusat áttáše, departemeantta oainnu mielde, sihke heivehahtti ja vuogas váikkuhanreaidduid, ja leat mihá heivvoleappot go dálá mearrádusat. Lassin mearrádusaide mat juo odne leat boazologu bággounnideami birra, de evttohuvvojit mearrádusat bággensáhku, sáhkkocelkosiid ja divvagiid birra mat bohtet jus rihkku doaibmanjuolggadusaid. Departemeanta deattuha erenoamážit ahte mearrádus bággensáhku birra sáhttá leat heivvolaš veahkkeneavvu jus soamis rihkku láhkamearrádusaid dahje mearrádusaid mat leat lága olis dahkkojuvvon.

Sámediggi lea ráđđádallamiin cealkán ahte sii eai doarjjo lávdegotti árvalusa ráŋggáštemiid birra. Ággan lea ahte jus boazodoallu ii oaččo loahpalaš válddi mearridit boazologu, ii ge oaččo eanetlogu stivrenorgánain, de headjuda dat ráŋggáštusmearrádusaid legitimitehta (doallevašvuođa). Gieđahallamis Sámedikki ollesčoahkkimis vuosttaldii eanetlohku ráŋggáštanmearrádusaid. NBR ii leat vuosttaldan evttohusa nu movt dal lea.

8.25 Gohččunváldi ja rievdadanvejolašvuohta

Departemeantta gulaskuddanreivves njukčamánu 1.beaivvi 2002 ovddiduvvui gažaldat berrešii go lága bokte addot bajit eiseválddiide čielgaset vejolašvuohta addit stivrejeaddji orgánaide gohččosiid, ja dihto dilálašvuođain vejolašvuođa rievdadit mearrádusaid maid dat leat dahkan.

Oallugat vuosttaldit dán. Sámediggi oaivvilda ahte dát duššindahká dan sajádaga maid Sámediggi ja boazodoallu leat ožžon miellahtuid nammadeami bokte stivrejeaddji orgánaide.

Departemeanta lea mearkkašan vuostehágu, ii ge áiggo ovddidit ášši. Dás leat ságas kollegiála organat main guovddáš bealit leat earret eará servodatmáhttu, máhttu báikkálaš diliid birra ja fágalaš gelbbolašvuohta. Viidáseappot leat Sámediggi ja fylkkadikkit guovddážis nammadeami oktavuođas. Go láhkaaddi vállje diekkár čovdosa, de gohččun- ja rievdadanválddi čalmmustahttin addá vuostesignálaid. Dakkár vejolašvuohta lea juo buori muddui hálddahuslaš prinsihpaid ja hálddašanlága mearrádusaid olis. Departemeanta oaivvilda ahte dát addá doarvái vuođu čuovvolit ášši jus gávnnahuvvo dárbbašlažžan.