3 Sámedikki 2003’ jahkedieđáhus

Dán kapihttalis lea Sámedikki 2003’ jahkedieđáhus. Kap. 4 Sámedikki rehketdoallu čuovvu mielddusin.

3.1 Álggahus

Sámelága § 1–3 vuođul galgá Sámedikki jahkedieđáhus sáddejuvvot Gonagassii. Sámedikki ásaheami oktavuođas mearridii Stuorradiggi nugo Stuorradikki justislávdegoddi lei árvalan ahte (gč. Árvalusa O nr 79 (1986–87) 7. čuoggás 16. siiddus):

«Regjeringen fremlegger inntil videre for Stortinget årlig stortingsmelding om Sametingets virksomhet. En gang i hver stortingsperiode framlegges melding om de tiltak som foretas for å sikre og utvikle samenes språk, kultur og samfunnsliv» (Ráđđehus ovddida doaisttážii Stuorradiggái jahkásaš stuorradiggedieđáhusa Sámedikki doaimma birra. Juohke stuorradiggeáigodagas ovddiduvvo dieđáhus daid doaibmabijuid birra mat čađahuvvojit sihkkarastit ja ovddidit sámi giela, kultuvrra ja servodateallima.)

Ráđđehus dieđiha dieđáhusas Norgga Sámiráđi ja Sámedikki doaimma birra 1989:s (gč. stuorradiggedieđáhusa nr 29 (1990–91) 1. čuoggás, 4. siiddus) ahte áigu čuovvolit dán geatnegasvuođa. Dát vuogádat ii leat rievdaduvvon dan rájes.

Sámedikki mielas ii ovddiduvvo Sámedikki jahkedieđáhus šat Stuorradiggái dan jahkásaš stuorradiggedieđáhusas Sámedikki doaimma birra, muhto baicce ovddiduvvo Ráđđehusa oaidnu Sámedikki jahkedieđáhussii ja Sámedikki mearrádusaide dain áššiin mat leat meannuduvvon jahkedieđáhusa áigodagas, ja dasto ovddiduvvojit Ráđđehusa iežas doaibmabijut Sámedikki ja sámi álbmoga ektui. Sámedikki iežas jahkedieđáhus lea dušše mielddusin Ráđđehusa stuorradiggedieđáhusas, iige šat leat sierra kapihttalin.

Sámediggeráđđi lea reivves gieldakomiteai bivdán Stuorradikki váikkuhit ahte Stuorradiggi meannudivččii Sámedikki jahkedieđáhusa nugo dat lea, go Sámediggi ii leat duhtavaš dáláš meannudanvugiin. Sámediggi lea ožžon reivve mii lea beaiváduvvon cuoŋománu 2. b. 2004 Gieldadepartemeantta politihkalaš jođiheaddjiin, mas daddjo ná:”

«Vi ønsker derfor nå en avklaring av hvordan Sametinget ønsker meldingen presentert slik at oppmerksomheten kan konsentreres om de substansielle spørsmål i Sametingets årsmelding, og ikke i så stor grad om redigeringsspørsmål. Departementet vil ta kontakt om dette før planleggingen av arbeidet med neste årlige stortingsmelding» (Danne háliidat mii čilgehusa movt Sámediggi háliida dieđáhusa meannuduvvot vai fuomášupmi čohkkejuvvošii Sámedikki jahkedieđáhusa deaŧalaš beliide iige nu ollu dasa maid fertešii buoredit. Departemeanta áigu váldit oktavuođa dán birra ovdal go plánegoahtá barggu boahtte jahkásaš stuorradiggedieđáhusaiguin.)

Sámediggi lea guovtti maŋimuš jagis meannudan jahkedieđáhusas miessemánus, iige guovvamánus nugo ovdal láve. Meannudeapmi rievdaduvvui danne vai Sámediggi sáhttá rehketdoalu maid meannudit oktan jahkedieđáhusain. Sámediggi áigu fas meannudišgoahtit jahkedieđáhusa guovvamánu dievasčoahkkimis vai dat livččii gárvvis nu árrat go vejolaš.

3.2 Hástalusat jagis 2004

Sámedikkis leat arvat hástalusat 2004:s, muhto lea válljen vuoruhit muhtun váldohástalusaid dán jahkedieđáhusas.

3.2.1 Ráđđádallamat ja šiehtadallamat

Stáhtas lea ráđđádallan geatnegasvuohta sámiid ektui, ja muhtun oktavuođain das lea maid šiehtadangeatnegasvuohta. Nugo ILO eamiálbmotekspeartalávdegoddi oaivvilda, ja maid lea deaŧalaš deattuhit ahte Ráđđehusas lea álbmotrievttálaš geatnegasvuohta ráđđádallat (geahča ILO-raportta, njukčamánnu 2004). Ráđđádallan- ja šiehtadallangeatnegasvuohta vuolgá ILO-konvenšuvnnas nr. 169 (artihkkaliid 2, 4, 6, 7 ja 15 mielde), ON konvenšuvnnas siviila ja politihkalaš vuoigatvuođaid hárrái (artihkkaliid 1 ja 27 mielde), ja Vuođđolága §:s 110a.

Otnáš beaivvi rádjai eai leat čađahuvvon ráđđádallamat eaige šiehtadallamat riikkaidgaskasaš eamiálbmotrievtti ja Vuođđolága § 110a ektui. Ollu gerddiid leat oaidnán ahte dát lea váttásmahttán stuorradiggeproposišuvnnaid ja stuorradiggedieđáhusaid politihkalaš meannudeami, ja dan politihka hábmema mas lea mearkkašupmi sámi kultuvrii ja servodahkii. Ráđđádallan- ja šiehtadallanortnegiiguin sáhtášii garvit dán láhkai geavvamis. Dainna lágiin sáhtášii maiddái gávnnahit oktasaš áddejumi das makkár ovddidandárbbut sámi servodagas leat ja makkár stáhtus das lea, mii iešalddis nanosmahtášii dili.

Sámediggi ja Gielda- ja guovludepartemeanta leat šaddan ovttaoaivilii das ahte álggahit ráđđádallan- ja šiehtadallanprosedyraid ásahanproseassa. Ortnegiid ja prosedyraid hábmema oktavuođas lea čielga dárbu čađahit albma proseassa, nugo maiddái ILO-konvenšuvnna nr. 169 2. artihkkalis (1) gáibiduvvo. Mii leat šaddan ovttaoaivilii ahte ásahuvvo oktasaš hálddahuslaš bargojoavku man bargun lea ráhkadit raportta mas čilgejuvvo

1. ráđđádallamiid ja šiehtadallamiid vuođđu, ja

2. mas leat prosedyraárvalusat ja mihttomearit movt čađahit ráđđádallamiid ja šiehtadallamiid.

Sámediggi vuordá ahte Ráđđehus positiivvalaččat váikkuha dan ahte ráđđádallan- ja šiehtadallanprosedyrat ásahuvvojit čielga álbmotrievttálaš rámmaid siskkobealde. Dan seammás go ásahuvvojit čielga prosedyrat, lea Sámedikki mielas dárbu dynámalaččat geahččat movt dákkár ortnegiid sáhttá ovddidit.

3.2.2 Iešmearrideapmi

Sámediggi bargá sámi iešmearrideami sisdoalu viidásetovddidemiin. Dat movt sámit áddejit iešmearrideami vuođđuduvvá riikkaidgaskasaš normáide ja dan ovdáneapmái mii lea leamaš sihke rievttálaččat ja politihkalaččat riikkaidgaskasaš forain. Sámedikki mielas lea dehálaš ahte sámi iešmearrideamis vuhtto sámi álbmoga iežas árvvut ja eallinvuohki.

Sámediggi gáibida ahte eamiálbmogiid vuoigatvuođat našuvnnalaš ja riikkaidgaskasaš dásis nanosmahttojuvvojit. Ferte joatkit bargguin konkretiseret ja viidásetovddidit Sámedikki vuoigatvuođapolitihka riikkaidgaskasaš riekteovdáneami vuođul, ja daid riekteprinsihpaid vuođul mat gusket eamiálbmotvuoigatvuođaide sihke našuvnnalaččat ja álbmotrievttálaččat.

Daid hástalusaid maid Sámediggi oaidná dan láhkabarggus mii fargga álgá ja mii guoská sámi beroštumiide, ja maid várra ii sáhte maŋidit dassážii go ráđđádallan- ja šiehtadallanortnet lea formaliserejuvvon, ferte geahččat daid geatnegasvuođaid ektui mat Sámedikkis leat, sihke našuvnnalaš ja riikkaidgaskasaš dásis. Dát guoská lágaide nugo finnmárkkuláhka, minerálaláhka, boazodoalloláhka jna.

Okta dain deaŧaleamos hástalusain mat Sámedikkis leat 2004:s lea bargu viidáseappot finnmárkkulágain. Sámediggi deattuha ahte boahtteáiggi finnmárkkuláhka ferte čielgasit vuođđuduvvot álbmotrievttálaš rámmaide. Lágas ferte čielgasit daddjojuvvot ahte álbmotrievtti mearrádusain lea ovdamunni. Lágain ferte čalmmustit ja dohkkehit sámiid vuoigatvuođaid, geavahanvugiid ja riekteárbevieruid. Sámediggi áigu čuovvolit ođđa Sámi vuoigatvuođalávdegotti barggu Romssa, Norlándda ja oarjelsámeguovllu ektui.

Sámiin leat vuoigatvuođat minerálagávdnosiid oktavuođas sámi resurssaguovlluin, mii mearkkaša ahte Sámediggi gáibida vuoigatvuođa leat mielde mearrideamen dáid resurssaid. Danne lea dárbu šiehtadallat movt dáiguin gávdnosiiguin láhttet ja movt daid geavahit dáin guovlluin. Sámediggi gáibida ahte Norga váldá váldoovddasvástádusa maiddái eamiálbmotdimenšuvnna suodjaleames ja ovddideames petroleumadoaimma oktavuođas davvin.

Ii leat doarvái čađahit ráđđádallamiid eaŋkiláššiin Sámedikkiin go dainna ii ollašuhtto álbmotrievtti gáibádus searvvaheami ja iešmearrideami ektui.

3.2.3 Vuoigatvuođat

Dál leat čielggadeamen ja bargamin ollu dakkár resursalágaiguin main njuolga lea mearkkašupmi sámi kultuvrra ávnnaslaš vuđđui. Lea sivva čujuhit ahte dáláš luondduresursalágaid hálddašanortnet ii dávis ILO-konvenšuvnna nr 169 15. artihkkalii, eamiálbmogiid searvama ektui hálddašeapmái. Lágaid sisdoaluin ja láhkaproseassaiguin ferte ollašuhttit álbmotrievttálaš gáibádusaid, ja Sámediggi vuordá ahte dan hálddašanvuogádaga organiseren, maiddái kulturmuitohálddašeapmi, árvvoštallojuvvo ođđasis.

Sámi guovlluin rikkis luondduresurssat leat ovdamunnin maid sáhttá eanet geavahit ealáhusovddideapmái ja árvobuvttadeapmái. Dat go vuoigatvuođa- ja hálddášanáššit eai leat čielggaduvvon, institušuvnnalaš ráddjejumit ja ruossalas geavaheaddjiberoštumit hehttejit dábálaččat oppalaš positiivvalaš ealáhusovdáneami. Danne lea Sámediggi politihkalaš doaimmastis nannosit deattuhan sámi perspektiivva omd. boazodoalu, eanadoalu ja guolástusa láhčima ja hálddašeami oktavuođas.

Guolleresurssat galget hálddašuvvot sámiid eavttuid vuođul ja našuvnnalaš ja riikkaidgaskasaš eamiálbmotgeatnegasvuođaid vuođul. Sámediggi áigu vuoruhit bivdovuoigatvuođaid ruovttoluotta oččodeami sámi riddo- ja vuotnaguovlluide. Dasa lassin áigu Sámediggi vuoruhit báikkálaš hálddašanmálliid oažžuma, main lagasvuođa- ja sorjjasvuođaprinsihppa biddjojuvvo vuođđun.

Sámediggi searvá Áhperesursalága ráhkadeapmái mii earret eará galgá boahtit geassemánu 3. b. 1983 nr 40 sáltečáhcebivdolága jna. (sáltečáhcebivdoláhka) sadjái. Láhka galgá earret eará siskkildit eamiálbmotdimenšuvnna mearraresurssaid hálddašeami oktavuođas ja Norgga eamiálbmotgeatnegasvuođaid.

Okta dain stuorámus areálageavahanhástalusain 2004:s leat dat issoras stuorra plánat hukset bieggafámu sámi guovlluin. Sámedikkis ii leat goassige jerrojuvvon bieggafámu birra energiijaáŋgiruššama oktavuođas. Go dál čájeha ahte sámi guovlluide dat eanemusat čuhcet dát doaibmabijut, de lea ágga jearrat ahte leigo Ráđđehusas ja Stuorradikkis dohkálaš mearrádusvuođđu dalle go leat mearridan bargagoahtit bieggafámuin. Eat man ge láhkai sáhte dohkkehit bieggafámu viidáset huksema sámi guovlluin ovdal go sámi vuoigatvuođat leat dohkkehuvvon. Eanemus maid ovdal dan sáhttá dahkat, lea ahte ráhkaduvvo ollislaš váikkuhaniskančielggadus bieggafámu huksema birra sámi guovlluin, man oktavuođas juo ásahuvvon ja plánejuvvon rusttegat geahčaduvvojit fárrolaga.

Deaŧalaš lea bargat dan ala ahte sámi mánáid vuoigatvuođat mánáidgárddiin gozihuvvojit sin eatnigiela, kultuvrralaš duogáža ja identitehta ektui. Sámediggi áigu joatkit bargat dan ala ahte sámi oahppit oččošedje individuálalaš vuoigatvuođa oahpahussii sámegillii ja sámegielas, beroškeahttá das guđe báikkis riikkas orrot. Lea dárbu bargat dan ala ahte oahppit duođai oččošedje daid vuoigatvuođaid maidda sis lea vuoigatvuohta oahpahuslága vuođul. Lea deaŧalaš ahte diehtu vuoigatvuođaid birra manašii maiddái politihkkariidda ja skuvlaeiseválddiide, iige dušše oahppiide ja sin fuolaheaddjiide.

Sámediggi bargá dan ala ahte sámi pasieanttaid fágalaš, kultuvrralaš ja gielalaš vuoigatvuođat nannejuvvojit. Vásihusat dán rádjai čájehit ahte dat ođđa dearvvasvuođafitnodagat eai dohkálaččat vuhtii váldde sámi geavaheaddjiid vuoigatvuođaid. Danne evttohage Sámediggi ovttasbargoorgána Sámedikki ja guovllulaš dearvvasvuođafitnodagaid gaskka. Sámediggi áigu gozihit sámi pasieanttaid vuoigatvuođa geavahit sámegiela go deaivvadit dearvvasvuođa- ja sosiáladoaimmahagaiguin. Dát vuoigatvuohta hálddašanguovllu ektui lea mearriduvvon sámelága §:s 3–5.

Sámediggái lea deaŧalaš searvat aktiivvalaččat riikkaidgaskasaš eamiálbmotbargui. Ulbmilin lea váikkuhit riikkaidgaskasaš eamiálbmotpolitihka ja ná leat mielde bidjamin rámmaid sámi servodaga ovdáneapmái. Danne áigu ge Sámediggi boahtteáiggis vuoruhit áŋgiruššamiid daid orgánaid ektui mat mearridit riikkaidgaskasaš riektestandárddaid. Sámediggi áigu bargat dan ala ahte maiddái eamiálbmotparlameanttat ja eará álbmotválljen orgánat galget sáhttit searvat iešheanalis vuođuin ON oktavuođas.

Sámedikki diehtojuohkinbarggu guovdileamos mihttomearrin áiggis ovddosguvlui lea dat, ahte sámiid eana- ja čáhcevuoigatvuođaid buorebut dohkkehuvvojit ja ahte sámi jienastuslohku stuorru eanet. Dát lea erenoamáš deaŧalaš boahtte sámediggeválgga oktavuođas 2005:s ja go Stuorradiggi meannuda Ráđđehusa finnmárkkuláhkaárvalusa.

3.2.4 Sámi jienastuslohku ja válggat

Lea deaŧalaš oččodit eambosiid sámi jienastuslohkui. Ulbmilin lea buktit faktadieđuid ja fuomášumi ieš jienastusortnega birra, ja ná váikkuhit ahte eambosat čálihit iežaset sámi jienastuslohkui. Váikkuhangaskaoapmin lea eanet ja árjjaleappot juohkit dieđuid Sámedikki máŋggalágan doaimmaid birra mat gusket báikegottiide, ovttaskas olbmuide ja sámi servodahkii ollislaččat.

Sámediggi lea, maŋŋá go Sámeláhka rievdaduvvui váldán badjelasas ovddasvástádusa fievrridit dan guovddáš sámi jienastuslogu. Sámi jienastuslogu guovddáštahttima ulbmilin lea beavttálmahttit, oktiiortnet ja kvalitehta sihkkarastit jienastuslohkui fievrridanbarggu. Sámediggi háliida dán bokte olahit buorebut geavaheaddjiid ja bálvalit sámi álbmoga, ja dasto sihkkarastit sámiid demokráhtalaš vuoigatvuođaid.

2004–2005:s čađahuvvojit ain eanet doaibmabijut erenoamážit nissonolbmuid ja nuoraid ektui maiguin movttiidahttit eambosiid čálihit iežaset sámi jienastuslohkui. Lea dárbu joatkit dutkama sohkabeliid birra sámi searvodagas ja dán oktavuođas árvvoštallat sihke válganjuolggadusaid ja Sámedikki politihkalaš arenan.

Nissonovddastus Sámedikkis lea njiedjan 33 %:s 18 %:ii 1989 rájes 2001 rádjai. Sámediggi čujuha Od.prp. nr. 33 (1986/87) mas lea árvvoštallojuvvon dalle ahte bidjat dássenmandáhtaid Sámediggái (earret eará sohkabeali geažil), muhto dat hilgojuvvui fas čuovvovaš ákkain: «Dássenmandáhta ferte atnit «heahtečoavddusin» mainna divvut válgaortnegis dan mii muđui lea heittot.» Sámediggi lea bivdán Stuorradikki ásahit dássenmandáhtaid ávkin dan sohkabeallái mas eai leat doarvái ovddasteaddjit Sámedikkis. Ráđđehus válljii maŋidit dássenmandáhtaid ásaheami dassážii go ekspeartalávdegoddi maid Sámediggi lea evttohan, lea geargan bargguinis. Ekspeartalávdegoddi ii leat vuos álgán bargat ekonomalaš sivaid geažil ja manná guhkes áigi ovdal go lávdegoddi lea geargan bargguinis.

Sámedikki mielas ii leat dárbu vuordit ekspeartalávdegotti árvalusa ja bivdá Stuorradikki fuolahit ahte Ráđđehus čuovvola Sámedikki mearrádusa dán áššis, nu ahte mii sáhttit sihkkarastit, doalahit ja erenoamážit nannet nissonovddastusa Sámedikkis boahtte válggas 2005:s. Sámediggi lea ilus go Gielda- ja guovludepartemeanta cuoŋománu 2. b. 2004 reivves, dovddahii ahte lea gearggus čuovvolit muhtun ráje dain áigeguovdilis válgaortnetáššiin, nu ahte vejolaš rievdadusaid sáhttá čađahit 2005 válgga váste.

3.2.5 Dásseárvopolitihkalaš hástalusat

Sámediggi háliida viidát ságastallat sohkabealrollaid ja dásseárvvu birra sámi servodagas. Sámediggeráđđi háliida dán vuođul dásseárvopolitihkalaš čilgehusa váldofáddán, mii ovddiduvvo guovvamánu dievasčoahkkimiin, bidjat miellaguottuid rievdadeami.

Lea deaŧalaš ságastallat dásseárvvu birra Sámis sámi kulturáddejumiin. Sámediggi čujuha ahte sihke Mánáid- ja bearašdepartemeanttas, Dásseárvoáittardeaddjis ja Dásseárvoguovddážis lea iešheanalis ovddasvástádus sámi álbmogis. Ásahusat galget hukset sámi kulturgelbbolašvuođa ja ásahit oktavuođa vástesaš orgánaiguin Suomas ja Ruoŧas buoridan dihte dásseárvvu nissonolbmuid ja almmáiolbmuid gaskka sámi guovlluin. Sámediggi čujuha ahte Eamiálbmotvuoigatvuođaid gelbbolašvuođaguovddážis Guovdageainnus galggašii leat deaŧalaš bargu dán oktavuođas, ja lea bivdán ahte ásahuvvo virgi sohkabeliid gaskasaš dásseárvobarggu vaste eamiálbmot gelbbo-lašvuođaguovddážis, gč. min gulaskuddancealká-muša oktasaš vealahanbearráigeahččan apparáhta ektui.

3.2.6 Sámegiella

Lea dárbu nannet ovttasbarggu riikkarájáiid rastá vai tearbmabarggu buot sámi gielain sáhttá oktiiortnet. Tearpmabarggu galggašii čađahit vuosttažettiin dain surggiin main leat erenoamaš dárbbut. Dološ tearpmaid galggašii sihkkarastit amaset dat láhppot. Sámediggi háliida oktasaš sámi giellapolitihka Davvin ja áigu searvat oktasaš davviriikkalaš sámi sátnebáŋkku ásahanbargui. Sámediggi áigu ođasmahttit ja viiddidit sámi sátnebáŋkku dán áigodagas, nu ahte dasa sáhttá bidjat maiddái julev- ja lullisámi sániid. Teakstameannudeami korrektuvraprográmma lea ekonomalaččat stuorra lávki sámi gielaide boahtteáiggis. Lea maiddái vejolaš ovddidit hállansyntesa sámegiela váste. Vásihusat čájehit ahte hállansyntesa geavaheapmi lea doarjjan čállin- ja lohkanprosessii ja syntehtalaš hállan dagaha dan ahte sii geat eai leat oahppan čállit sámegillii sáhttet čálligoahtit sámegillii.

3.2.7 Kulturmuitosuodjaleapmi

Kulturmuitosuodjaleames lea hirbmat stuorra boahtteáigái čujuheaddji hástálusat. Sámi kulturmuitosuodjaleapmi lea áibbas funet vuoruhuvvon muđui kulturmuitosuodjaleami ektui sihke duođáštanvuođu, dutkama, gaskkusteami, ođasmahttindoarjaga, bajásdoallama ja láhčima ektui, ja hálddašanresurssaid ektui areálaplánaoktavuođas. Jos Sámediggi galgá joatkit aktiivvalaččat váldit hálddašanovddasvástádusa sámi kulturárbbis, de ferte ráđđehus čájehit čielga dáhtu mealgat nannet sámi kulturmuitosuodjaleami.

2004:s ferte ásahuvvot hálddašanortnet mainna nanosmahttit buori sámi kulturmuitosuodjaleami, ja ahte Sámedikkis galgá leat nu stuorra go vejolaš iešmearridanvuoigatvuohta sámi kulturmuitoáššiin.

3.2.8 Mánáidgárddit ja oahpahus

Ollesárvosaš sámi mánáidgárdefálaldaga ollašuhttimis lea stuorámus hástalussan sihkkarastit sámi giellagelbbolašvuođa mánáidgárddiin. Erenoamáš váttis dilli lea riddoguovlluin, julev- ja lullisámi guovlluin.

Oahppoplánaid ráhkadeapmi lea stuorra ja deaŧalaš bargu sámi skuvllaid kvalitehta sihkkarastima oktavuođas. Dan golmma davviriikka sámeministtarat leat ovttaoaivilis ahte galggašii ráhkadit oktasaš mihttomeriid daid ovttaskas oahppoplánaide. Ná šattašii lagat ovttasbargu sámi oahpponeavvuid hárrái.

Lea deaŧalaš ahte vuogádat, ortnegat ja organiseren eai hehtte sámi mánáid vuoigatvuođaid oažžumis dásseárvosaš oahpahusvejolašvuođaid. Sámediggi áigu ain bargat sámi oahpahusa rámmaeavttuid buoridemiin. Lea stuorra dárbu maiddái sámi digitála oahpponeavvuide, ja dalle erenoa-mážit heivehuvvon gáiddusoahpahusa váste. Seastá resurssaid jos ovttasbargá davviriikkalaččat oahpponeavvobuvttademiin.

3.2.9 Alit oahppu ja dutkan

Sámediggi áigu bargat dan ala ahte ásahuvvojit alit lávdaoahppofálaldagat iešguđet sámi guovlluid váste. Lea dárbu ovddidit sámi oahpaheaddjioahpu olles Sámi váste, mii goziha sihke davvi-, julev- ja lullisámi dimenšuvnna.

Ain lea stuorra dárbu dutkamii eanaš sámi servodatsurggiin, ja danne lea deaŧalaš ahte almmolaš eiseválddit ovddidit 10-jagi prográmma ja lasihit juolludemiid sámi dutkamii.

3.2.10 Kultuvra ja ealáhuseallin

Sámediggái lea deaŧalaš ahte sámi dáiddárat oččošedje dohkálaš bargo- ja rámmaeavttuid. Sámedikki mielas lea deaŧalaš oažžut ovttasbargošiehtadusa sámi dáiddáriiguin ja dat bargu lea juo álggahuvvon.

Sámediggi lea vásihan ahte maŋimuš jagiid lea bisánan dat mii guoská politihkkahábmemii ja resurssaide sámi kulturulbmiliidda. Sd. dieđáhusas nr. 48 (2002–2003) Kulturpolitikk frem mot 2014 váilot kulturpolitihkalaš višuvnnat sámi kultuvrra váste. Dát ii sáhte dávistit stáhta geatnegasvuođaide, ja Sámediggi čujuha fas ahte stáhtas lea ovddasvástádus sámi kultuvrii, vuosttažettiin Vuođđolága § 110a bokte.

Ealáhuseallimis leat ollu smávva fitnodagat main leat unnán bargit. Hástalusat leat stuorrát priváhta ealáhuseallimis mas innovašuvdna, ođđabuvttadeapmi ja buvttaovddideapmi leat guovddážis sihkkarastimin vuovdima ja márkanossosiid vuođđun positiivvalaš fitnodatekonomalaš ovdáneapmái.

Buot fitnodagain eai leat resurssat háhkat dárbbašlaš gelbbolašvuođa iežaset fitnodatovddideapmái. Dán áigge lea gelbbolašvuohta áibbas vealtameahttun ealáhusaeallima gilvalanfámu nannemis. Go galgá viežžat máhtolašvuođa, oahpu ja gelbbolašvuođa, de ferte háhkat báikkálaš fitnodatfierpmádaga man bokte movttiidahttit ealáhuseallima ovddideami ja innovašuvnna. Báikkálaš fitnodatfierpmádagain ferte dasto leat oktavuohta allaskuvllaide, máhtolašvuođa- ja dutkanbirrasiidda mat lávgadet ovttasbarggu bokte sáhttet duhtadit gelbbolašvuođadárbbu mii dárbbašuvvo ođđabuvttadeapmái ja ealáhusovddideapmái. Dán rádjai leat geavahuvvon unnán ruđat dutkamii ja ovddideapmái (FoU). Hástalussan ferte leat oažžut FoU-birrasiid fuomášit daid hástalusaid ja dárbbuid mat ealáhuseallimis leat. Danne ávžžuhit lávgadet ovttasbarggu fága- ja fitnodatbirrasiid, ruhtadanásahusaid ja eiseválddiid gaskka.

Dat leat eanaš guovddáš eiseválddit mat mearridit ealáhuseallima ovddidanrámmaid sámi guovlluide. Danne lea áibbas vealtameahttun ahte Sámediggi árrat sáhttá searvat áššiide mat gusket sámi guovlluid politihka hábmemii, láhkaaddimii ja resurssaid hálddašeapmái. Dál lea nu ahte Sámediggi searvá áicin boazodoallošiehtadallamiin. Dán rolla ferte rievdadit nu ahte Sámediggi oažžu duohta váikkuhanvejolašvuođa, sihke eanadoallo- ja boazodoallošiehtadallamiin.

3.2.11 Dieđáhusat mat ovddiduvvojit 2004:s

Jagis 2004 áigu Sámediggeráđđi ovddidit dahje álggahit barggu čuovvovaš dieđáhusaiguin:

• Dieđáhus Sámedikki giellapolitihka birra

• Dieđáhus Sámedikki kulturpolitihka birra

• Dieđáhus Sámedikki guolástuspolitihka birra

• Dieđáhus sámi museaid birra

• Dieđáhus Sámedikki dearvvasvuođa- ja sosiálapolitihka birra

Dieđáhusain ovddiduvvojit hástalusat ja movt vuoruhit boahtteáiggi doaibmabijuid.

3.3 Bargu Sámedikkis jagis 2003

3.3.1 Ođđa politihkalaš organiseren

Sámedikki dievasčoahkkin háliida geahččalit ođđa politihkalaš organiserema válgaáigodaga lohppii. Leat ásahuvvon njeallje lávdegotti: Plána- ja finánsalávdegoddi, Bajásšaddan- ja oahppolávdegoddi, Ealáhus- ja kulturlávdegoddi ja Bearráigeahččan- ja vuođđudanlávdegoddi.

3.3.2 Bargit ja bálká

2003:s ledje Sámedikkis 112 bargi, 78 nissonolbmo ja 34 almmáiolbmo. Jođiheaddjijoavkkus leat vihtta nissonolbmo ja golbma almmáiolbmo. Ossodagaid gaskka leat stuorra erohusat das man ollu nissonat ja álbmát guđege ossodagas leat. Giellaossodagas, Oahpahusossodagas, Girjerádjo- ja diehtojuohkinossodagas ja Servodatossodagas leat ollu nissonolbmot gaskal 79–100 %. Kultur- ja ealáhusossodagas ja Birasgáhtten- ja kultursuodjalanossodagas juohkásit sohkabealit dássedit, muhto Plána- ja hálddahusossodagas leat 36 % nissonolbmot. Bálkáoažžuid gaskkas ollásit ledje 68 % nissonolbmot ja 32 % almmáiolbmot. Dál leat vihtta oasseáigebargi, mii lea 4,4 % bargoveagas. Bálkádássi nissonolbmuid ja almmáiolbmuid gaskka lea dássáiduvvan áigodagas 2000 rájes 2003 rádjai. Tabeallas vuolábealde oidno man ollu nissonolbmot ja almmáiolbmot leat iešguđet virggiin.

3.3.3 Sámi statistihkka

Sámi instituhtta ja Sámediggi leat oččodan sámi statistihkaid doaibmat ásahusain main leat našuvnnalaš doaimmat. Mihttomearrin lea ahte 2005:s galgá leat ásahuvvon bissovaš ortnet movt ráhkadit ja gaskkustit sámiguovdásaš statistihka. Doaibmadássi 2003:s lei veaháš unnit go leimmet jurddašan. Lea čájehan ahte teorehtalaš bargu ja bargu muđui prošeavtta vuođđoeavttuiguin lea gáibidan eanet go leimmet jáhkkán. Departemeanta ii ruhtadan prošeavtta nugo leimmet doivon, ja dát dagahii dan ahte Sámediggi ieš fertii ruhtadit eanet go álgoálggus lei eaktuduvvon ruhtadanplánas.

3.3.4 Davvi-Romssa ja Finnmárkku doaibmabidjoávádat

Sámediggi lea buktán árvalusaid dieđáhussii Davvi-Romssa ja Finnmárkku doaibmabidjoávádaga ektui. Go doaibmabidjoávádaga galgá nannet deaŧalaš ja árjjalaš guovllupolitihkalaš váikkuhangaskaoapmin, de lea Sámediggi dovddahan ahte doaibmabidjoávádaga ferte meroštallat eamiálbmotguovlun, ja ahte eamiálbmotperspektiiva sáhttá geavahuvvot oččodit dakkár ortnegiid mat muđui sáhtášedje lohkkot riikkaidgaskasaš njuolggadusaid rihkkumin almmolaš doarjaga ja sierraortnegiid ektui. Dáid ákkaid sáhttá ovddidit lassin bieđgguid ássamii, garra dálkkádatdiliide ja go leat guhkes gaskkat márkaniidda. Sámediggi doalai seminára ortnegiid birra doaibmabidjoávádagas, gos ledje hui ollu ealáhusovddasteaddjit.

3.3.5 Nuoraidpolitihkalaš bargu

Sámediggi mearridii Sámedikki nuoraidpolitihkalaš lávdegotti (SUPU) mandáhta ja organiserema guovvamánu dievasčoahkkimis 2003. SUPU:i nammaduvvojedje ođđa lahtut giđđat 2003. Jagis 2003 leat dollojuvvon vihtta čoahkkima, ja okta čoahkkin Sámediggeráđiin ja čoahkkimat BB, NSR ja Sámi válgalihtu sámediggejoavkkuiguin. Lávdegoddi lea ožžon čilgehusa Sámedikki doaimma birra, váldoáššis hálddahuslaš/hálddašanoasi birra. SUPU lea searvan sierra konfereanssaide ja ON eamiálbmotáššiid bissovaš foruma nuppi sešuvdnii. Dasto lea SUPU deaivvadan Eurohparáđi lávdegottiin mii árvvoštallá Norgga nuoraidpolitihka. Sii leat čuvvon veaháš Sámedikki dievasčoahkkimiid, bargan iešguđet refereansajoavkkuin, bargan finnmárkkulágain, buktán árvalusaid iešguđet áššiide, jna.

Sámedikki nuoraidkonfereanssa «Arven etter far din, målet etter mor di» lágiduvvui Rivttáin skábmamánu 16. – 17. b. 2003. Konferensii ledje boahtán sullii 50 nuora, 14–28 ahkásaččat, iešguđet sámi guovlluin. Nuoraidkonfereanssas mearriduvvojedje golbma cealkámuša; sohkabuolvvaid gaskasaš oktavuohta ja finnmárkkuláhka, «Sámedikki gažadandiibmu» ja nuoraidáŋgiruššan. Konfereansa lágiduvvui gárihuhttin ávdnasiid haga.

3.3.6 Dásseárvu

Nissonolbmot leat unnánot sihke Sámedikkis ja jienastuslogus. Guovtti jagáš jienastuslohkoprošeavttas leat nissonolbmot vuoruhuvvon olahusjoavkun ja maiddái gulahallanstrategiijas válgabarggu oktavuođas deattuhuvvo erenoamážit nissonolbmuid olaheapmi. Sierra diehtojuohkinbláđđi nissonolbmuid váste lea ráhkaduvvon ja guovtti prošektii lea addojuvvon doarjja.

Sámediggi lea vuoruhan buoridit dásseárvvu gelbbolašvuođa Sámis. Iskkadeapmi Eai go hálit – vai eai go beasa?, maid Sámi instituhtta/Sámi allaskuvla čađahedje 2002:s, lea vuođđun viidáset bargui nissonovddastusa buorideames Sámedikkis. Sámediggi lea maid nammadan refereansajoavkku prošektii Sametinget som likestillingspolitisk arena, man eaiggáduššá Norut NIBR Finnmark. Sámediggi searvá Arktálaš ráđi prošektii Women’s participation in decicion making processes in Artic fisheries management . Sámediggi čađaha ovtta oasseprográmma dás: Sámi women’s an indigenous people’s participation in the (national) fishery management . Dán prošeavtta mihttomearrin lea iskat eamiálbmogiid ja nissoniid vejolašvuođaid váikkuhit našuvnnalaš guolleresurssaid juogadanpolitihka.

2003:s lea deattuhuvvon oktavuohta ja ovttasbargu sámi nissonorganisašuvnnaiguin. Oktavuohta lea maid ásahuvvon Dásseárvoguovddážiin ja Senter mot etnisk diskriminering (SMED) nammasaš ásahusain.

Sámi parlamentáralaš ráđđi doalai dásseárvokonfereanssa Gironis giđđat 2003 ja lea dál bargamin dásseárvostrategiijaplánain.

Dásseárvobargu vuođđuduvvo ain guovtteoasat strategiijai sierra doaibmabijuiguin nissonolbmuid váste ja searvvahemiin buot politihkkasurggiin. Dásseárvobargu Sámedikkis lea dán rádjai ruhtaduvvon prošeaktan maidda lea ohccojuvvon ruhta olggobealde. Stuorradiggi ferte juolludit ruđaid stáhtabušeahtas Sámedikki dásseárvobargui einnostahttivuođa barggu dáfus.

3.3.7 Lágat ja vuoigatvuođat

3.3.7.1 Finnmárkkuláhka

Sámedikki bargu Od.proposišuvnna nr. 53 (2002–2003) Lov om rettsforhold og forvaltning av grunn og naturressurser i Finnmark (finnmárkkuláhka) ektui lea leamaš viiddis 2003:s, ja dat lea maiddái leamaš Sámedikki deaŧaleamos ášši 2003:s. Dán jahkedieđáhusas ii leat vejolaš nu viidát čállit dán ášši buot čuoggáid birra.

Sámedikki presideanta lea 05.03.03 beaiváduvvon reivves ovddidan Sámedikki gáibádusaid finnmárkkuláhkaárvalusa ektui justisministtarii. Stáhtaráđđi vástidii reivii ja čujuhii ahte su mielas lea deaŧalaš oažžut čielga vástádusa Sámedikkis láhkaárvalusa váttis beliid birra. Son deattuhii ahte eamiálbmotvuoigatvuođaide lea biddjojuvvon stuorra deaddu láhkabarggus. Reivves dovddahii stáhtaráđđi ahte háliida doallat sierra čoahkkima Sámedikki presideanttain ja fylkkasátnejođiheaddjiin ovdal go ášši ovddiduvvo stáhtaráđđái. Stáhtaráđđi lohpidii váldit oktavuođa Sámedikkiin dán čoahkkima ektui. Sámedikki presideanta ja fylkkasátnejođiheaddji eaba liikká bovdejuvvon čoahkkimii nugo lei lohpiduvvon, ja Ráđđehus almmuhii finnmárkkuláhkaárvalusa cuoŋománu 4. b. 2003.

Sámediggi meannudii finnmárkkuláhkaárvalusa miessemánu dievasčoahkkimis 19.- 23. b. 2003, geahča áššis 21/03. Sámediggi celkkii ahte Ráđđehusa láhkaárvalus ii sáhte dohkkehuvvot nugo dat lea ovddiduvvon, ja ahte láhkaárvalusa ferte ollu rievdadit ovdal go dat sáhttá dohkkehuvvot.

Sámedikki mearrádusas deattuhuvvo ahte boahtteáiggi finnmárkkuláhka ferte leat čielga álbmotrievttálaš rámmaid siskkobealde. Lágas ferte čielgasit daddjojuvvot ahte álbmotrievtti mearrádusain lea ovdamunni lága bustávva ektui vuostálašvuođaid oktavuođas. Láhka ferte dovdát ja dohkkehit sámi vuoigatvuođaid, geavahusvugiid ja riekteárbevieruid. Ferte ásahuvvot vuogádat dahje komišuvdna mii galgá iskat, árvvoštallat ja mearridit daid riektegáibádusaid mat leat vuođđuduvvon boares vieruide, dološ áiggiid rájes geavaheapmái, eamiálbmotriektái jna.

Ráđđehusa árvalus lea unnán vuođđuduvvon dan viiddis ja vuđolaš politihkalaš ja fágalaš prosessii maid Sámediggi lea atnán vuođđun Sámi vuoigatvuođalávdegottis. Láhkaproposišuvnnas lea hui unnán oktavuođa birra eará lágaide main lea stuorra mearkkašupmi sámi vuoigatvuođaide (čázádagat, guolástus, minerálaláhka jna.). Dát leat vuđolaččat čielggaduvvon ja čuvgejuvvon Sámi vuoigatvuođalávdegotti árvalusain.

Sámediggi searvvai Stuorradikki justiskomitea gulaskuddamiidda 16.06.03 ja ovddidii iežas gáibádusaid dán áššis.

Stuorradikki Justiskomitea bivddii Justisdepartemeantta guorahallat álbmotrievttálaš beliid finnmárkkulágas. Justisdepartemeanta bivddii láhkačehpiid Geir Ulfstein ja Hans Petter Graven čielggadit álbmotrievttálaš beliid Ráđđehusa finnmárkkuláhkaárvalusa oktavuođas. Jurddaboađusin lei ahte ođđa láhkaárvalus riektidiliid ja eana- ja luondduresurssaid hálddašeami birra Finnmárkkus ii ollašuhte Norgga álbmotrievttálaš geatnegasvuođaid. Álbmotriekteáššedovdiid jurddaboađus dávista Sámedikki mearrádussii dán áššis.

Jagi 2003 loahpageahčen meannudii Stuorradikki justiskomitea ođđa finnmárkkuláhkaárvalusa. Justiskomitea lea 24.10.03 beaiváduvvon reivves dovddahan ahte háliida ovttas bargat Sámedikkiin finnmárkkulága oktavuođas. Justiskomitea lea maiddái 18.12.03 beaiváduvvon reivves justisministtarii bidjan ollu gažaldagaid stáhtaráđđái, mat gusket Ráđđehusa oidnui viidáset bargui finnmárkkulágain.

Bargu finnmárkkulágain šaddá maiddái 2004:s leat Sámedikki deaŧaleamos bargu.

3.3.7.2 Minerálaláhka

Sámediggi lea áššis 32/03 buktán gulaskuddancealkámuša ođđa láhkaárvalussii minerálaresurssaid háhkama ja doaimma birra (minerálaláhka). Sámediggi deattuha ahte makkárge duohtadeamit dahje doaibmabijut eai galgga dohkkehuvvot, mat gusket minerálagávdnosiidda ovdal go sámiid vuoigatvuođat Finnmárkkus leat čielggaduvvon ja dohkkehuvvon. Danne lea Sámediggi bivdán Stuorradikki meannudit finnmárkkulága ovdal go Ráđđehus ovddida minerálaláhkaárvalusa Stuorradiggái. Sámediggi dárkilastá ahte diggi iešalddis ii vuostálastte bákteruvkedoaimma, muhto deattuha garrasit ahte dán doaimma ii sáhte čađahit dušše majoritehta servodaga eavttuiguin, muhto ferte vuhtii váldit maiddái sámiid vuođđoláhka suodjaleami go lea eamiálbmot ja minoritehta Vuođđolága § 110a mielde ja álbmotrievttálaš ja sisrievttálaš njuolggadusaid mielde eamiálbmot- ja minoritehtasuodjaleami hárrái.

Sámediggi ovddidii ášši Ealáhus- ja Gávpedepartemeantta stáhtaráđđái 03.11.03. Lohpiduvvui ahte minerálaláhkaárvalus maŋiduvvo dassážii go sámiid eana- ja čáhcevuoigatvuođat Finnmárkkus leat čilgejuvvon. 08.12.03 beaiváduvvon reivves Sámediggái čujuha stáhtaráđđi čoahkkimii mii dollojuvvui 03.11.03 Sámedikkiin, ja čállá ahte departemeanta áigu bivdit čoahkkima gos guorahallat daid čuolbmačilgehusaid mat Sámedikki mielas leat deaŧalaččat ođđa minerálaláhkaárvalusas.

3.3.8 Diehtojuohkin

Sámediggi ja Gielda- ja guovludepartemeanta barge ovttas 2003:s kampánjjain ahte oččodit sámiin eret negatiivvalaš miellaguottuid ja váikkuhit sámi jienastuslohkui čáliheami lassáneami. Prošeavttas lei 1,2 miljon ruvdnosaš ruhtarámma, mas 1 miljon ruvdnu bođii Gielda- ja guovludepartemeanttas.

Olles jagis 2003 ledje 273 olbmo čálihan iežaset sámi jienastuslohkui. 171 čálihemiin bohte čakčat 2003 dalle go kampánja lei jođus. Ain lea nu ahte ođđa čálihemiid gaskkas leat eanaš almmáiolbmot, muhto nissonolbmuid oassi lea stuorát ođđačálihemiid gaskkas, go daid gaskkas mat juo leat jienastuslogus. Nissonolbmuid oassi ii leat nu stuoris go leimmet doivon ođđa čáliheaddjiid gaskkas, muhto mii oaidnit čielgasit ahte sámit olggobealde Sis-Finnmárkku háliidit čálihit iežaset sámi jienastuslohkui. Dát iešalddis čájeha ahte miellaguottut leat rievdan. Danne sáhttá dadjat ahte lihkostuvaimet kampánjjain.

3.3.9 Sámi bibliotehkabálvalusat ja sámi arkiiva

Sámediggi lea mearridan njeallje váldoáŋgiruššansuorggi sámi bibliotehkabálvalusaid ovddideapmái. Dat leat bálvalusdoaimmaid nannen bibliotehkain, sámi girjebussefálaldaga viidásetovddideapmi, konfereanssaid lágideapmi sámi bibliotehkabálvalusfáttáin ja doarjjaortnega ásaheapmi hukset bibliotehkaid sámi čoahkádusaid. Báikkálaš bibliotehkat galggašedje eanet váldit ovddasvástádusa bálvalusaid ovddideames sin iežaset sámi geavaheaddjiid ektui. Danne lea Sámediggi juolludan 200 000 ruvnno sámi bibliotehkaávnnasčoahkádusa huksemii álbmot- ja skuvlabibliotehkaid oktavuođas. Ruđat leat oaivvilduvvon movttiidahttit báikkálaš bibliotehkaid ieža hukset gáldočoahkádusaid ja eará bálvalusaid sámi álbmoga ektui. Dasto galgá doaibmabidju váikkuhit ahte girjjálašvuohta sámi diliid birra boahtá buorebut olamuddui muđui álbmogii.

Sámediggi lea mearridan oččodit Sámi arkiivva ásahuvvot Guovdageidnui sierra sámi stáhtaarkiivan Riikaarkivára vuollásažžan. Dát mearkkaša dan ahte boahtteáiggi sámi arkiiva ii leat njuolgga Sámedikki stivrra vuolde, muhto eaktuduvvo ahte Sámediggái addojuvvo vejolašvuohta bidjat eavttuid arkiivva ovddasvástádussuorgái sihke ásahusa ásaheami ja huksema oktavuođas. Doaivut ahte sámi fágabirrasat váldojuvvojit mielde plánen- ja huksenbargui. Sámediggi áigu váldit oktavuođa Ráđđehusain dainna áigumušain ahte álggahit sámi arkiivva huksen- ja ruhtadanplánaid Guovdageidnui sámi stáhtaarkiivan Riikaarkivára vuollásažžan. Ferte maiddái čađahuvvot proseassa mii addá stáhtaarkiivii lantjaareálaid nugo lea dárbu dan plánejuvvon dieđavisttis Guovdageainnus.

Sámediggi, Riikaarkivára ja Kulturdepartemeanta fertejit dasto geatnegahttit iežaset čađahit proseassa mainna sihkkarastit sámi álbmogii váikkuhanfámu dan ođđa ásahusa bargosuorggi ja doaimma ektui.

3.3.10 Sámegiella

Sámediggi lea fápmudan fágalaš giellabarggu sierra giellastivrii. 2003:s lea vuoruhuvvon bargu sámi báikenamaiguin, galben sámegillii ja julev- ja lullisámi gielladilli. Njeallje ođđa tearbmasátnelisttu leat dohkkehuvvon. Čakčat 2003 lei giellastivra Walesis geahččamin movt doppe barget giellaealáskuhttimiin ja giellaovddidemiin. Bargu Sámedikki giellapolitihkkadieđáhusain lea álggahuvvon. Sámedikki mielas lea deaŧalaš ja dárbbašlaš ahte ovddiduvvojit elektrovnnalaš veahkkeneavvut nugo korrektuvraprográmma, sátnevuorkkát jna., ja áigu bargat dan ala ahte álggahuvvon prošeavttat ruhtaduvvojit nu ahte dat čađahuvvojit jođáneamos lági mielde. Lea lunddolaš ahte dáláš sátnevuorká viiddiduvvo ja ovddiduvvo dán oktavuođas.

Dan ođđa sátnevuorkái mii vurdojuvvo leat gárvvis giđđat 2004, galgá maid leat vejolaš bidjat julev- ja oarjelsámi sániid. Davviriikkalaš ovttasbarggu sámegielain ferte vuoruhit. Lea dárbu sáhttit oktiiortnet barggu sámi terminologiijain ja eará giellaovttasbargguin, ja ahte ekonomalaš ja gielalaš resurssat sáhttet geavahuvvot buoremus vuogi mielde.

Sámi giellaovddideapmái juolluduvvui 34 500 000 ruvnno. Dán supmis leat mielde doarjja gielddaide, giellaguovddážiidda ja prošeavttaide.

Sámediggi bargá dan ala ahte oarjel- ja julevsámit ožžot vejolašvuođa geavahit ja ovddidit sin giela. Lea deaŧalaš ahte almmolaš ásahusat ovttas barget julev- ja lullisámegiela ovddidemiin. Dien oktavuođas árvvoštallá Sámediggi ovttas bargagoahtit almmolaš ásahusaiguin julev- ja lullisámi guovlluin ráhkadan dihte oktasaš giellamihttomearreprográmma ja giellaoahpahusplána julev- ja lullisámegiela várás. Čájeha ahte Sámedikki giellamovttiidahttinprošeavttas Elgås leat dál positiivvalaš bohtosat, ja gos dál leat oahppit geain sámegiella lea vuosttas giellan. Dat lea hui movttiidahtti. Prošeavtta oktavuođas lea čađahuvvon iskkadeapmi, man oktavuođas mánáid sámegielmáhtolašvuohta lea kártejuvvon. Sámediggi ávžžuha eiseválddiid láhčit dilálašvuođaid nu ahte sii guđet háliidit váldit alit oahpu julev- ja oarjelsámegielas sáhttet dan dahkat dábálaš oahpponorpmaid siskkobealde. Sámediggi bargagoahtá ásahit stipeandaortnega sin várás geat háliidit lohkat julev- dahje lullisámegiela.

Sámediggi meannuda oktilaččat nammaáššiid báikenammalága mielde. Bargui gullá addit rávvagiid eiseválddiide ja earáide geain leat gažaldagat sámi báikenamaid birra, guorahallat sámi báikenamaid girjemanusiin, juohkit dieđuid sámi báikenamaid ja báikenammalága birra, ja fuolahit ahte báikenammalága sámi báikenammaoassi ollašuhtto.

Sámelága giellanjuolggadusat doimegohte 1992:s ja Sámedikki dievasčoahkkin mearridii áššis 02/03 evalueret giellanjuolggadusaid galget evaluerejuvvot. Sámediggi lea bivdán Kultur- ja girkodepartemeantta čađahit evaluerema ja vuordá ahte evalueren álggahuvvo nu johtilit go lea vejolaš.

Ollut gielddat leat čájehan beroštumi šaddat sámegiela hálddašanguovllu oassin, ja Divttasvuona suohkan lea dahkan konkrehta mearrádusa ahte háliidit hálddašanguovllu oassin. Sámediggi bivddii Kultur- ja girkodepartemeantta ovddidit láhkarievdadusa Stuorradiggái vai ođđa gielddaid sáhttá laktit sámegiela hálddašanguvlui, ja Sámediggi eaktuda ahte stáhta lasiha juolludusaid guovttegielalašvuhtii dađistaga go sámegiela hálddašanguovlu viiddiduvvo.

3.3.11 Areála-, biras- ja kultursuodjaleapmi

Sámediggi buvttii vuđolaš gulaskuddancealkámuša 2003:s Ráđđehusa našuvnnalaš doaibmaplána árvalussii nana ceavzilis ovdáneami birra. Sámediggi háliida searvat nu ovttasdássásaš eavttuiguin go lea vejolaš guovddáš eiseválddiiguin eanet birasáddjái ja nana ceavzilis ovdáneami olaheapmái. Danne lea Sámediggi positiivvalaš Ráđđehusa našuvnnalaš doaibmaplánii nana ceavzilis ovdáneami ektui.

Ráđđehus lea doaibmaplánas dovddahan nannosit ahte áigu siskkildit sámi perspektiivvaid politihkas nana ceavzilis ovdáneami ektui, ja ahte áigu ovddidit ávkkálaš ovttasbargovugiid Sámedikkiin riikkaidgaskasaš eamiálbmotrievtti vuođul. Ráđđehus ii leat dattetge ovddidan makkárge konkrehta initiatiivva ahte nu galgá geavahusas dahkkojuvvot, ii dallege go Sámediggi njuolga lea ávžžuhan. Danne lea hui stuorra hástalussan ahte sámi álbmot lea mielde duohta barggus birrasa ja nana ceavzilis ovdánemiin.

3.3.11.1 Areálasuodjaleapmi

1845 ovttaskas ášši leat meannuduvvon kulturmuitolága ja plána- ja huksenlága mielde 2003:s. Dat leat veaháš unnit go 2002:s ja 2001:s. Áššiid geahppáneapmi boahtá das go Finnmárkkus ledje unnánot smávva juohkin- ja dispenšuvdnaášši plána- ja huksenlága mielde. Dasto leat lassánan stuorát ja eanet áiggi gáibideaddji areálaáššit nugo boađusiskančielggadusat, gieldaplánat ja regulerenplánat. 12,5 % buot gulaskuddamii boahtán areálaáššiin 2003:s geahčaduvvojedje kulturmuittut ovdal go addojuvvui loahpalaš cealkámuš. 6,5 % buot áššiin ja 52 % áššiin mat geahčaduvvojedje dagahit goluid doaibmabijuid vuolggaheaddjiide (gildii dahje priváhta doaibmabidjovuolggaheaddjái), go galget máksit geahčadangoluid kulturmuitolága § 10 mielde. Čujuhit muđui 2. kapihttalii kulturmuitosuodjaleami birra.

Stáhtalaš bargu luonddumehciid ásahemiin ja viiddidemiin joatkašuvai 2003:s. 50 plánejuvvon, jođus ja čađahuvvon suodjalanplánaproseassain leat 18 sámi geavahus- ja ássanguovlluin. Sámediggi lea dovddahan vuostehágu jos suodjalanplánabargu dahkkojuvvo almmá ahte riikkaidgaskasaš birasriekti ja riikkaidgaskasaš eamiálbmotriekti geahčaduvvojit dárbbašlaš ja ollislaš oktavuođas. Suodjaleapmi sámi guovlluin ferte mearkkašit ahte dásseárvosaččat searvat suodjalanproseassaide, suodjaleami sisdoalu mearrideapmái ja hálddašanmálliide mat eai amasmahte muhto nannejit sámi kultuvrra ealáhusaiguin ja servodateallimiin. Sámediggi lea maid bivdán ahte ráhkaduvvojit čielga njuolggadusat movt suodjalanproseassat galget čađahuvvot sihkkarastin dihte dásseárvosaš sámi searvama.

2003:s leat ollu stuorra bieggafápmoplánat sáddejuvvon Sámediggái čielggadanprográmma gulaskuddamii. Maŋimuš guovtti jagis lea lassánan beroštupmi hukset bieggafámu sámi guovlluide ja dalle erenoamážit Finnmárkui. Stáhtus Finnmárkkus lea ahte bieggapárkkat leat huksejuvvon, ja lea addojuvvon vel okta konsešuvdna hukset bieggamiellopárkka. Boazodoallu lea guoddalan dán konsešuvnna. NVE bieggamillokártta mielde Finnmárkkus, lea ain 12 párkii ohccojuvvon konsešuvdna. Ohcan mii guoská stuorámus guvlui lea Báhcavuona duoddara bieggamillopárka mas leat guokte oasseguovllu ja mii lea oktiibuot 150 km² . Eará bieggamillopárkkaide eai leat geavahuvvon nie stuorra areálat, muhto liikká lea sáhka hui stuorra guovlluid birra. Dasto leat bargamin oažžut huksejuvvot hui stuorra fápmojođđasa Málatvuomis Várjjatvutnii vai sáhttet fievrridit fámu buot dain plánejuvvon bieggamillopárkkain. Duohtademiid submi lea ollu stuorát go Álttájoga huksen lei, muhto dat čađahuvvo veahážiid ja bihtáid mielde. Go geassá čoahkkái dáid plánaid, jos dat čađahuvvojit, de sáhttá buohtastemiin dadjat ahte doaibmabijut leat seamma stuorrá go Finnmárkku fylkka olles dáláš geaidnofierpmádaga huksen. Váikkuhusat leat stuorrát sámi ealáhusaide nugo boazodollui, meahcceealáhussii, guolástussii jna. ja kulturbargui. Dáid huksemiid plánabargu čađahuvvo almmá ahte sámi eanavuoigatvuođat leat čielggaduvvon, ja almmá ahte doaibmabijuid ektui čađahuvvo čohkkes ja ollislaš váikkuhaniskančielggadus. Sámediggi áigu čuovvolit dán Ráđđehusa ja Stuorradikki ektui 2004:s.

3.3.11.2 Kulturmuittut, kulturmuitosuodjalanguovllut ja kulturmuitosuodjalandoaibmabijut

Koltálaš gili kulturbirrasa hálddašanplána mearriduvvui 2003:s. Gieskat ásahuvvon Nuortasámi musea galgá čuovvolit plána. Ceavccageađggi kulturmuitoguovllu hálddašanplánaárvalus sáddejuvvui gulaskuddamii 2003:s ja meannuduvvo loahpalaččat 2004:s. Várjjaga sámi museas lea guovddáš rolla plána geavatlaš čuovvoleames. Sámi huksehusaid suodjalan- ja hálddašanraporta maid meannuduvvui loahpalaččat 2003:s. Raporttas čujuhuvvo ollu stuorra hástalusaide mat leat go aktiivvalaččat galgá suodjalit sámi visttiid. Čađahuvvui ovdaprošeakta Ruksesbávtti báktesárgumiid seailluhanplána ektui 2003:s. Dán barggus deattuhuvvui buorre dialoga ja báikegotteolbmuid searvan sihke jearahallamiid, ságastallamiid ja oktasaš čoahkkimiid bokte. Dán barggu čuovvoleapmi plánejuvvo 2004:s.

2003:s gávdnui Geisvik:as Narviikka gielddas kulturbirasguovlu, mas leat 26 eamihávddi, 4 oaffarsaji/ báikki, 3 amas struktuvrra ja 1 báktesárggus. Eamihávddiid lohku mat leat registrerejuvvon Geisvik:as lea stuorámus lohku olggobealde Finnmárkku. Dasto leat Vassdalenis Narviikka gielddas registrerejuvvon 4 eamihávddi. Dáid registreremiidda ráhkaduvvui dievaslaš raporta 2003:s.

2003:s meannuduvvojedje 45 doarjjaohcama sámi kulturmuitodoaibmabijuide, seamma lohku 2002:s lei 50. Doarjja lea juolluduvvon sámi kulturmuittuid registreren-, seailluhan- ja duođaštandoaibmabijuide, ja sámi huksehusaid ođasmahttimiidda ja bajásdoallamii.

Sámediggi searvá Interreg báktedáiddaprošektii, mii gohčoduvvo Rock Art in Nothern Europe (RANE). Báktedáidda lea kulturmuitohápmi maidda ollugat čájehit stuorra beroštumi. Báktedáidagii lea álki addit symbolalaš oaivila ja sisdoalu otnáš servodagas. Báktedáidda lea dakkár kulturmuitosuorgi mas lea hui nana oktavuohta máilmmis eamiálbmogiidda. Riikkain nugo Austrália ja Lulli-Afrihkká lea iešalddis čielga ášši ahte eamiálbmogat servet báktedáidaga duođašteapmái, hálddašeapmái ja gaskkusteapmái. Davviriikkain lea dattetge ain stuorra hástalussan oažžut áddejumi ahte sámiin galgá leat lunddolaš sadji báktedáiddahálddašeames. Danne lea Sámediggái stuorra hástalussan searvat davviriikkalaš báktedáiddaovttasbargui. Dat lea dakkár bargu masa manná hui ollu áigi ja resurssat. Danne galggašedje Sámedikkis leat resurssaid dáfus vejolašvuođat bargat dainna surggiin sámi servodagas guhkes áiggi perspektiivvas ja systemáhtalaš vugiin.

3.3.12 Museabargu

Sámediggi lea 2003:s álggahan sámi museaid oktiičatnan barggu unnit ja stuorát ovttadahkan oktasaš doaibmastivrrain, oktasaš ekonomiijahálddašemiin ja oktasaš bargoaddiovddasvástádusain. Báikkálaš museat galget leat doppe gos dál leat muhto doaimmat galget nannejuvvot. Muhtun stuorát oktasaš ovttadagaid ásaheames lea proseassa vuođđuduvvon eaktodáhtolašvuhtii ja ovttasbargui museaid eaiggádiiguin (gielddaiguin/vuođđudusaiguin). Museat ja museaid eaiggádat leat leamaš positiivvalaččat dán bargui. Vuosttaš vuorus lea ulbmilin gávnnahit áigumuššiehtadusaide mihttomeriid ja makkár ovddasvástádus galgá leat daid nannemis, soames surggiin juo 2004:s. Proseassat leat Finnmárkkus joavdan guhkkelepmosii, gos ságastallojuvvo čovdosiid birra oarjjabeale ovttadagaiguin (Sámiid Vuorká-Dávvirat, Guovdageainnu gilišillju, Jáhkovuona mearrasámi musea ja Porsáŋggu musea), ja nuorttabeale ovttadagaiguin (Várjjat Sámi Musea, Deanu Musea, Nuortasámi musea ja Saviomusea). Oarjelsámi guovllus lea álggahuvvon ságastallan Saemien Sijtein movt rievdadit organisašuvnna vuođđudussan mii dál lea museasearvi.

Duogáš sámi museaid nannenbargui lea Sd. dieđáhus nr. 22 (1999–2000) Kjelder til kunnskap og oppleving mas boahtá ovdan ahte čielga mihttomearrin lea ásahit muhtun nana museaovttadagaid. Ulbmilin lea nannet guovlluid fágalaččat. Nannen lea váikkuhangaskaoapmi man bokte ovddidit buoret ja gievrrat museaid, mat maiddái galget sáhttit searvat iešguđet museafierpmádagaide miehtá riikka.

Sámi museaid organisašuvdnarievdadeami eaktun lea ahte dat nannejuvvojit ekonomalaččat. Stuorradiggi ja Ráđđehus eai leat dán rádjai ruhtadan sámi museaid ekonomalaš dárbbuid. Golmma maŋimuš jagis lea museasuorgi nannejuvvon birrasii 100 miljon ruvnnuin, mas miljon ruvnno lea addojuvvon sámi museaide. Šállosit go diehtit makkár eahpedábálaš váttis vuolggasadji lea sámi museain.

Go Sámediggi válddii badjelasas sámi museaid stáhtalaš stivrema 2002:s, de lea Porsáŋggu gielda mearridan ahte Porsáŋggu musea galggašii leat oassi sámi museain, nugo šattai ge 2004:s. Mátta-Várjjaga gielda lea mearridan ahte háliidit musea sámi musean. Sámediggi lea miehtan heivehit Mátta-Várjjaga Musea sámi museabargui. Dát čájeha ahte Sámedikkis lea dáidu heivehit gielddaid ektui, ja ahte gielddat ieža oidnet dárbbu doallat aktiivvalaš oktavuođa Sámedikkiin go galgá bargat kulturhistorjjá sihkkarastimiin, duođaštemiin, dutkamiin ja gaskkustemiin.

Sámediggi nammadii 2003:s, ovttasráđiid Mátta-Várjjaga gielddain, stivrra Nuortasámi museai. Dát stivra lea gaskaboddosaš dassážii go sámi museaid ođđa organisašuvdnastruktuvra Nuorta Finnmárkkus lea sajis. Nuortasámi museai lea mearriduvvon dutkasadji. Nuortasámi museahuksema oktavuođas lea čađahuvvon arkiteaktagilvu ja huksenprošeakta lea válljejuvvon. Sámediggi ja Mátta-Várjjaga gielda leat mielde nuortasámi museahuksema oktavuohtalávdegottis, ja dasto Kultur- ja girkodepartemeanta ja Statsbygg. 2004 stáhtabušeahtas maŋidii Ráđđehus Nuortasámi musea huksema. Sámediggi lea beahttašuvvan go sámi duhátjahkebáiki ii šattá gárvvisin Norgga iehčanisvuođa 100 jagi čalmmusteapmái 2005:s.

3.3.13 Kultuvra ja ealáhusat

3.3.13.1 Kulturdoaibmabijut ja doaibmabijut mánáid ja nuoraid váste

Okta Sámedikki mihttomeriin lea háhkat buriid bajásšaddaneavttuid sámi mánáide ja nuoraide ja ovddidit sin sámi identitehta. Váikkuhangaskaomiid geavaheames lea dát mihttomearri vuoruhuvvon doarjaga juogadeami bokte iešguđet mánáid ja nuoraid doaibmabijuide. Dasto lea Sámediggi kulturdoarjjadoaimmas bokte deattuhan ahte dásseárvoperspektiiva sohkabeliid gaskka gozihuvvo. Sámediggi oažžu dađistaga eanet ohcamiid skuvllain ja earáin doaibmabijuide O97 «sámi stoalppuid» oktavuođas, kultuvrralaš skuvlaseahka, skuvla- ja oahppomátkiid ja sullasaččaid oktavuođas, muhto ii leat vuoruhan doarjaga dákkár ulbmiliidda. 2005 stáhtabušeahta oktavuođas lea Sámediggi evttohan alccesis sierra ruđa dan poasttas mii lea várrejuvvon Kultuvrralaš skuvlaseahka váste.

Teáhteroktavuođas lea deattuhuvvon doarjja lávdedáidagii masa mánát ja nuorat leat searvan ja mas sii leat leamaš olahusjoavkun. Dasa lassin lea amatevrateáhterdoaibma ja oarjelsámi teáhter vuoruhuvvon. Prošeakta «Gállanuoraid teáhterviessu» sámi mánáid ja nuoraid teáhterguovddáš Guovdageainnus oaččui doarjaga viidáset fievrridit prošeavtta ja LOLA:i – sámi Idola.

Go lea vuordán oažžut bissovaš doaibmaruhtadančovdosa Åarjelhsaemien Teatere:i/Sydsamisk Teater interreg:as, lea Sámediggi addán doaibmadoarjaga ja doarjaga muđui doibmii 2003:s. Vuordit ahte interreg-ruhtadeapmi lea čielgan jagi 2004 álgojahkebealis. Doaibmadoarjja Beaivváš Sámi Teáhterii lea jotkojuvvon 2003:s.

Sámedikki mihttomearri festiválaoktavuođas lea gozihit ja buoridit beroštumi sámi artisttaid ektui, movttiidahttit ja ovddidit sámi dáiddalaš ja kultuvrralaš čájehanvugiid ja sihkkarastit arenaid dan gaskkusteapmái. Festiváladoarjja lea juolluduvvon njeallji fásta sámi festiválii 2003:s, Riddu Riđđu Gáivuonas, Sámi musihkkafestivála Guovdageainnus, Beassášfestivála Kárášjogas ja Márkomeannu Skániin/Evenáššis. Dasto lea addojuvvon prošeaktadoarjja eará sámi ja eamiálbmotfestiválaide ja festiválaide sámi doaluiguin.

Musihka ruhtadeapmi lea bisson seamma dásis juo máŋga jagi, ja ohcciid lohku gal lea lassánan jagis jahkái. Dán geažil lea leamaš heajos oktavuohta ollislaš ohcanmeari ja várrejuvvon ruđaid gaskka musihkkaulbmiliidda. Viđa CD:ii lea addojuvvon doarjja. Muđui lea addojuvvon prošeaktadoarjja konsearttaide, iešguđet musihkkafestiválaide, koarradoaimmaide ja eará musihkkadoaibmabijuide.

Dáiddaoastinortnet lea bisuhuvvon. 250 000 ruvnno lea várrejuvvon dáidaga ja duoji oastimii. Sámediggi juolludii 200 000 ruvnno doarjjan Mátta-Várjjaga gildii Saviodáidaga oastimii. Dasto lea addojuvvon doarjja čájáhusaide, semináraide ja dáiddalogahallamiidda. Sámediggi válddii badjelasas dáiddárstipeandaortnega 2002 rájes. Bargostipeanddat leat addojuvvon guhtta, maid gaskkas guokte leat addojuvvon nuorra easkkaálgán sámi dáiddáriidda. Dasto leat addojuvvon guokte ásahanstipeandda,

golbma ávnnasstipeandda, golbma mátke- ja oahppostipeandda ja guokte sadjásašstipeandda. Sámediggi lea váldán oktavuođa stáhtalaš eiseválddiiguin ja lea bivdán stuorát stipeandaeriid sámi dáiddáriidda.

2002:s juolludii Sámediggi girjjálašvuođastipeandda gávcci nuorra olbmui geat čállet sámegillii. Stipeandaoažžuid gaskkas leat leamaš sihke lulli-, julev- ja davvisámegielagat. Sámi Girječálliid Searvi/Samisk forfatterlag lea 2003:s lágidan čállinkurssa stipeandaoažžuide. Čállinkursa loahpahuvvui skábmamánus 2003 go dat čalmmustuvvui Sámedikki dievasčoahkkimii, nu ahte dan muitá bures.

Jagi 2003 guovvamánus mearriduvvojedje ođđa mearit sámi girjjálašvuođa almmuheapmái maŋŋá go lei šiehtaduvvon guoskevaš organisašuvnnaiguin. Oktiibuot juolluduvvui doarjja 20 girjjá-lašvuođa prošektii. Girjjálašvuođa doarjjaohcamat ledje 8,7 miljon ruvnno ovddas, ja Sámi kulturfoanddas lei ruhta dušše 1,738 miljon ruvnno. Dás oaidná man váttis lea oažžut ruhtaduvvot girjjálašvuođa prošeavttaid, ja ollu buorit girjjálašvuođa prošeavttat fertejit vuordit jahkeviissaid ovdal go daid sáhttá ollašuhttit.

Sámediggi viiddidii vuođđodoarjaga sámi publikašuvnnaide 2003:s guoskat nissonbláđđái Gába, mánáidbláđđái Leavedolgi ja risttalaš bláđđái Nuorttanaste. Leavedolgi dattetge ii almmustuvvan 2003:s. Prošeaktadoarjja addojuvvui dasto nuoraidbláđđái Š 2003:s. Sámi publikašuvnnaid ekonomalaš dilli lea leamaš dohkketmeahttun ollu jagiid. Ain lea dárbu nannet dáid almmuhemiid sávvojuvvon kvalitehtain ja eanet gerddiid jahkái.

Šaddet eanet lágádusat mat almmuhit sámi girjjálašvuođa, oahpponeavvuid ja musihka. Vihtta lágádusa ožžo lágádusdoarjaga 2003:s. Ovcci kulturásahussii lea addojuvvon doaibmadoarjja. Gamtofta Ráisavuona gielddas ja Bihtánsámi viessu Báidára gielddas oažžugohte vuosttas gearddi doarjaga dán ortnegis 2003:s. Dasto lea addojuvvon Sámi kulturfoanddas doaibmadoarjja Saviomuseai Mátta-Várjjaga gielddas. Logi kulturorganisašuvdnii addojuvvui doarjja 2003:s.

Filbmasuorggis lea dáhpáhuvvan ollu eanet dáin maŋimuš jagiin. Sámi filbmafestivála lágiduvvui Guovdageainnus 2003:s. Sámi video- ja filbmadahkkiid lohku lea lassánan, ja ná maiddái ohcamiid lohku oažžut doarjaga filbmaulbmilii.

Hui ollu lea leamaš bargu duohtan dahkat Ája sámi guovddáža huksema Gáivuona suohkanis. Sámediggi juolludii 2 miljon ruvnno investerendoarjjan prošektii. Sámi dáiddaguovddáš/ Samisk kunstnersenter lea ovddidan plánaid ahte fárrehit guovddáža eanet guovddáš sádjai Kárášjogas. Sámediggi lea ovddidan dáid plánaid Kultur- ja girkodepartementii. Sámediggi lea ovttasráđiid Romssa fylkkagielddain, Romssa universitehtain ja Storfjord gielddain vuođđudan vuođđudusa Lásságámmi, dainna áigumušain ahte áimmahuššat dan dáidaga mii Nils Aslak Valkeapääs bázii.

Sámi valáštallama oktavuođas leat ollu doaimmat ja ruhtadárbu valáštallandoaimmaide ja dan doaimma organiseremii lea lassánan. Doaisttážii ii leat bargu sirdit speallanruđaid sámi valáštallamii buktán konkrehta bohtosiid, muhto Sámedikkis lea vuordámuš ahte dasa sáhttá gávdnot čoavddus. Sámiid Valáštallan Lihttu (SVL) lea bovdejuvvon Arctic Šinter Games gilvvuide Canádas 2004:s. Sámediggi attii doarjaga dáid doaluid ovdabargui, ja áigu 2004:s čuovvolit dan ja addit doarjaga doaluide searvamii.

3.3.13.2 Ealáhusovddideapmi

Deaŧalaš váikkuhangaskaomiid gaskkas juksat politihkalaš mihttomeari juohkelágan ja dávgasis ealáhuseallima ektui, leat Sámi ovddidanfoandda ekonomalaš váikkuhangaskaoamit. Sámi ovddidanfoandda njuolggadusat rievdaduvvojedje 2003:s earret eará dan geažil ahte nannet nissonolbmuid searvama ja dásseárvvu ealáhuseallimis. Ekonomalaš váikkuhangaskaoamit leat 2003:s eanet go ovdal mannan nissonolbmuide ja nissonguovdásaš bargosajiide. Nissonolbmuid oassi lea lassánan 30 %:s 2002:s 46 %:ii 2003:s. Erenoamážit mátkkoštusealáhusa oktavuođas lea nissonolbmuid oassi leamaš stuorámus. Nissonoasi ovdáneapmi lea dohkálaš.

Foanda lea ruhtadan ollu prošeavttaid maiguin láhčit ođđa ealáhusdoaimma vuotnaguovlluin, nugo Storfjord:s, Porsáŋggus ja Deanus. Sámediggi searvá maiddái nuppástuhttinbarggu refereansajovkui Guovdageainnu suohkanis.

Duojáriin lea ain váttis dilli. Lea dahkkojuvvon čielggadus mas lea geahčaduvvon leago vejolašvuohta ásahit duodjeealáhusšiehtadusa ja lea čađahuvvon ovdaprošeakta čilget lea go dárbu oaivadeaddjivirggiide ja -bájiide, ja daid organiseremii ja ruhtadeapmái. Doarjja duodjeealáhussii lea lassánan oalle ollu, váldoáššis duodjeprográmma čađaheami geažil. Foanda lea addán doarjaga gelbbolašvuođabajidan kurssaide, riektesuodjaleapmái, fágaoahpahussii Romssas, vuovdleapmái ja buvttadanrusttegiid oastimii bájiide Snoasás ja Romssas.

Doaibmadoarjja lotnolasealáhusaide lea lassánan mealgat 2003:s jagi 2002 ektui. Eanaš doarjja manai Sis-Finnmárkui. Veaháš badjelas 2/3 oassi doarjagiin lea addojuvvon almmáiolbmuide. Duodje- ja boazodoallolotnolasat fidnejedje eanemusat doarjaga. Sámediggi lea mearridan heaittihit lotnolasealáhusaid doaibmadoarjjaortnega 2005 rájes.

Boazodoalu deaŧaleamos ášši lea areálasuodjaleapmi mii vuoruhuvvon ovddasguvlu. Almmá buoret areálasuodjaleami mii sihkkarastá boazoguohtonareálaid duohtademiid vuostá, lea boazodoalu boahtteáigi áitojuvvon. Sámediggi lea bieggamillohuksenplánaid oktavuođas gáibidan ollislaš váikkuhaniskančielggadusa, nu ahte ollislaš váikkuhusat boazodollui čilgejuvvojit ovdal go konsešuvdna addojuvvo. Sámediggi lea čoahkkimiin Eanadoallodepartemeanttain ovddidan áššiid nugo boazodoalloberoštumiid sihkkarastin davábealde Aursundda, doaibmabijuid movt čoavdit dan dili go lea váttis vuovdit bohccuid Oarje-Finnmárkkus, struktuvradoaibmabijuid sihkkarastit plánalaš rekrutterema boazodollui ja dásseárvohástalusaid ealáhusas.

Sámit geat leat Norgga eamiálbmot, eai ollašuhtto dat vuođđovuoigatvuođat mii guoská guollebivddu hálddašeapmái ja vejolašvuhtii. Dát guoská vuosttažettiin hálddašanortnegiidda mat dagahit dan ahte guolásteaddjit masset sin historjjálaš guolástusvuoigatvuođaid. Sámediggi lea maid čujuhan váilevaš hálddašanortnegiidda maid bokte báikegottiid olbmot sáhtášedje ávkkástallat ovdamuniiguin go ásset lahka resurssaid, dat mearkkaša dan ahte lagašvuođa- ja sorjjasvuođaprinsihppa biddjojuvvo vuođđun hálddašeapmái.

Regulerenráđis lea Sámediggi ovddidan máŋga árvalusa movt sihkkarastit riddo- ja vuotnafatnasiid bivdovuoigatvuođaid, masa lea váttis oažžut doarjaga. Evttohusaid áigumuššan lea leamaš suodjalit unnimus fatnasiid norgalaš riddodorski regulerema oktavuođas, juohkit stuorát oasi dorske-, dikso- ja giđđagođđi sallitbivdoeriin riddofatnasiidda, joatkit nuoraid bivdoortnegiin ja bidjat rekrutterenbivdoeriid riddo- ja vuotnabivdiide.

Norga ja Ruošša leat ovttaoaivilis ahte bidjat oarjerádjin 26 gráda Nuortan gonagasreappá oktasaš ja ceavzilis hálddašeapmái. Norga lea mearridan ahte dán ráji oarjjabealde hálddašuvvojit reappát ja bivdojuvvojit dainna ulbmilin ahte dat jávkaduvvojit oalát. Mii guoská gonagasreabbábivdui nuorttabealde, de lea Sámediggi dorjon ahte buot fatnasat mat leat vuollel 15 mehtera maidda gonagasreabbá lea leamaš giksin – oalgešálašin runddierpmá, flinddara, dorskki ja báldá fierbmebivddus – galget oažžut vejolašvuođa bivdit gonagasreappáid. Gonagasreappáid jávkadeapmi oarjjabealde ferte dahkkojuvvot nu ahte buohkat ožžot vejolašvuođa searvat vai sálaš šaddá nu stuorisin go vejolaš ja gonagasreappá leavvan ráddjejuvvo ON 1992 biologalaš šláddjivuođa konvenšuvnna 8. artihkkala ektui.

Maŋŋá go Sámediggi lea fokuseren dan váttis dili mii norgalaš riddodorskkis lea, de lea Guolástusdepartemeanta mearridan nammadit sierra bargolávdegotti mii galgá ovddidit konkrehta evttohusaid norgalaš riddodorskki hálddašeapmái ja bivdui. Vuođđun biddjojuvvo norgalaš riddodorski guhkes áiggi ja nana ceavzilis hálddašeapmi. Dán oktavuođas lea Sámediggi evttohan ahte 12 nautálaš miilla siskkobealde gildojuvvo trolabivdu, ahte buot fatnasat mat leat badjel 21 mehtera galget bivdit olggobealde 4 nautálaš miilla, ja ahte buot fatnasat mat leat badjel 15 mehtera galget bivdit olggobealde vuođđolinjá. Evttohus mielddisbuktá dan ahte unnimus bivdofatnasiid bivdu ii galgga regulerejuvvot dien áigodagas.

Sámediggi ii dorjon guollebiebmanrusttegiid ođđa sirdinnjuolggadusaid, go juo ovddeš njuolggadusaid ložžemiin lassánivččii nuoskkideapmi guollebiebmanrusttegiin, ja go guollebiebmanrusttegiid ovttastahttin dagahivččii dan ahte guollebiebmankonsešuvnnat fárrehuvvojit eret ollu báikegottiin ja ná manahivčče dat deaŧalaš bargosajiid.

Sámediggi viiddidii eanadoalu doarjaga olahusjoavkku 2003:s guoskat maiddái stuorát doaluide mat leat badjel 1,5 jahkedoaimma. Dán duogážin lea birgenvejolaš doaluid sihkkarastin sámi guovlluin. Doarjja eanadoallodoaibmabijuide lea geahppánan mealgat jagiid 2002 ja 2001 ektui. Doalut maid ain geahppánit sámi guovlluin vaikko dain doaluin mat leat báhcán lea ekonomiijadilli buorránan maŋimuš jagiin. Nubbi eará positiivvalaš dovdomearka eanadoalus sámi guovlluin lea dat, go dat doalut mat leat báhcán cevzet hui bures, ja go eanadoalliid gaskamearálaš ahki lea njiedjan. Dovdomearkan daid doaluide mat heaittihuvvojit, lea dat go dáid doaluid divodeapmi livččii hui divrras ja doaibmaekonomiija liikká ii buorránivččii dan geažil. Eanadoallopolitihka ovdáneapmi sihke našuvnnalaččat ja riikkaidgaskasaččat dagaha dan ahte eanadoalu áŋgiruššamiid lasiheapmi maŋiduvvo.

Sámediggi rávvii ahte Norga bidjá daid lassánan petroleumadoaimmaid Davveoarje Ruoššas, maid Norga ii sáhte váikkuhit vuođđun politihkalaš válljejumiide norgalaš searvamis birrajagi petroleumadoibmii davviguovlluin. Norggas leat liikká leat hui stuorra hástalusat teknologiija, birrasa, dustehusa, sihkarvuođa ja eamiálbmotberoštumiid oktavuođas. Go geahččá dán perspektiivvas, de oaivvilda Sámediggi ahte lea buoret go Norga aktiivvalaččat searvá boahtteáiggi petroleumdoaimma plánemii davviguovlluin, go ahte Ruošša dan okto plánešii. Go searvá, de sáhttá nannoseappot váikkuhit ja gávnnahit standárddaid maiguin sáhttá bidjat čanastagaid petroleumadoaimma riikkaidgaskasaš ovdáneapmái davviguovlluin. Sámediggái lea dán oktavuođas hui deatalaš váldit vuhtii eamiálbmogiid, guolástusberoštumiid ja birassuodjaleami. Danne lea maiddái deatalaš ahte norgalaš oljosearvvit bidjet vuođđun dáid beroštumiid petroleumadoaimmaid oktavuođas davviguovlluin.

ILO-konvenšuvdna nr. 169 ráddje stáhta eiseválddiid go guoská luondduresurssaid geavaheapmái ja bidjá čielga čanastagaid dasa ahte Sámediggi galgá beassat searvat dakkár huksemiid čađaheapmái main leat váikkuhusat sámi álbmogii. Danne bivdá ge Sámediggi ahte čilgejuvvo movt Ráđđehus áigu siskkildit Sámedikki dán bargui, vai birrajagi petroleumadoaibma ollašuhttošii našuvnnalaš ja riikkaidgaskasaš eamiálbmotgeatnegasvuođaide dávistettiin.

3.3.14 Mánáidgárddit, oahpahus ja dutkan

3.3.14.1 Mánáidgárddit

Sámediggi lea juolludan doarjaga 45 sámi mánáidgárdái, 15 mánáidgárdái ruđaid eatnigielaoahpahussii ja 6 geahččaladdan- ja ovdánahttinprošektii sámi mánáidgárddiin. Leat almmuhan 2 fágaáigečállaga Stullán sámi mánáidgárddiid váste. Sámediggi lágidii 2003:s ovttas Romssa ja Finnmárkku fylkkamánniiguin jahkásaš mánáidgárdekonfereansa Romssas. Leat maid doallan fierpmádatčoahkkimiid sámi mánáidgárddiid jođiheddjiide ja giellamielbargiide olggobealde ja siskkobealde hálddašanguovllu.

3.3.14.2 Vuođđoskuvla / joatkkaoahpahus

Sámediggi buvttii gulaskuddancealkámuša NAČ:ii 2003: 16 I første rekke (Vuosttaš vuorus) ja čujuhii ee. ahte kvalitehtaođastus maiddái ferte fátmmastit ohppiid geat ožžot oahpahusa sámegielas ja sámegillii, ja ahte oahppohivvodat sámiid diliid birra šaddá bákkolaš riikka buot ohppiide vejolaš oahppoplánarievdama oktavuođas. Sámedikki earenoamášpedagogalaš gelbbolašvuođaloktenplána áigodahkii 2004 – 2006, deattuha lohkan- ja čállinváttuid ja guovttegielalašvuođa julevsámi ja lullisámi guovlluin, ja Lulli-Romssas ja Davvi-Norlánddas.

Sámediggi oassálastii ovttas Oahpahus- ja dutkandepartemeanttain (ODD), Finnmárkku ja Romssa Fylkkamánniiguin ja sámegiela hálddašanguovllu suohkaniid ovddasteddjiiguin bargojoavkkus mii ráhkadii ođđa meroštallanmodealla diibmoresurssaid juogadeapmái sámegieloahpahussii vuođđoskuvllas. Sámediggi ovddidii muđui ODD:i dan váttisvuođa go diibmomáksomearri lea beare vuollin iige govčča suohkaniid goluid sámegielaoahpahusa oktavuođas.

Sámediggi lea mearridan sámi joatkkaoahpahusa prinsihpaid ja njuolggadusaid. Sámediggi cealká mearrádusas ee. ahte oahpahusláhka berre rievdaduvvot nu ahte sápmelaččat joatkkaoahpus ožžot oahpahusvuoigatvuođaid sámegielas ja sámegillii, sámi kultuvrras ja servodateallimis ja earenoamáš sámi fágain ja kurssain. Sámediggi oaivvilda ahte ferte ásahit našuvnnalaš- ja báikkálaš resurssa- ja gelbbolašvuođaguovddážiid mat fállet oahpahusa sámegielas, kultuvrras ja servodateallimis. Stáhta sámi joatkkaskuvllaid galggašii ovddidit našuvnnalaš resurssa- ja gelbbolašvuođaguovddážin. Sámediggi oaivvilda ahte sámi joatkkaskuvllat dál eai leat čadnon Sámediggái.

Jahkásaš skuvlakonfereanssa fáddá lei Sámi árvvut skuvlla árgabeaivvis ja lagasbirrasis . Ulbmil lei dahkat oainnusin sámi árvvuid skuvlla árgabeaivvis ja lagasbirrasis, suokkardit sámi ja dáru árvvuid oahppoperspektiivvas sámi mánáide ja nuoraide, ja dahkat oainnusin sámi šláddjivuođa. Konfereanssa ulbmiljoavkun ledje oahpaheaddjit, skuvlaeaiggádat, oahppofáluheaddjit, ovddasvástideaddji eiseválddit ja eará berošteaddjit. Konfereansa lágiduvvui ovttasráđiid Romssa ja Finnmárkku fylkkamánniiguin.

Sámediggi áigu joatkit rámmaeavttuid buoridanbargguin sámi oahpahusa ektui. Stáhta berre máksit skuvllaid goluid ruovttoluotta ollislaččat vai sámi ohppiide sihkkarastojuvvojit vuoigatvuođat oažžut oahpahusa sámegillii ja sámegielas.

3.3.14.3 Oahpponeavvut ja neahttaresurssat

Sámediggi lea juolludan ruđaid 46 dábálaš, 9 digitála ja 12 earenoamáš heivehuvvon sámi oahppaoneavvuid ođđasisovddideapmái. Leat maid juolludan ruđaid muhtun oahpponeavvuid ođđasisdeaddileapmái mat eai buvttaduvvon šat. Lágádusat ja eará oahpponeavvobuvttadeaddjit gárvejedje sullii 35 ođđa sámi oahpponeavvu. Sámi oahpponeavvuid čállibálká heivehuvvo indeaksaid mielde juohke jagi. Dán jagi leat juohkán stipeanddaid 440 sámi joatkkaskuvllaid ohppiide geain lea sámegiella fágan, 7 studentii geat váldet earenoamáš-pedagogalaš vuođđo- ja joatkkaoahpu ja 8 studentii geat váldet oahpponeavvopedagogihka joatkkaoahpu Sámi allaskuvllas.

Njukčamánus lágidedje Norgga ja Suoma sámedikkit ja Ruoŧa sámeskuvlastivra oahpponeavvokonfereanssa Sámi oahpponeavvu davviriikkalaš resursan , Gironis. Konfereanssa ulbmil lei dovddusin dahkat ja čájehit oahpponeavvuid mat leat ráhkaduvvon dair 3 riikkain, ovddidit sámi oahpponeavvogeavaheami beroškeahttá riikkarájiin ja movttiidahttit ráhkadit oktasaš davviriikkalaš oahppoplánaid ja oahpponeavvuid. Sámediggi almmuhii ovttas Suoma Sámedikkiin ja Ruoŧa sámeskuvlastivrrain oktasaš davviriikkalaš oahpponeavvokataloga.

Sámediggi ásahii neahttabáikki Sámi oahpponeahtta gaskkustan dihte dieđuid ja bagadallama sámi oahpaheddjiide, ovdaskuvlaoahpaheddjiide, váhnemiidda ja ohppiide. Læringssenter lea ásahan diehtovuođu gos leat dieđut oahpponeavvuid birra mat leat jurddašuvvon mánáide, nuoraide ja rávisolbmuide geain leat earenoamáš dárbbut. Dasa sáhttá Sámediggi maid deavdit dieđuid sámi earenoamáš heivehuvvon oahpponeavvuid birra. Sámediggi ráhkadii ovttas Romssa ja Finnmárkku fylkkamánniiguin diehtojuohkingihppaga «Opplæring i samisk i grunnskolen utenom forvaltningsområdet for samisk språk» (sámegieloahpahus vuođđoskuvllas olggobealde sámegiela hálddašanguovllu).

Læringssenter juolludii 250 000 ruvnno oasseprošeavttaide mat gullet prošektii Sámi árvvut skuvlaárgabeaivvis . Finnmárkku ja Romssa fylkkamánnit, ovttas Sámedikkiin ja Sámi allaskuvllain galge juohkit daid ruđaid sámi guovlluid skuvllaide. Ruđat galge adnot movttiidahttindoarjjan oainnusindahkat sámi árvvuid skuvlaárgabeaivvis ja oažžut sámi ja dáčča árvvuid oahppoperspektivii sámi mánáide ja nuoraide.

Daiguin juolludemiiguin maid dássážii leat ožžon, ii leat leamaš vejolaš bargat nu olu IKT-vuoruhemiin skuvllas. Sámi digitála oahpponeavvuide lea stuora dárbu, ja erenoamážit oahpponeavvut mat leat heivehuvvon gáiddusoahpahussii. Mii seasttášeimmet resurssaid jos ovttasbarggašeimmet davviriikkalaččat oahpponeavvoráhkademiin. Leat plánemin ásahit oktasaš sámi davviriikkalaš elektrovnnalaš oahpponeavvoguovddáža. Sámediggi oaidná maid deaŧalažžan ráhkadit divvunprográmma dihtorii. Sámi oahpponeahta ferte maid viidáseppot ovddidit.

3.3.14.4 Lohkan- ja čállindáidu ja matematihkkaoahpahus

Sámegiela álgooahpahusprošeakta lea dál goalmmát oasis. Dán oasi oppalaš ulbmil lea gávdnat metodaid ja metodihka movt ovddidit sámegiela lohkanipmárdusa.

Gi rom for lesing! (Ráddje áiggi lohkamii!) lea riikaviidosaš doaibmaplána mii galgá stimuleret ohppiid lohkanmovtta ja lohkančehppodaga ja buoridit skuvlagirjerádjosa geavaheami gelbbolašvuođa. Sámediggi, Finnmárkku ja Romssa fylkkamánnit ja Sámi allaskuvla leat ovttas čuoččaldahttán prošeavtta Ráddje áiggi lohkamii – Sámegiella , ovddidan dihte ja ovdánahttin dihte sámi mánáid ja nuoraid lohkanberoštumi ja buoridan dihte sin lohkanmovtta.

Sámi ohppiid matematihkkafága kvalitehtasihkkarastin lea stuora hástalus. Dás sáhttá atnit ávkin Kvalitehta matematihkas – KIM-prošeavtta bohtosiid, ee. ovdánahttit matematihkkafága nu ahte heivehuvvo sámi mánáide. Lea dárbu joatkit tearbmabargguiguin. Oahpponeavvuid ráhkadeap-mi, maiddái digitála oahpponeavvuid, ferte jotkojuvvot. Mihttomearrin ferte maiddái leat loktet oahpaheddjiid gelbbolašvuođa. Sámediggi ferte oažžut resurssaid boahttevaš vuoruhansurggiid vuoruheapmái nugo ovdamearkka dihte stipeanda reálfága ohppiide ja studeanttaide.

3.3.14.5 Alit sámi oahppu ja dutkan

Sámediggi lea čuoččaldahttán ovttasbargofierpmádaga gaskal Sámi allaskuvlla, Bodeajju allaskuvlla ja Davvi-Trøndelága allaskuvlla mat fállet oahpaheaddjeoahpu sámegiel ja/dahje sámi sisdoaluin. Dábálašoahpaheaddje- ja ovdaskuvlaoahpaheaddjeohppui leat ráhkaduvvon rámmaplánat sámegielfágii ja duodjefágii.

Lea stuora dárbu eanet dutkamii ja eanet sámi dutkiide. Sámi dutkanráđi ásaheapmi livččii dehálaš instrumentta maiddái dán suorggi doaimmaheapmái. Dasto lea dehálaš ahte Oahpahus- ja dutkandepartemeanta ja Norgga dutkanráđđi vuoruhit sámi dutkama.

3.3.15 Dearvvasvuođa- ja sosiálaáŋgiruššamat

Doaibmabijut Ráđđehusa doaibmaplánas Mangfold og likeverd , eaktudit lagaš ovttasbarggu Sámedikki ja guovddáš ásahusaid gaskka. Sámedikki mielas lea deaŧalaš bidjat eavttuid guovllulaš ja guovddáš ásahusaide áššiin mat gusket sámi dearvvasvuođa- ja sosiálaáŋgiruššamiidda.

Sámediggái lea deaŧalaš ahte sámi mánáin leat fálaldagat dán oktavuođas. Danne leat mii geahččalan doalahit ja nannet Sieiddájoga mánáidpsykiatrálaš dikšunruovttu Deanus. Dát ášši gáibida čuovvoleami viidáseappot 2004:s. Dasto lea Sámediggi álggahan barggu ahte oainnusin dahkat sámi mánáid dárbbuid dan ođđa hálddašanođastusas mii guoská mánáid- ja bearašsuodjaleapmái.

Sámediggi lea Dearvvasvuođadepartemeanttain ovdan váldán sámi pasieanttaid dili sihke vuođđo- ja spesialistabálvalusas. Lea deaŧalaš muittuihit guovddáš dearvvasvuođa eiseválddiide daid vuoigatvuođaid birra mat sámi pasieanttain leat giella- ja kulturgelbbolašvuođa oktavuođas. Sámediggi juohká juohke jagi prošeaktaruđaid NAČ 1995: 6 Dearvvasvuođa- ja sosiálabálvalusaid plána sámi álbmoga váste Norggas , čuovvoleapmái. Mii leat 2003:s geahččalan juogadit ruđaid mearriduvvon áŋgiruššansurggiid ja eanandieđálaš juogu mielde. Mii leat dattetge oaidnán ahte lea hástalussan láhčit dearvvasvuođa- ja sosiálaprošeavttaid julev- ja lullisámi guovlluin. Dainna mii fertet ain joatkit bargat.

Áŋgiruššansuorggit evaluerejuvvojit 2004:s. Evaluerema ulbmilin lea geahččat movt ruđat leat váikkuhan sámi dearvvasvuođa- ja sosiálabálvalusaid oktavuođas.

3.3.16 Ovttasbargu

3.3.16.1 Guovllulaš ovddidanprográmmat

Sámediggi lea leamaš juo máŋga jagi mielde ovttasbargojoavkkus, man ulbmilin lea leamaš oktiiortnet váikkuhangaskaomiid Finnmárkkus. Guovllulaš searvevuođa barggu oktavuođas lea dát joavku viiddiduvvon, ja dat gohčoduvvo dál Guovllulaš ovddidanprográmma-searvevuohtan. Mihttomearrin lea ahte oasálaččat galget leat geatnegasat čuovvolit daid vuoruhemiid mat leat dain mihttomeriin, strategiijain ja doaibmabijuin ja masa searvevuohta ovttamielalaččat mearrida galget leat mielde Guovllulaš ovddidanprográmmas. Fylkkagielddas dat lea dat bajimuš ovddasvástádus prográmmas ja mii mearrida prográmma.

2003:s lea searvevuohta ráhkadan njeallje jagi Guovllulaš ovddidanprográmma, ja 2004 jahkeplána. Ovttasbargošiehtadusa čuovvoleami oktavuođas Finnmárkku fylkkagielddain artihkkala 5 ektui «guovllulaš plánen ja areálahálddašeapmi», dollojuvvui čoahkkin 06.11.03 Finnmárkku fylkkagieldda fylkkasátnejođiheaddji ja Sámediggeráđi gaskka, gos ságastallojuvvui dan 4-jagáš guovllulaš ovddidanprográmma birra Finnmárkkus 2004:s.

Nugo Finnmárkkus lea dahkkojuvvon, de lea maid Romsa ráhkadan 4-jagáš guovllulaš ovddidanprográmma. Ovttasbargošiehtadusas Romssain leat bealit šaddan ovttaoaivilii ahte oasálaččat jahkásaččat galget várret ruđaid jahkásaš guovllulaš ovddidanprográmmaid čađaheapmái.

3.3.16.2 Ovttasbargošiehtadusat fylkkagielddaiguin

2002:s vuolláičállojuvvui ja fápmuduvvui dan rájes ovttasbargošiehtadus Romssa fylkkagielddain. 2003:s lea bargu čuovvoluvvon čoahkkimiiguin hálddahuslaš dásis ja politihkalaš dásis ja ollu ar-tihkkalat ovttasbargošiehtadusas leat čuovvoluvvon. Konkrehta áššiin namuhit Ája huksema ja sámi viesu Sáččas.

Mii guoská ovttasbargošiehtadussii Finnmárkku fylkkagielddain, de háliidedje bealit formaliseret dan ovttasbarggu mii juo lea leamaš oasálaččaid gaskka ollu jagiid. Šiehtadus galgá leat ođđa doaibmabijuid ja vuoruhemiid gaskaoapmin, ja dilálašvuođaid láhčimis Davvi-Romssa ja Finnmárkku doaibmabiddjoávádaga ovddideames maiddái eamiálbmotguovlun. Finnmárkku fylkkadiggi mearridii ovttasbargošiehtadusa geassemánus ja Sámediggi fas čakčamánus 2003:s.

Mii guoská Mátta-Trøndelága, Davvi-Trøndelága, Norlándda ja Hedemárkku fylkkagielddaide, de leat bealit ovttaoaivilis ahte ráhkadit oktasaš ovttasbargošiehtadusevttohusa oarjelsámi diliid birra. Fáttáid gaskkas mat ožžo erenoamáš fuomášumi leat earret eará, sámi ásahusaid ovddideapmi, joatkkaoahpahus, Sámedikki searvan fylkkagieldda guovllulaš plánabargui ja sámi giellaovddideapmi. Ulbmilin lea ahte ovttasbargošiehtadusevttohus lea gárvvis 2004 álgojahkebealis.

Mihttomearrin ferte leat ahte fylkkat maiguin Sámediggi dáhká šiehtadusa, dađistaga sáhttet fállat sámegiela fágan joatkkaskuvllain buot oahppiide geat háliidit, ja ahte fylkkagielddat maiddái sáhttet fállat fágan «sámi kulturmáhtolašvuođa» oahpposuorgefágan dahje válljenfágan buot joatkkaskuvllain nu ahte ii oktage oahppi dáid fylkkaid joatkkaskuvllain galgga vázzit skuvlla nu ahte ii oažžo vuđolaš máhtolašvuođa sámi diliid birra.

3.3.16.3 Sámi ovttasbargu

Dán áigodagas lea Sámi parlamentáralaš ráđi (SPR) váldoáŋgiruššansuorgin sámegiela doalaheapmi ja ovddideapmi, oahpahus, oahppaneavvuid buvttadeapmi, dásseárvu ja nuoraid searvan sámi servodagas. SPR galgá maddái oktiiortnet sámi jiena eará eamiálbmogiid ektui ja riikkaidgaskasaččat, earret eará barggu bokte eamiálbmotáššiiguin forain nugo Barentsovttasbargu, Arktalaš ráđđi, ON ja EU. 2003:s leat guovddážis leamaš dásseárvu, sámi mánáid oahpahusdili kárten davviriikkain ja sámi giellabarggu formaliseren SPR:s.

Sámediggi háliida dakkár ovdáneami mas visotsámi perspektiiva nannejuvvo. Danne leage Sámediggi vuoruhan parlamentáralaš sámi ovttasbarggu ásaheami maŋimuš jagiin. SPR lea álggahandásis bargan váldoáššis áššiiguin mat gusket sámiide eamiálbmogin, earret eará sámi giellaovttasbargguin, oahpahusain ja oahpponeavvuid oččodemiin sámi mánáide jna. Mii oaidnit ovdáneami davvin ahte davviriikkalaš orgánat fievrridit iežaset ásahusaid isitriikkaide, omd. oahpahusa ja dutkama oktavuođas. Dás leat váikkuhusat maiddái sámi ásahusaide. Sámediggi háliida eanet visotsámi sámi ásahusaid, go davviriikkaid stáhtat ja dávviriikkalaš ovttasbargoorgánat háliidit oppalaččat juste nuppeláhkai. Sámi parlamentáralaš ráđi váldohástalussan lea oažžut ruhtadeami doaibmasis.

Ovttasbargu ráđđehusaid ja Sámedikkiid gaskka, sihke politihkalaččat ja hálddahusa dásis, lea bures jođus, earret eará davviriikkaid sámeministtariid ja Sámedikkiid presideanttaid gaskasaš jahkásaš čoahkkimiid bokte.

3.3.17 Riikkaidgaskasaš áŋgiruššamat

Sámedikki riikkaidgaskasaš barggus lea 2003:s vuosttažettiin deattuhuvvon bargu válljejuvvon ON orgánaid ektui ja ovttasbargu davviguovlluin. Áŋgiruššamat leat lassánan, mii maid leamaš Sámedikki mihttomearrin, vaikko eai leat ge leamaš dárbbašlaš resurssat dan bargui. Dát buktá váttisvuođaid daid mihttomeriid ektui mat Sámedikkis leat dán bargui ja daid vuordámušaid ektui maiguin Sámediggi deaivida sámi servodagas ja mieldesearviid beales sihke našuvnnalaččat ja riikkaidgaskasaččat.

Eamiálbmotáššiid bissovaš forum doalai iežas nuppi sešuvnna Neš York:s miessemánus, ja Sámediggi lei norgalaš sáttagotti mielde. Dán jagi sešuvdna lei nuoraid váste, danne searvvai maiddái okta Sámedikki nuoraidpolitihkalaš lávdegotti (SUPU) lahtuin. Ole Henrik Magga válljejuvvui Foruma jođiheaddjin fas. Sámediggi juolludii maiddái 2003:s ruđa 300 000 ruvnno bargui Bissovaš Forumis.

Barggus ON eamiálbmotjulggaštusain lea Sámediggi searvan norgalaš sáttagotti mielde bargojoavkku 9. sešuvdnii Genèvas. Bargojoavkku mandáhtan lea hábmet ON máilmmeviidosaš eamiálbmotjulggaštusárvalusa. Julggaštus galgá bidjat unnimus stándarddaid dasa ahte makkár vuoigatvuođat eamiálbmogiin galggašedje leat beroškeahttá makkár riikkas ásset. Bargojoavkkus leat stáhta- ja eamiálbmotovddasteaddjit miehtá máilmmi. Áigumuššan lea ahte julggaštus mearriduvvo ovdal go ON eamiálbmot logijahki lea nohkan 2004:s.

Sámedikkis lea ovddastus Barentsovttasbarggu eamiálbmogiid ektui Barentsguovlluráđis ja Guovllulávdegottis 2003 čavčča rádjai. Guovlluráđi čoahkkimis golggotmánu 2. b. sirdojuvvui jođiheaddjidoaibma Norlándda fylkkagielddas Västerbottena länii Ruoŧas. Dan seammás válde Ruoŧa beale sápmelaččat badjelasaset Guovlluráđi eamiálbmotovddastusa maŋŋá Norgga beale sámiid. 2003 rájes galgá SPR nammadit sámiid (Suoma, Norgga ja Ruoŧa) ovddasteaddjiid Barentsovttasbarggu orgánaide. Sámedikki ja Barentsovttasbarggu Eamiálbmotbargojoavkku initiatiivva mielde rahppojuvvui eamiálbmotkantuvra Murmánskkas 2003:s. Barentsčállingoddi lea fuolahan dan geavatlaš beali láhčmimis, muhto Sámediggi máksá kanturgoluid. Eamiálbmot barggu ruđalaš beallái Barentsovttasbarggus ferte bidjat stuorát fuomášumi, ja maid prošeavttaid ruhtadeapmái guovllu eamiálbmogiid ektui. Eamiálbmogiin alddineaset eai leat ekonomalaš várit geavahusas, muhto leat sorjavaččat guoskevaš našuvnnalaš riikkaid ekonomalaš doarjagis.

Sámediggi searvá Ráđđehusa Eurohpapolitihkalaš Forumii ja searvvai Foruma vuosttas čoahkkimii mii dollojuvvui juovlamánu 9. b. 2003. Sámediggi searvá maiddái dan Báikkálaš ja guovllulaš eiseválddiid oktavuohtajovkui, ja Eurohpapolitihkalaš áššiid hárrái. Boahtteáiggis lea Sámedikkis ain stuorát dárbu fokuseret EU politihkalaš orgánaid politihkalaš proseassaid, ja dan mii dáhpáhuvvá EU byrokráhtalaš vuogádagas. Erenoamáš gelbbolašvuođa dárbu EU/EEO ektui lassána dađistaga, ja Sámediggi ferte oažžut vejolašvuođa deaivvadit maiddái dáiguin boahtteáiggi hástalusaiguin dán suorggis.

3.3.17.1 Biologalaš šláddjivuođa konvenšuvdna

Nugo ovddit jagiin ge de lea Sámediggi čuovvolan riikkaidgaskasaš barggu Biologalaš šláddjivuođa konvenšuvnnain (CBD), ja erenoamážit dalle CBD artikkala 8 (j), mas lea sáhka eamiálbmogiid árbevirolaš máhtolašvuođa birra. Sámediggi searvvai 8 (j) bargojoavkku čoahkkimii Montreálas juovlamánus 2003. Guovddáš fáddán dás lei eaktodáhtolaš njuolggadusaid ráhkadeapmi doaibmabijuid váikkuhaniskančielggadusaide, mat váikkuhit eamiálbmogiid eatnamiid ja bassi báikkiid, ja dasto biraslaš, sosiálalaš ja kultuvrralaš beliid. Eará guovddáš fáttát ledje vuogádagat árbevirolaš máhtolašvuođa suodjaleapmái ja nannoset ovttasbargu Eamiálbmogiid Bissovaš Forumis. Bargojoavkku čoahkkima árvalus ovddiduvvo konvenšuvnna oktasaščoahkkimis guovvamánus 2004. Sámediggi áigu maiddái 2004:s čuovvolit riikkaidgaskasaš barggu Biologalaš šláddjivuođa konvenšuvnnain (CBD). Sámedikkis lea buorre oktavuohta Birasgáhttendepartemeanttain dán barggu hárrái. Muhto lea ágga vuordit čielgaset miellaguottu Norggas dan ektui ahte eamiálbmogiid máhtolašvuođat, geavahusat ja ođastusat movt suodjalit biologalaš šláddjivuođa eaktudit ahte eamiálbmogiin lea duohta váldi ja vuoigatvuohta ráđđet sin iežaset eatnamiid ja resurssaid.

3.3.17.2 Interreg prošeavttat

2003:s leat bargan oažžut ovdan máŋga prošeavtta. Dás leat lihkostuvvan Åarjelsaemien Dajve oasseprográmma oktavuođas, mas lea leamaš váttis álgu, muhto mii 2003 loahpas lea buktán 9 ođđa prošeaktaohcama, ja mat leat meannuduvvomin.

Tabealla vuolábealde čájeha man galle ohcama juohke sámi oasseprográmmas leat leamaš ja maidda lea juolluduvvon ruhta. Dasto čájeha ta-bealla ahte man ollu Sámediggi lea juolludan iežas bušeahttaruđain ja man ollu stáhtalaš Interreg-ruđat (IR-ruđat) leat addojuvvon sámi prošeavttaide. Kolonna ravddamusas olgešbealde čájeha prošeavttaid ollislaš ruhtadeami (mas leat mielde EU-ruđat ja EU-riikkaid nášuvnnalaš ruhtadeapmi).