4 Internasjonale avtaler

4.1 Innleiing

Handelsavtalene som Noreg er ein del av, er meinte å bidra til auka verdiskaping ved å redusere handelsbarrierane i dei landa vi forhandlar med. Frihandelsavtaler er med på å sikre at norske eksportbedrifter innanfor finansnæringa har marknadstilgjenge og konkurransedyktige vilkår i utlandet. Vidare kan frihandelsavtaler gje auka stabilitet for føretak og kundar ved at marknadstilhøva internasjonalt vert meir føreseielege. Fri handel og frie kapitalrørsler kan også gje auka konkurranse frå utanlandske tenesteleverandørar og på den måten bidra til auka konkurranse om tenester i Noreg. Det kan gjeve gevinstar til konsumentane gjennom lågare priser og større utval av godar.

Regulering og tilsyn med finansmarknadene er naudsynt for å sikre finansiell stabilitet og fungerande finansmarknader. Regulering av finansmarknadene har i takt med globaliseringa og den stadig friare rørsla av kapital i aukande grad vorte ei internasjonal sak. Størstedelen av reguleringa av finansmarknadsområdet i Noreg byggjer no på EØS-avtala, der vedlegget om finansielle tenester er eit av dei mest omfattande. Gjennom EØS-avtala har Noreg bunde seg til å respektere felles reglar for økonomisk verksemd, medrekna prinsippa om fri rørsle for varer, personar, tenester og kapital mellom alle land som er partar i avtala. Avtala slår mellom anna fast at det i EØS-området ikkje skal vere restriksjonar på etableringshøve, tenesteytingar eller overføring av kapital. Eit viktig prinsipp i EØS-avtala er at heile EØS-området er ein felles marknad. I tråd med dette prinsippet inneber EØS-regelverket at tenesteleverandørar med løyve til å yte ei teneste i eitt land normalt skal ha høve til å yte tenesta i andre land i EØS-området.

Noreg står friare til å regulere tenesteleverandørar som kjem frå land utanfor EØS enn leverandørar frå land i EØS. Men dei folkerettslege avtalene som Noreg har inngått, set også visse rammer for handlefridommen til å regulere tenesteleverandørar frå tredjeland. To slike avtaler er OECD sine kapital- og liberaliseringskodar og WTO sin generalavtale om handel med tenester. I tillegg har Noreg gjennom EFTA inngått ei rekkje frihandelsavtaler. Alle desse avtalene byggjer på grunnleggjande prinsipp om marknadstilgjenge og om at medlemslanda ikkje skal forskjellsbehandle på grunnlag av nasjonalitet. Dei internasjonale skyldnadene våre inneber at det i hovudsak ikkje kan nyttast nasjonale verkemiddel som diskriminerer mellom utanlandske og nasjonale aktørar (tenesteleverandørar, investorar, låntakarar med fleire) eller mellom utanlandske aktørar frå ulike land.

Ein vesentleg forskjell på EØS-avtala og dei andre avtalene Noreg har inngått, er at EØS-avtala er supplert med regelverksharmonisering og gjensidig anerkjenning av tilsyn, løyve og regelverk. Desse tillegga vert bindande etter kvart som direktiva og forordningane vert tekne inn i EØS-avtala. Det inneber at det vil vere forskjellig regulering av tenesteleverandørar frå andre EØS-statar, som kan drive verksemd sidan dei har løyve i heimstaten, og tenesteleverandørar frå tredjeland, som må ha norsk løyve. Men også overfor føretak frå tredjeland set dei internasjonale avtalene Noreg har inngått, medrekna OECD sin kapitalkode og GATS-avtala, grenser for kva krav Noreg kan stille, og kva restriksjonar Noreg kan innføre. I det følgjande gjev vi ei nærare omtale av disse internasjonale avtalene og korleis dei set rammer for finansmarknadsreguleringa.

4.2 Kapital- og liberaliseringskoden til OECD

Eit av OECD1 sine hovudmål har vore å «føre til utviding av verdshandelen på multilateralt, ikkje-diskriminerande grunnlag». I avtala2 om opprettinga av OECD vart medlemslanda einige om å følgje opp innsatsen sin for å redusere eller avskaffe hindringar for utveksling av varer og tenester, medrekna finansielle tenester. I desember 1961 vedtok medlemslanda i OECD sin kode om liberalisering av kapitalrørsler (kapital- og tenestekoden).

Ved tilslutning til kapital- og tenestekoden har OECD sine medlemsland forplikta seg til:

• å opplyse OECD om gjeldande tiltak som påverkar kapitalrørsler

• ikkje å fatte tiltak som påverkar kapitalrørsler på diskriminerande vis

• å liberalisere alle punkta som er melde i liberaliseringslistene til koden, unnateke punkt der landet har reservert seg

• ikkje å innføre nye restriksjonar unnateke på dei områda som er omfatta av reservasjonane.

Kapital- og liberaliseringskoden dekkjer alle former for kapitalrørsler, frå direkte investeringar til handel i derivat og valuta.

Det er ikkje tillate med nasjonale reglar som inneber forskjellsbehandling mellom OECD-land. Liberaliseringskoden inneheld krav om at liberaliseringstiltak i utgangspunktet skal gjelde overfor alle land som er medlem av OECD. Koden gjev likevel høve til særskild behandling av land som er medlemer av eigne tollsystem eller monetære system, for eksempel EØS-avtala.

I tillegg til dei generelle føresegnene i koden inneheld han ei liste (liste A) over krav til liberalisering som landa skal oppfylle. Kvart land kan reservere seg mot dei einskilde liberaliseringskrava i liste A, men berre dersom reservasjonen har grunnlag i faktiske restriksjonar i landet sitt lovverk. På den måten frys koden det gjeldande liberaliseringsnivået. Ei anna føresegn i koden krev at reservasjonar skal trekkjast etter kvart som restriksjonane i landet sitt lovverk fell bort. Koden er dermed utforma slik at ein stadig forpliktar seg til eit høgare liberaliseringsnivå.

Det er berre under særlege omstende at eit land kan innføre nye unnatak frå liberaliseringskrava i liste A. Slike unnatak kan berre gjelde dersom landet kan godtgjere at det har alvorlege problem med betalingsbalansen, eller at det har skjedd ei «alvorleg økonomisk eller finansiell forstyrring». Unnataka kan berre verte oppretthaldne for ein kort periode.

Koden inneheld også ei liste B, som dekkjer kortsiktige finansielle operasjonar og utanlandske oppkjøp av fast eigedom. Denne lista omfattar meir følsame område, og landa kan reservere seg utan å verte hindra av føresegnene i resten av koden. Føremålet med å ha ei liste B er å unngå føre-var-restriksjonar i landa sitt regelverk der den einaste grunnen til ikkje å liberalisere er å halde på moglegheita til å kunne innføre restriksjonar seinare utan å bryte frys-føresegna i koden.

Med jamne mellomrom vert landa undersøkte av OECD sine organ. Føremålet er å finne ut korleis landa oppfyller kapitalkoden, og lista over reservasjonar vert jamleg oppdatert. Restriksjonane som står att for Noreg sin del, gjeld i fyrste rekkje lokale konsesjonsvilkår ved direkte investeringar og reglar som skal sikre fungerande system for statistikk og skattekontroll. Noreg har også ein restriksjon som gjeld etablering av filialar av bankar.

OECD-koden er juridisk bindande for medlemslanda. Han inneheld ikkje eksplisitte føresegner om sanksjonar mot land som bryt han. Det er mogleg å treffe mottiltak i samsvar med folkeretten, men det har aldri vore gjort. Brot på koden vert vanlegvis møtt med særskild behandling i organa til OECD.

4.3 GATS

4.3.1 Generelt om GATS

Avtala om oppretting av Verdas handelsorganisasjon (WTO) vart underskriven i april 1994 og ratifisert av Stortinget seinare same året. Avtala vart sett i kraft 1. januar 1995. Generalavtala for handel med tenester (GATS) inngår som ein del av avtaleverket i WTO. GATS inneheld generelle føresegner med sikte på å etablere eit liberalt regime for handel med tenester mellom alle medlemslanda i WTO. Eit grunnleggjande prinsipp i GATS er den såkalla bestevilkårsregelen, som seier at alle medlemslanda skal få lik behandling uavhengig av kva land dei kjem frå. Dette prinsippet gjeld i utgangspunktet alle medlemmer og sektorar. I tillegg bygger avtalen på forpliktingar om marknadsstilgjenge og nasjonal behandling i nærare angjevne sektorar.

GATS-avtala er bygd opp sånn at kvart enkelt land har si bindingsliste der landa førar opp kva for sektorar og leveringsmåtar som er omfatta av forpliktingane. For dei sektorane og leveringsmåtane der landa har teke på seg forpliktingar, inneheld hovudavtala ei rekkje plikter, definisjonar og anna. Avtala inneheld for eksempel ei føresegn om kva det vil seie å opne for vilkårslaus marknadstilgjenge i ein sektor. Eit anna sentralt element i GATS er krava om nasjonal behandling, det vil seie at dersom eit land har teke på seg vilkårslause forpliktingar for ein sektor og ein leveringsmåte, så skal landet innafor den sektoren og leveringsmåta ikkje behandle utanlandske tenesteleverandørar dårlegare enn innanlandske. Nasjonal behandling omfattar både formell forskjellsbehandling og tilfelle der reglane formelt sett ikkje er diskriminerande, men likevel er til ulempe for utanlandske selskap. Landa kan setje vilkår til, eller snevre inn, forpliktingane i bindingslista.

GATS-avtala inneheld også eit unnatak frå bestevilkårsregelen som opnar for at landa kan inngå avtaler om økonomisk integrasjon eller liknande. Denne føresegna inneber at tenesteleverandørar frå land som er medlem av slike avtaler, kan få betre vilkår enn det som følgjer av bestevilkårsregelen. EØS-avtala og frihandelsavtalene som Noreg har inngått, er eksempel på slike avtaler. GATS-avtala inneheld også andre føresegner, mellom anna føresegner som skal sikre at reguleringar av tenester ikkje skal verke som skjulte handelshinder, og reglar for godkjenning av kvalifikasjonskrav.

4.3.2 Meir om GATS-forpliktingane som gjeld finansielle tenester

Noreg har teke på seg forpliktingar på finansielle tenester i WTO, det vil seie bank-, forsikrings- og verdipapirområdet. Dette er ein sektor som i dei fleste land er strengt regulert, og der særlege omsyn gjer seg gjeldande. Difor har GATS-avtala eit eige vedlegg med særlege føresegner om finansielle tenester. Vedlegget inneheld for det fyrste definisjonar av ulike finansielle tenester, for det andre ei eiga føresegn som slår fast at reguleringar og tiltak som skal verne finansiell stabilitet i vid forstand («prudential carve-out»), skal vere unnatekne frå dei andre føresegnene i avtala, for det tredje ei føresegn om anerkjenning av regelverka i dei ulike landa og for det fjerde ei føresegn om at tvisteløysingspanel på finansområdet skal ha ekspertise på den aktuelle finansielle tenesta.

Dei norske forpliktingane på finansielle tenester byggjer på «Forståing om forpliktingar i samband med finansielle tenester». Dette er ei forståing som er utarbeidd i fellesskap mellom ei gruppe WTO-land (i hovudsak OECD-land) for å sikre eit felles ambisjonsnivå for forpliktingane innanfor finansielle tenester. Forståinga byggjer på ei generell føresegn om at landa, på dei områda som forståinga gjeld, berre kan oppretthalde handelshinder viss dei allereie fanst då avtala vart inngått. Noreg kan innanfor verkeområdet til forpliktingane ikkje innføre tidlegare restriksjonar for handel med finansielle tenester utan å kome i konflikt med avtala. Forpliktingane på finansielle tenester som Noreg har teke på seg i GATS, er forpliktingar som Noreg allereie har teke på seg etter regelverket for finansielle tenester i EØS-avtala og i kapital- og tenestekoden i OECD.

Etter forståinga om finansielle tenester er det i hovudsak etablering av kommersielt nærvær som er omfatta av GATS-forpliktingane for finansielle tenester, mens grensekryssande handel med finansielle tenester berre i avgrensa grad er omfatta av avtala.

4.3.2.1 Marknadstilgjenge. Etablering av kommersielt nærvær

Forpliktinga om å tillate etablering av kommersielt nærvær inneber at finansielle tenesteleverandørar som høyrer heime i WTO sine medlemsland, skal kunne etablere eller utvide eit kommersielt nærvær i Noreg ved å etablere anten eit dotterselskap eller ein filial her i riket.

GATS gjev, i motsetning til for eksempel EØS-avtala, høve for kvart enkelt medlemsland til å fastsetje krav om løyve til å drive verksemd i landet. Krava kan mellom anna gjelde soliditet og forsvarleg tilsyn i heimlandet. I motsetning til EØS-avtala opnar GATS-regelverket for at filialar av finansinstitusjonar i andre medlemsland skal vere underlagde dei same reglane som gjeld føretak som er etablerte her i riket. Det kan også fastsetjast særskilde reguleringar for utanlandske filialar for å kompensere for at filialen ikkje er ein juridisk person. Det er for eksempel tillate etter GATS å stille krav om at filialar må deponere kapital her i riket som tryggleik for skyldnadene sine. Det avgjerande er at dei utanlandske føretaka skal sikrast reelt sett like gode rammevilkår som nasjonale verksemder.

4.3.2.2 Marknadstilgjenge: Grensekryssande levering av finansielle tenester

Forpliktingane etter GATS-avtala og forståinga om finansielle tenester omfattar generelt ikkje rett til å yte grensekryssande finansielle tenester (leveringsmåte 13). I forståinga er det likevel presisert at utanlandske forsikringsselskap skal ha høve til å yte grensekryssande attertrygding mot den norske marknaden. Avtala gjev også høve til grensekryssing innan blant anna sjø- og transportforsikring. I tillegg krev forståinga om finansielle tenester at norske innbyggjarar skal kunne kjøpe bankrelaterte finansielle tenester i utlandet (leveringsmåte 2, forbruk i utlandet).

Avgrensinga mellom leveringsmåte 1 (grensekryssande tenesteyting) og leveringsmåte 2 (forbruk i utlandet) har ikkje vore heilt klar sidan GATS vart etablert. I WTO har det vore lansert ulike tilnærmingar basert på kvar kjøparen er, kvar seljaren er eller kvar sjølve tenesta er. Dette har ein del å seie, sidan medlemslanda gjerne har teke på seg meir omfattande plikter under leveringsmåte 2 enn under leveringsmåte1. For finansielle tenester har Noreg til liks med fleire andre land ført inn i bindingslista korleis grensa skal trekkjast. Leveringsmåte1 er i den norske bindingslista definert som føresegner retta mot tenestetilbydaren som hindrar tenesteyting i Noreg. Leveringsmåte 2 er i den norske bindingslista definert som føresegner retta mot norske forbrukarar. Andre land skil blant anna ut ifrå om føretaka driv for eksempel aktiv marknadsføring. Reglane i norsk rett på området seier at finansielle tenesteleverandørar som høyrer heime utanfor EØS-området, ikkje aktivt kan tilby grenseoverskridande finansielle tenester i Noreg. Det norske regelverket gjev likevel ikkje noko forbod for norske forbrukarar mot å bruke eller kjøpe finansielle tenester i utlandet på eige initiativ.

4.3.2.3 Innanlandske reguleringar

GATS-avtala og vedlegget om finansielle tenester anerkjenner landa sin rett til å regulere finansielle tenester og legg, innanfor rammene av krava om nasjonal behandling og marknadstilgjenge, ikkje innskrenkingar på retten til å fastsetje offentlege rammevilkår.

Offentlege rammevilkår vert gjerne delte inn i tilsyns- og soliditetskrav («prudential measures») og andre krav («non-prudential measures»). Vedlegget om finansielle tenester inneheld ei føresegn om innanlandske reguleringar som seier at resten av avtala ikkje skal være til hinder for at styresmaktane kan treffe tiltak av tilsynsomsyn. Denne føresegna vert ofte omtalt som «prudential carve-out». Kva slags tiltak som kan styresmaktane kan treffe i medhald av føresegna vert ikkje eksplisitt definert i vedlegget om finansielle tenester, men omfattar til dømes fastsetjing av reglar om kapitaldekning, restriksjonar på porteføljeallokering, krav om etablering av rapporteringsrutinar og fastsetjing av lisenskrav som ikkje er meir kompliserte enn nødvendig ut ifrå omsyn til soliditet. Desse tiltaka er meinte å ta sikre interessene til debitor og kreditor, kvaliteten i tenesta og stabiliteten og integriteten i det finansielle systemet. Finanskrisa i 2008/2009 viste at «prudential carve-out» gjev styresmaktene tilstrekkeleg handlingsrom til å handtere problem i finanssektoren på ein god måte.

Hovudregelen i GATS-avtala er at reguleringar er tillatne så framt dei ikkje diskriminerer nasjonale eller utanlandske tenestetilbydarar. Styresmaktene kan difor også regulere finansmarknadane ut over av reine tilsynsomsyn, for eksempel ved pålegg om utlån til bestemte sektorar eller geografiske område eller til ei gjeven rente, sjølv om reguleringane kan påverke strukturen og konkurransen i finanssektoren. Reguleringar som framstår som innskrenkingar av marknadstilgjenget eller den nasjonale behandlinga, eller som diskriminerer utanlandske aktørar, kan berre bli haldt ved lag om dei er ført i bindingslistene. Reguleringar som ikkje står fram som innskrenkingar av marknadstilgjenget eller den nasjonale behandlinga, og som ikkje diskriminerer utanlandske aktørar, fell inn under GATS-artikkel 6 om innanlandske reguleringar og vert underlagt krav om openheit og objektivitet.

I forståinga om handel med finansielle tenester er det ei føresegn om ikkje-diskriminerande reguleringar. Etter føresegna skal medlemslanda leggje vinn på å fjerne eller redusere eventuelle biverknader som visse nærare omtalte tiltak kan ha for dei finansielle tenesteleverandørane. Dette er likevel ei mjuk føresegn som i praksis ikkje vil leggje innskrenkingar på norsk finansmarknadsregulering.

4.3.2.4 Andre forpliktingar i forståinga

Forståinga om finansielle tenester inneheld i tillegg føresegner som gjeld tenesteleverandørar som er etablert i landet, om høve til å overføre og prosessere finansiell informasjon, krav om tilgang til mellom anna børsar, oppgjerssentralar og betalingssystem, og høve til å delta i offentlege innkjøp på like vilkår.

Dette er forpliktingar som det ikkje har vore problematisk for Noreg å følgje. Forpliktingane gjeld berre verksemder som er etablerte her i riket, det vil seie norske dotterselskap og filialar.

I forståinga om finansielle tenester er det også ei plikt til ikkje å stengje nye finansielle tenester ute frå marknaden. Nye finansielle tenester er tenester som vert tilbodne i eit anna medlemsland, og som enno ikkje finst her i riket.

4.3.3 Femte protokoll

Som ein del av forhandlingsresultatet om handel med tenester frå Uruguay-runden som vart avslutta i 1993, vart det vedteke at forhandlingar om marknadstilgjenge for finansielle tenester skulle vidareførast med sikte på ei sluttføring innan 30. juni 1995. Desse forhandlingane vart fullførde i juli 1995 med ein interimsavtale, andre protokoll i GATS, som vart sett i kraft 1. september 1996 og stoppa 1. november 1997. For Noreg sin del innebar forhandlingsresultatet blant anna at det etter gjevne kriterium skulle opnast for at finansielle tenesteleverandørar heimehøyrande utanfor EØS-området kunne opprette filial og drive verksemd i Noreg.

Sidan andre protokoll i GATS var ein mellombels avtale, vart det i 1996 sett i gang forhandlingar om ein ny protokoll som erstatning for den. Desse forhandlingane vart avslutta 13. desember 1997 og resulterte i ein ny avtale: femte protokoll i GATS. Protokollen vart sett i kraft 1. mars 1999.

Det var ikkje påkravd med endringar i det norske regelverket for finansielle tenester som følgje av den nye avtala. Norsk tilslutning til femte protokoll innebar at den norske bindingslista, i tråd med den generelle forpliktinga om at landa berre kunne oppretthalde handelshinder som allereie fanst då avtala vart inngått, vart ajourført med endringar som allereie var sette i kraft i norsk regelverk. I tillegg vart det gjort visse justeringar av framstillingsmessig art. I forhandlingane om femte protokoll vart det ikkje reist krav frå andre medlemsland mot Noreg, og Noreg tok ikkje opp krav mot andre medlemsland.

Femte protokoll eliminerte eller reduserte avgrensingar på utanlandsk eigarskap og opna for moglegheit til å etablere filialar og utvide noverande verksemder med nye finansielle tenester.

4.3.4 Norsk regelverk og norske reservasjonar i GATS-bindingslista

Den norske marknaden for finansielle tenester er i internasjonal samanheng liberal, og Noreg har få reservasjonar i bindingslistene. Dei gjeldande norske reglane for marknadstilgjenge for finansielle tenesteleverandørar som høyrer til utanfor EØS-området, opnar for å gje konsesjon til å etablere dotterselskap og filial i Noreg. Dette er i tråd med forpliktingane våre ifølgje mellom anna GATS.

For å få ein slik konsesjon må tenesteleverandøren ha løyve til å drive tilsvarande verksemd i heimlandet og vere undergjeven forsvarleg tilsyn der. Vidare må det vere etablert eit tilfredsstillande samarbeid mellom tilsynsstyresmaktene i heimlandet og Finanstilsynet. Utanlandske finansinstitusjonar kan også få løyve til å etablere dotterselskap i Noreg gjennom nyetablering eller oppkjøp. I løyvebehandlinga vert det lagt stor vekt på ikkje-diskriminerande omsyn, som omsyna til soliditet og til konkurranse.

Ein viktig del av det norske solididetsregelverket på finansmarknadsområdet er krav om at eigarar skal vere kvalifiserte, og krav om eigarspreiing. Tidlegare var det faste grenser for kor store eigardelar eit føretak kunne ha til dømes i finansinstitusjonar og verdipapirføretak. Dette er reflektert i den norske bindingslista til GATS i form av reservasjonar i forpliktingane om marknadstilgjenge. I nyare tid er desse reglane for det meste erstatta av kvalitative eigarkontrollreglar, der styresmaktene vurderer konkret om ein eigar er eigna til å ha ein gjeven eigardel. Det norske regelverket er såleis meir liberalt enn det som går fram av forpliktingane i GATS.

For einskilde former for finansielle tenester stiller norsk lovgjeving krav om at etablerte selskap må ha ei spesifikk juridisk form, for eksempel aksjeselskap eller allmennaksjeselskap. Lovgjevinga stiller også krav om at den daglege leiaren og minst halvparten av styret skal vere busett i EØS-området. Dette er presisert i bindinglistene til GATS. Det er også presisert i bindingslista at norsk regelverk krev at livs- og skadeforsikringsverksemd skal drivast i forskjellige selskap, etter det såkalla separasjonsprinsippet. Kravet til separasjon mellom livsforsikring og skadeforsikring er hovudsakleg grunngjeve i sikkerheitsomsyn. Livsforsikringsselskap skal halde seg til livsforsikring og ikkje ha høve til å ta på seg den risikoen det å drive med skadeforsikring ber med seg.

For dei grensekryssande finansielle tenestene, det vil seie leveringsmåte 1 og leveringsmåte 2, har Noreg teke få reservasjonar i bindingslistene. Dette kjem fyrst og fremst av at omfanget av pliktene er svært avgrensa i forståinga om finansielle tenester. Det er i fyrste rekkje attertrygding og sjø- og transportforsikring som er omfatta av forståinga, jf. omtale i avsnitt 4.3.2.2 ovanfor. For slike tenester er den norske marknaden open, men det vert føresett at sjø- og transportforsikring vert mekla gjennom ein norsk forsikringsmeklar.

I dei norske GATS-bindingslistene ligg det også nokre reservasjonar som ikkje lenger er knytte til reelle innskrenkingar i det norske regelverket. I bindingslista står det mellom anna at Verdipapirsentralen har monopol på registrering av finansielle instrument i Noreg, og at filialar av utanlandske banker og verdipapirføretak ikkje kan vere kontoførarar i det norske verdipapirregisteret. Desse innskrenkingane fall bort med verdipapirregisterlova som kom i 2002.

4.4 TISA

TISA, som står for «Trade in Services Agreement», er meint å verte ei fleirstatleg avtale om handel med tenester. Avtala vert forhandla fram av 24 WTO-medlemer, mellom anna EU, som representerer sine 28 medlemsland. I alt er 51 land representerte i forhandlingane. Bakgrunnen for TISA-forhandlingane er manglande framdrift i WTO-forhandlingane. Handel med tenester vert stadig viktigare, og det er behov for å oppdatere internasjonale handelsreglar for ein sektor som er i stadig utvikling.

TISA-landa representerer i dag om lag 70 prosent av verda sin handel med tenester. Det er ei viktig målsetjing for prosessen at han skal freiste å trekkje til seg så brei deltaking som mogleg, slik at avtala seinare kan gå inn som ein del av WTO-rammeverket. TISA byggjer derfor på avtaleverket til GATS. Det å sikre GATS-kompatibilitet er ein viktig raud tråd i forhandlingane.

Ein av ambisjonane for Noreg i TISA-forhandlingane er å oppnå eit godt forhandlingsresultat for finansielle tenester. Når det gjeld finans- og forsikringstenester går Noreg særleg inn for betre konkurransevilkår for sjø- og energiforsikring, der Noreg har ein monaleg del av verdsmarknaden.

Noreg har eit liberalt regime for finansielle tenester samanlikna med mange andre land. Eit godt resultat i forhandlingane vil derfor i fyrste rekkje kunne føre til at norske tenesteleverandørar kan oppnå betre rammevilkår for eksport av finansielle tenester. I denne prosessen hentar regjeringa inn innspel frå næringa for å kunne målrette norske forhandlingsutspel mot dei faktiske hindringane som næringa møter. Finansdepartementet og Utanriksdepartementet har i denne prosessen mellom anna hatt møte med Finans Norge og CEFOR, den nordiske foreininga for sjøforsikrarar.

To av kjerneføresegnene i TISA verkar saman og inneber at landa ikkje kan innføre større unnatak frå likebehandlingsprinsippet enn det som følgjer av:

• regelverket som gjaldt ved inngåinga av avtala

• regelverk som er vedteke seinare, og som reduserer forskjellsbehandlinga samanlikna med det regelverket som gjaldt ved inngåinga av avtala.

I TISA vil desse føresegnene berre gjelde for nasjonal behandling, det vil seie for tiltak som forskjellsbehandlar utanlandske og lokale tilbydarar som er inne på marknaden. Dei gjeld ikkje for marknadsinngang, altså i kva grad utanlandske føretak har høve til å tilby tenestene sine på marknaden.

Den siste føresegna tyder at når eit land har fjerna ei ordning som ikkje er i samsvar med avtala på eit område der landa har teke forpliktingar, så kan landet ikkje innføre ordninga att. På denne måten vert liberaliseringsnivået gradvis auka. For eksempel har Noreg eit krav om fast bustad for dagleg leiar i ei bedrift etablert i Noreg. Dette har Noreg i opningstilbodet gjort til gjenstand for ei slik føresegn. Dersom dette kravet vert fjerna frå norsk regelverk, vil det ikkje kunne innførast att.

Det norske opningstilbodet i TISA-avtala vart lagt fram hausten 2013. Opningstilbodet byggjer på den beste frihandelsavtala Noreg har inngått gjennom EFTA. Samanlikna med GATS inneber opningstilbodet at ein del av reservasjonane som ikkje lenger er reflekterte i gjeldande regelverk, er teke ut. Dette gjeld for eksempel reservasjonane knytte til verdipapirsentralen og eigarkontrollreglane. I tillegg vil tilbodet gje betre marknadstilgjenge for grensekryssande sjø- og energiforsikring, i tråd med norsk lovgjeving.

4.5 Frihandelsavtaler

4.5.1 Innleiing om EFTA-samarbeidet

EFTA-samarbeidet, som skriv seg tilbake til 1960, har gjeve viktige bidrag til internasjonaliseringa av norsk næringsliv, i fyrste rekkje ved å etablere frihandel mellom dei nordiske landa, Storbritannia, Portugal, Sveits og Austerrike. Då Storbritannia og Danmark forlét EFTA og gjekk inn i EF i 1973, vart det forhandla fram frihandelsavtaler med EF for EFTA-landa som var att. Etter den siste EU-utvidinga i 1995 består EFTA i dag av Noreg, Sveits, Island og Liechtenstein.

Noreg har inngått 27 bilaterale frihandelsavtaler med 37 land. Heile 25 av dei 27 avtalene er inngåtte gjennom EFTA-samarbeidet. Ei rekkje forhandlingar om nye frihandelsavtaler er sett i gang. Dei fleste av dei nyare frihandelsavtalene inneheld eit kapittel om handel med tenester.

4.5.2 Om forpliktingane i EFTA-avtalene

Eit særtrekk ved frihandelsavtalene er at utforminga av avtalepliktene vil variere noko frå land til land, avhengig av kva partane klarer å verte einige om. Hovudtrekka er likevel i hovudsak dei same.

EFTA-avtalene har, på same måte som GATS, eit eige vedlegg om finansielle tenester. Vedlegget om finansielle tenester i EFTA-avtalene byggjer på GATS, blant anna føresegna om definisjonar og om innanlandske reguleringar (unnataket som gjer høve til å treffe tiltak av tilsynsomsyn), men er ofte også supplert med føresegner frå forståinga om finansielle tenester.

Blant føresegnene som ofte er inkluderte i frihandelsavtalene, er føresegner om openheit og om handsaming av søknader om løyve. Målet med føresegnene er å sikre tenesteleverandørane klare rammer for etablering av verksemd og å sikre at ikkje rettane etter avtala vert trenerte i offentlege prosessar. Avtaleføresegnene om openheit og behandling av konsesjonssøknader er i tråd med norsk forvaltningsrett.

Til liks med forståinga om finansielle tenester inneheld avtalene ofte også føresegner om tilgang til nasjonale betalings- og oppgjerssystem, nye finansielle tenester og overføring og behandling av informasjon.

Frihandelsavtalene, som for eksempel avtala med Ukraina, inneheld gjerne også ei føresegn om at partane skal jobbe for å få gjennomført og teke i bruk både Baselkomiteen sine grunnprinsipp for godt banktilsyn, standardane og prinsippa som Den internasjonale organisasjonen for forsikringstilsyn (IAIS) har fastsett og målsetjingane og prinsippa for verdipapirtilsyn som er vedtekne av International Organisation of Securities Commissions (IOSCO).

På same måte som GATS inneheld frihandelsavtalene bindingslister som melder dei spesifikke pliktene som kvart land har påteke seg. Dei konkrete pliktene kan variere frå avtale til avtale. I dei beste frihandelsavtalene byggjer forpliktingane innanfor finansielle tenester på det siste tilbodet til Noreg i forhandlingane om ei revidert GATS-avtale (Doha-forhandlingane) frå 2005. I dette tilbodet, og i avtalar som byggjar på dette tilbodet, er ein del reservasjonar som ikkje lenger har grunnlag i lova, for eksempel om verdipapirregister, ikkje vidareførte. I tillegg er marknadstilgjenge for sjø- og energiforsikring utvida samanlikna med GATS. Ingen av frihandelsavtalene har innehalde forpliktingar på finansielle tenester som har gjort det naudsynt med endringar i norsk regelverk.

4.5.3 EFTA-konvensjonen. Avtala mellom Noreg og Sveits

EFTA-konvensjonen dannar grunnlaget for EFTA og regulerer handelen mellom EFTA-statane. Fordi EØS-avtala regulerer handelsforholdet mellom Island, Liechtenstein og Noreg, vil EFTA-konvensjonen i praksis berre brukast mellom Sveits og dei tre EFTA-statane som er partar i EØS-avtala.

EFTA-konvensjonen vart fullstendig revidert i 2001, blant anna for å bringe samarbeidet mellom Sveits og dei andre EFTA-landa opp på det same nivået som samarbeidet mellom Sveits og EU har vore på etter at desse to framforhandla bilaterale avtaler seg imellom. Både den reviderte EFTA-konvensjonen og dei bilaterale avtalene vart sette i kraft 1. juli 2002.

Det einaste direktivet på finansmarknadsområdet som vert omfatta av dei bilaterale avtalene mellom Sveits og EU, og dermed også Noreg og Sveits, er skadeforsikringsdirektivet. Dette inneber at samarbeidet mellom Noreg og Sveits på finansmarknadsområdet er relativt innskrenka samanlikna med samarbeidet på andre område. EFTA-konvensjonen opnar likevel for at landa kan utvikle samarbeidet bilateralt.