1. kap. Álgu

Lávdegoddi ipmirda Sámediggeráđi dainna lágiin ahte sii leat duhtameahttumat Ráđđehusa ja Stuorradikki Sámedikki jahkedieđáhusa meannudemiin. Lávdegoddi buktá mearkkašumi dan ektui ahte Ráđđehus iežas dieđáhusas Stuorradiggái, galgá digaštallat ja kommenteret Sámedikki mannan jagi doaimmaid, ja Sámedikki boahtteáigge hástalusaid. Olles Sámedikki jahkedieđáhus galgá sierra kapihttalin Ráđđehusa dieđáhusas Stuoradiggái.

Muđui lea lávdegoddi ovttaoaivilis Sámediggeráđiin go oaivvilda ahte Sámediggi manná ruovttoluotta ovddeš praksisii gos meannudedje Sámedikki jahkedieđáhusa guovvamánu dievasčoahkkimis.

2. kap. 2004 Hástalusat

Lávdegoddi lea ovttaoaivilis Sámediggeráđiin ahte ferte vuoruhit njuolggadusaid ásaheami ráđđádallamiidda ja šiehtadallamiidda gaskal Sámedikki ja Ráđđehusa. Lávdegoddi doarju barggu maid Stuorradiggi ja Gieldda- ja guovlludepartemeanta ovttas leat álggahan.

Iešmearrideapmi

Lávdegoddi oaivvilda ahte Sámedikki bargu viidáseappot ovdanahttit sisdoalu sámi iešmearrideamis ferte jotkojuvvot. Lávdegoddi deattuha baicca dehálašvuođa das ahte iešmearrideamis berre leat vuođđun sámi álbmoga iežas árvu ja eallinvuohki.

Vuoigatvuođat

Viđat oasis vuoigatvuođaid birra lohká Sámediggeráđđi:

«Eat man ge láhkai sáhte dohkkehit bieggafámu viidáset huksema sámi guovlluin ovdal go sámi vuoigatvuođat leat dohkkehuvvon. Sámediggi oaivvilda ahte ferte vuos ráhkaduvvot ollislaš váikkuhaniskančielggadus bieggafámu huksema birra sámi guovlluin, man oktavuođas juo ásahuvvon ja plánejuvvon rusttegat geahčaduvvojit fárrolaga.»

Lávdegoddi buktá mearkkašumi dasa ahte Sámediggi prinsihppalaččat ii leat vuostá bieggafápmo huksemiid, muhto Sámediggi gáibida ollislaš plánaid ja ahte guoskevaš bealit leat mielde plánemiid álggu rájes.

Go guoská evttohussii ásahit ovttasbargoorgána gaskal Sámedikki ja guovllu dearvvašvuođa-doaimmaid, áigu lávdegoddi buktit mearkkašumi ahte ovttasbargoorgána ferte láhčit dili vai dearvvašvuođa- ja sosiáladoaimmat ožžot bargiid geain lea sámi kultuvra- ja giellagelbbolašvuohta. Dearvvašvuođa- ja soasiálaásahusat fertejit dakkaviđe bidjat johtui doaimmaid mat nannejit bargiid sámi kultur- ja giellagelbbolašvuođa.

Vuoigatvuođat guolasteapmái ja mearraareálaide

Go guoská mearrasámi guovlluid guolástanvuoigatvuođaide, áigu lávdegoddi buktit mearkkašumi ahte dás ii leat doarvái čalmmustuvvon ahte olbmot dain guovlluin eanet ja eanet leat massán vuoigatvuođaideaset birgejumi viežžat báikkálaš ja guovllu mearrariggodagas. Lávdegoddi oaivvilda ahte dát ášši, ja Finnmárkkulága ášši, galget ovddemus vuoruhuvvot. Dat guoská sihke čalmmustahttimii ja resurssaid ektui, go áigot hehttet ahte eahpevuoiggalaš ja álbmotrievttálaš rihkkumat guolásteami ektui galget billistit mearrasámi kultuvrra vuođu. Lávdegoddi hálida mearkkašit ahte dát čuolbma farggamusat ovddiduvvo ILO ektui, go dat mii dáhpáhuvvá, áibbas čielgasit rihkku ILO-soahpamuša nr. 169 njuolggadusaid.

Norggas lea guhka leamaš árbevierrun ovddidit olmmošvuoigatvuođaid ja álbmotrievttálaš čovdosiid, maiddái eamiálbmoga ektui. Maiddái dan ektui vuordit ahte eanas váttisvuođat mat čuožžilit gaskal sámiid eamiálbmogin ja Norgga eiseválddiid, ferte čoavdit siskkobealde Norgga demokráhtalaš stáda rámmaid. Erenoamážit dan sivás go Norga lea čadnon sihkkarastit sámi boahtteáiggi siskkobealde riikka rájiid siskkáldas láhkamearrádusaid ja gaskariikalaš soahpamušaid bokte.

Njuolggadusat maid guolástushálddahus dál atná go juohká maritimalaš resurssaid, rihkkot Norgga almmolaš politihka sihkkarastit sámi kultuvrra ealáhusvuođu. Dát vuolgá das go sápmelaččat leat árbevirolaččat bivdán guliid unnit fatnasiiguin ovttas eará ealáhusaiguin. Go olbmot masset vejolašvuođa guolástit nu go ovdal leat dahkan, de čuohcá dát hui garrasit mearrasámi kultuvrii.

Lávdegoddi ii áiggo daid oallut lágaid, soahpamušaid ja politihkalaš cealkámušaid birra čállit, mat dadjet ahte ii galgga sáhttit rivvet olbmuin eallinláibbi. Liikká lea veara namuhit ahte gávdno cealkámuš 09.07.1990 maid dalá professor (dál Alimusrievttejustitiarius) Carsten Smith lea čállán sámi guolástusvuoigatvuođaid birra.

Dát lea hui guovddáš dokumeanta go guoská stáda rievttálaš geatnegasvuhtii sihkkarastit olbmuide sámi guovlluin vuoigatvuođa bivdit guliid, ja Sámedikki vuoigatvuhtii váikkuhit guolástuspolitihka.

Dat hukse sihke olbmuid- ja sisrievttálaš gaskavuođaide mat addet njuolggadusaid stáda politihkkii sápmelaččaid ektui, ja lea čoahkkáigeassu daid geatnegasvuođaid birra mat leat vuođđolágaparagráfas sámiid státusa birra 1988 rájes, Sámeláhka 1987:s, ja ON soahpamuša artihkkal 27 sivila ja politihkkalaš vuigatvuođat 1966:s, ja ILO-soahpamuš nr. 169, mii áiddo dalle lei dohkkehuvvon Stuoradikkis. Doalahit matriálalaš vuođu sámi kultuvrii lea hui guovddáš Smith cealkámušas.

Guolástusdepartementa lei dáhton cealkámuša mii áibbas čielgasit cealká ahte stádas lea geatnegasvuohta fuolahit sámi beroštumiid go muddejit guollebivdima sámi guovlluin. Smith juridihkkalaččat árvalii ahte dán sáhttá čuovvolit nappo individuálalaš dehe kollektiivalaš dásis . Praktihkalaš siváid dihte geažuha lihkká kollektiivalaš dehe guovllu vuoigatvuođaordnegii. Dán čuovvolii Sámediggi, mii hui čielgasit neavvui ahte earromudden galga dahkot guovlluprinsihpa mielde. Lávdegoddi bukta mearkkašumi ahte dán lea Sámediggi doalahan.

Lávdegoddi deattuha Sámediggái ahte obbalaš vuoigatvuođat mearrariggodagaide ja riddoguovlluide lea hui stuora hástalus sámi riddo- ja vuotnaguovlluin. Lávdegoddi oaivvilda ahte riddo- ja vuotnaálbmoga vuoigatvuođat geavahit mearraguovlluid fertejit veardiduvvot dan oktavuođas ahte guolástusvuoigatvuođat fievrriduvvojit ruovttoluotta sámi riddo- ja vuotnaguovlluide.

Sámedikki rolla mearraguovlluid geavaheapmái sámi riddo- ja vuotnaguovlluin ferte čielgat, erenoamažit go lea sáhka gáržžidit mearraguovlluid guollebiebmandoaimmaid.

Dásseárvvopolitihkkalaš hástalusat

Lávdegoddi lea ovttaoaivilis Sámediggeráđiin daidda hástalusaide mat Sámis leat sohkabealerollaide ja dásseárvui.

Lávdegoddi čujuha Sámedikki 2004 dásseárvvopolitihkkalaš čielggadeapmái dievasčoahkkimis 24.02.04. Čielggadeamis oidno ahte lea stuora dárbu ásahit dásseárvvoguovddáža vai dásseárvvopolitihkkalaš hástalusat Sámis čalmmustuvvojit. Lávdegoddi áigu maid deattuhit Sámediggeráđi evttohusa jahkedieđahussii gos boahta ovdan ahte lea dehálaš digaštallat dásseárvvu Sámis ja sámi kulturipmárdusa.

Lávdegoddi čujuha Stuorradiggái ahte ekonomalaš dárbbut dásseárvvoguovddážii fertejit čov-dot.

Álit oahppu ja dutkan

Lávdegoddi čujuha Stuorradiggedieđahus nr. 34 (2001–2002) Kvalitehttaoađastus Alit sámi oahpu ja dutkama birra.

Sámediggi čujuha mearrádusastis áššis 19/97 Sámi dutkama – čielggadeami birra, gos earret eará daddjo;

«Sámediggi čujuha Sámi allaskuvlla, Sámi Instituhta ja Tromssa Universitehta erenoamaš nášuvnnalaš ja davvi-sámi ovddasvástádussii sámi dutkama ja sámi alit oahpu ektui. Dát dattege ii mearkkaš ahte eará guovllu ja sámi ášahusain ii leat ovddasvástádus. Juohke ásahus galgá suddjet sámi dutkama ja alit oahpu siskobealde iežas ovddasvástádussuorggi ja doaimmaguovllu.»

Lávdegoddi maid čujuha Sámi parlamentáralaš ráđđi mearrádussii áššis 23/03:

Sámi Instituhtta lea áidna davviriikkalaš dutkanásahus mii lea ásahuvvon ollislaš sámi perspektiivvain. Sámi parlamentáralaš ráđđi oaivvilda ahte sámi dutkan berre leat davviriikkalaš ovddasvástádus dan sivas go sámi álbmot gullá Norgii, Ruŧtii, Supmii ja Ruššii. Danin lea dehálaš ahte Sámi Instituhtta maiddái boahtteáiggis bisuhuvvo davviriikkalaš ásahussan. Davviriikkat fertejit ovttasbargat sihke fágalaččat ja ekonomalaččat eamiálbmotdutkamis ja sihkarastimis dutkamii alla kvalitehta.

Sámi parlamentáralaš ráđđi bivdá ahte Sámi Instituhta organiseren ii meannuduvvo eará davviriikkalaš ásahusaid ođđasisorganiseremiid oktavuođas, verdit Bränströma rapportta. Sámi parlamentáralaš ráđđi bivdá Davviriikkalaš Ministtarráđi álggahit sierra čielggadeami Sámi Instituhta boahttevaš organiserema, gullevašvuođa ja ruhtadanmodealla birra jođanepmosit.

Sámi parlamentáralaš ráđđi čujuha Davviriikkalaš Ráđi Kultur- ja oahpahuslávdegotti čakčamánu 23. b. 2003 cealkámušši ja doarju cealkámuša.

Lávdegoddi áigu dárkkuhit ahte Sámi Instituhtta lea áidna davviriikalaš dutkanásahus mas ollásit lea sámi perspektiiva.

Lávdegoddi áigu bivdit ahte Sámi Instituhtta meannuduvvo ollislaš sámi ásahussan nu ahte nášuvnnálaš gohččumat ja mearrádusat eai váikkut dasa. Lávdegoddi háliida dárkkuhit ahte Sámi Instituhtta ferte meannuduvvot sierra iige ovttas eará našuvnnalaš dutkanásahusaiguin. Lávdegoddi čujuha muđui SPR mearrádussii áššis 23/03 ja doarju dan ollásit.

Lávdegoddi oaidná stuora vejolašvuođaid dan ođđa dieđavisttis mii lea plánejuvvon Guovdageidnui. Dat, ahte Sámi allaskuvla ja Sámi Instituhtta bohtet ovtta vistái, addá buriid ovdánahttinvejolašvuođaid alit sámi oahpahussii ja muđui sámi dutkamii guoskevaš ásahusain.

Lávdegoddi bivdá ahte Sámi Instituhtta ja Sámi allaskuvla oidnojuvvojit visotsámi perspektiivvas gos oaidná ahte sámi álbmot gullá Norgga, Ruoŧa, Suoma ja Ruošša beallái.

Lávdegoddi lea ovttaoaivilis Ráđđehusain ahte Sámi allaskuvla ferte ovdanahttojuvvot ja das galgá leat našuvnnálaš ovddasvástádus doalahit ja ovdanahttit sámi giela ja duoji dieđafágain. Dát eaktuda ahte allaskuvlla fágabirrasat nannejit jahkásaš ruhtajuolludemiid bokte dieđaláš virggiin. Dát ferte dahkot vai allaskuvla sáhttá fállat oahpu sámi gielas ja duojis mastergráda dássái ja dutkanoahpahusa/doavttirgráda namahuvvon fágain. Sámi allaskuvla áigu ovttas Sámi Instituhttain leat resuršaguovddážin sámi alit oahppui, dutkamii ja eamiálbmotguoskevaš doaimmaide, čuovvovaš resuršasuorggiguin:

• obbalaš sámi kulturovdáneapmi

• sámi giellaoahppu ja gielladutkan

• sámi servodatdutkan

Sámi Allaskuvllas galgá ain leat fágalaš ovddasvástádus buot sámi oahpaheaddje- ja ovdaskuvlaoahpaheaddjeoahpahusas.

Kultuvra ja ealáhusat

Lávdegoddi lea ovttaoaivilis Sámediggeráđi evttohusain mii guoská kultuvrii ja ealáhusaide, muhto lávdegoddi deattuha ahte St. dieđáhus Nr. 48 (2002–2003) Kulturpolitikk mot 2014 (kulturpolitihka birra) váilot kulturpolitihkalaš višuvnnat sámi kultuvrra váste.

Museumbárgu

Lávdegoddi muittuha dehálažžan joksat fágalaš dási, ja dasa lea eaktun ahte sámi museat ekonomalaččat nannejuvvojit. Otne ii leat omd. ovttage sámi museas ekonomija virgái bidjat objektkonservatora. Dát lea šallošahtti. Lávdegoddi bivdá eiseválddiid mat juolludit ruđaid, lasihit doarjagiid sámi museaide vai dat nákcejit dustet ođđa hástalusaid boahtteáiggis.

Unnitlogus BB sámediggejoavku ja SVL:

Dásseárvopolitihkkalaš hástalusaid vuollái:

Lávdegoddi ii leat ovttaoaivilis Sámediggeráđiin dasa ahte dásseárvoguovddáš galgá Eamiálbmotvuoigatvuođaid gelbbolašvuođa-guovddážii Guovdageidnui.

Unnitlogus DL/SNS, Isak Mathis O. Hætta ja SVL, Roger Pedersen:

Vuoigatvuođaide:

Lávdegoddi oaivvilda ahte Sámediggi galgá vuoruhit dan barggu ahte dálonat galget beassat geavahit motorfievrruid olles jagi árbevirolaš bargguid oktavuođas. Dál lea nu ahte dálonat eai beasa geavahit motorfievrruid árbevirolaš guolásteami oktavuođas ja eará doaimmaid ektui miessemánu 5.b. – geassemánu 30.b áigodagas.

Lávdegotti ipmárdusá mielde ferte Sámediggi oččodit njuolggadusaid heivehuvvojit ovttaskas dárbbuide mat olbmuin leat go galget geasehit reaidduid maid dárbbašit árbevirolaš doaimmain. Muđui oaidná lávdegoddi ahte Norgga lágat eai leat heivehuvvon ja eai leat váldán vuhtii sámi árbevirolaš doaimmaid ja dárbbuid.

Dan dihte oaidnáge lávdegoddi ahte lágat fertejit rievdaduvvot nu ahte stuora oassi sámi álbmogis eai caggo eret luonddus ja sin árbevirolaš eallinvuogis.

Lávdegoddi oaidná ahte dát dilli ii čuovo riikkaidgaskasaš soahpamušaid ja ILO-soahpamuša, ja danne lea Sámediggi geatnegahtton ovddidit dán ášši Norgga eiseválddiide.

Vuoigatvuođaide:

Lávdegoddi oaivvilda ahte Sámediggi vuoruha oahpováilagiid ášši, ja ulbmil lea ahte sii ožžot máksojuvvot sin rievttalaš buhtadusa ovdal 2006.

Beavdegirjelasáhusat

Ovddiduvvon beavdegirjelasáhus Jánoš Trosten NSR, Terje Tretnes SaB ja earát geat dorjot dáloniid vuoigatvuođaid:

Áššis 22/04 Sámedikki jahkedieđáhusas dorjot áirasat geat dás vuolláičállet Isak M. O. Hætta mearkkašumi čuoggás «vuoigatvuođat».