Oassi 1
Ráđđehusa sámepolitihka vuođđu
1 Ráđđehusa sámepolitihka vuođđu
1.1 Ráđđehusa sámepolitihka prinsihpat ja árvovuođđu
Ráđđehusa sámepolitihka prinsihpat leat vuođđuduvvon ráđđehusa bajimus árvvuide – rievttalašvuohta ja searvevuohta, ealli álbmotstivra, ceavzilis ovdáneapmi, sosiála ja servodatkritihkalaš beroštupmi, maid vuođus leat min kulturárbi ja humanisttalaš árvvut ja jurdagat.
Soria Moria-julggaštus lea daiguin geatnegasvuođaiguin mat leat riikkaidgaskasaš šiehtadusain, nationála lágain ja aktiiva ovttasbarggus Sámedikkiin ráđđehusa vuođđu go áigu seailluhit ja ovddidit sámi kultuvrra Norggas. Ráđđehus áigu jođihit sámepolitihka mii lea vuođđuduvvon rievttalašvuhtii ja sámiid ja riikka eará olbmuid buriid gaskavuođaide. Sámepolitihka vuođđu lea dat go Norgga stáhta lea álgoálggus juo vuođđuduvvon guovtti álbmoga eatnamiidda, namalassii sámiid ja dáč-čaid, ja dasa ahte goappašiin álbmogiin leat ovttalágan vuoigatvuođat ja vejolašvuođat ovddidit kultuvrraset ja gielaset. Eatnašat máilmmi sámiin orrot Norggas, ja dat erenoamážit geatnegahttá Norgga stáhta viiddis mearkkašumis ovddidit sámi kultuvrra. .
Ráđđehusa barggu vuođus lea dat jurdda ahte buot olbmot leat riegádan friddja, áidnolaš ja, rihkokeahtes olmmožin. Mii áigut iežamet politihkain duddjot friddjavuođa juohke olbmui. Olbmo nana searvevuohta nuppiiguin lea buoremus vuođđogeađgi masa son sáhttá hukset iežas individuála eallinprošeavttaid. Dan friddjavuhtii gullá datge, ahte son beassá válljet sápmin eallit nuppiid sámiid searvvisge.
Ráđđehus danne áigu jođihit dakkár politihka mii sáhttá nu bálvalit sámi álbmoga, ahte sámi gielas, kulturvrras ja servodateallimis lea sihkkaris boahtteáigi Norggas. Dan seammás ráđđehus áigu jođihit aktiiva sámepoltihka ovttasráđiid eará riikkaiguin main sápmelaččat orrot, ja ainge áigu leat mielde ovddideamen riikkaidgaskasaš álgoálbmotbarggu maid ON ja eará riikkaidgaskasaš ásahusat jođihit. Davviriikkalaš sámekonvenšuvnna joatkinbargu lea deaŧalaš oassi das, ja dat sáhttá konkrehtet sámiid iešmearridanvuoigatvuođa sisdoalu.
Ráđđehussii lea Sámediggi, mii lea sámiid ovddasteaddji álbmotválljen orgána, sámepolitihka deaŧaleamos eaktudeaddji.. Sámedikkis ferte leat duohta dadjamuš buot surggiin mat leat dea-ŧalaččat sámi servodahkii, iige sámepolitihka leat vejolaš sirret servodagas muđui. Danne fertejit Norgga almmolaš eiseválddiid buot hálddašandásit aktiivvalaččat váldit badjelasaset ovddasvástádusa das, mo sii hábmejit ja čađahit sámepolitihka váldesurggiineaset.. Ráđđehusa ulbmil lea ahte sámi iešvuohta galgá beassat bures ovdánit searválagain dainna servodagain mii muđui lea, muhto nu ahte sámiid sajádat ja vuoigatvuođat Norgga álgoálbmogin vuhtiiváldojuvvojit.
Go lea čielga eanetlohkodemokratiija, de das sáhttá leat váttis bures fuolahit sámi beroštumiid, kultuvrra ja vieruid. Danne dárbbašuvvojit mekanismmat mat sihkkarastet ahte sámiid oainnut ja árvvoštallamat šaddet dan vuođu oassin mas almmolaš mearridanproseassat dáhpáhuvvet. álgoálbmogin sámiin lea ILO-konvenšuvnna nr. 169 vuođul vuoigatvuohta ráđđádallat dakkár áššiin mat sáhttet njuolga váikkuhit sidjiide. Dakkár ráđđádallamiid galget ráđđádallit konvenšuvnna mielde dahkat buriin dáhtuin ja dakkár vugiiguin mat sohpet dillái, ja dainna ulbmiliin ahte šattašuu ovttamielalašvuohta dahje doarjja árvaluvvon doaibmabijuide. Dát lea Sámedikki ja stáhta eiseválddiid gaskasaš ráđđádallamiid čađahanvugiid vuođđun.
Kultuvrralaš kontinuitehta vejolašvuođat, dat ahte sámi kultuvra galgá viidáseappot dolvojuvvot ja ovddiduvvot buolvvas nubbái, lea mihá buoret dál go dušše moaddelot jagi dás ovdal. Dat lea aktiiva almmolaš politihka boađus, mii doarju sámiid dáhtu ovddidit kultuvrraset. Muhtin surggiin, erenoamážit sámegiela hálddašanguovllus, lea dál šaddamin ođđa sámebuolva mas lunddolaččat lea gielalaš ja kultuvrralaš vuođđu mii ferte jus galgá sáhttit eallit ollislaš eallima mas lea oadjebasvuohta sihke sámi identitehta, giela ja kultuvrra hárrái. Sii eai leat šaddan vásihit dan dáruiduhttinpolitihka maid sin váhnemat ja sin váhnenbuolva šattai vásihit. Dan seammás de leat iešguđetlágan dilit sámi guovllus. Ain lea nu ahte ollu sámit geat orrot árbevirolaš sámi guovlluin, eai beasa vásihit buorrin dan vuoigatvuođa- ja politihkkaovdáneami mii lea leamaš ávkin Norgga sámiide. Guovddušteami ja gávpoguvvama dihte leat maid ollu sámit fárren gávpogiidda ja guovlluid guovddážiidda. Sámi álbmot lea hui girjái. Dat girjáivuohta boahtá ovdan máŋgga sámegielas/váldosuopmanis, kultuvrralaš dovddahemiin ja ássamiin ja ealáhusheivehemiin. Dan girjáivuođas lea deaŧalaš váldit vára. Dat lea Norgga sámepolitihka guovdils hástalusat.
Sámegielas lea ain uhkiduvvon sajádat. Sámi giellaguoddiid geahppáneapmi lea stuorát go lassáneapmi. Nu lea dilli erenoamážit dain guovlluin mat leat olggobealde sámegiela hálddašanguovllu, ja doppe orrot eatnašat Norgga sápmelaččain. Guhkit áigái dat ii leat kultuvrralaččat ceavzilis dilli, ja dat lea okta dain stuorámus áitagiin min oktasaš kulturárbái. Nuortalašgiella ii leat šat ealli juohkebeaivválaš giella Norggas. Oarjelsámegiella ja julevsámegiella leat seamma áitojuvvon dilis. Maiddái davvisámegiellage lea uhkiduvvon riddo- ja vuotnaguovlluin. Ovdamearkka dihte leat jahkásaččat dušše sullii 500 oahppi geat oahpahallet sámegiela joatkkaskuvladásis, ja sis lea dušše moaddásis sámegiella vuosttašgiellan.
Ealli sámegiella lea guovdilis oassi sámi kultuvrras. Jus eai leat doarvái sámi giellaguoddit ja giellabargit, de lea váttis govahallat ođđaáigásaš sámi servodaga. Ii dalle leat vejolaš addit sámegiela oahpahusa mánáidgárddiin, vuođđooahpahusas, joatkkaoahpahusas ii ge alit oahpahusas. Dearvvašvuođa- ja sosialbálvalusat eai dáidde nagodit addit doarvái buori fálaldaga sámegielalaš geavaheddjiide. Sámegielalaš geavaheaddjit eai dáidde beassat vásihit buriid almmolaš bálvalusaid sámegillii. Ii ge almmolaš sámi ságastallan leat vejolaš jus eai leat journalisttat geat máhttet sámegiela bures. Danne áigu ráđđehus láhčit dili áŋgiruššamii sámegielain. Mii áigut buoridit sámegiel oahpahusvejolašvuođa buotahkásaš olbmuide.
Sámepolitihkalaš hástalusat gielas ja kultuvrras fertejit čovdojuvvot nu, ahte dat nannejit almmolaš ovddasvástádusa ja rolla sámi geavaheddjiid ektui, guovdilis čálgobargguin, omd. dearvvašvuođas, fuolahusas ja oahpahusas. Dainna vugiin sáhttá čálgostáhta addit dakkár fálaldagaid mat váldet vuhtii sámi giella- ja kulturduogážage. Dat eaktuda aktiiva politihka vai šattašedje sámegielalaš ja sámekultuvrralaš perspektiivvat almmolaš bálvalusaide ja fálaldagaide.
Ráđđehus áigu jođihit dakkár politihka mii geahpeda erohusaid servodagas. Mii áigut jávkadit geafivuođa go nannet almmolaš sihkarvuođafierpmadagaid ja addit bargguhemiide vejolašvuođa máhccat aktiiva bargui fas. Dat lea deaŧalaš sámii-de ja sámi guovlluidge. Ain odnege váilu máhttu daid erohusaid birra mat sáhttet leat sámiin ee. eallindili dáfus.. Danne lea deaŧalaš bargat sámegiela vástesaš statistihkain. Dárbu lea čalmmustit sámeáššiid gelbbolašvuođa ovddideami čálgostáhta ásahusain, ee. Bargo- ja čálgoetáhtas. Dárbu lea čađahit oktilaččat buori ja kritihkalaš dutkama mii guoská sámi servodatdiliide. Dutkan ferte háhkat vuođđodieđuid maid vuođul lea vejolaš ovddidit sámi servodaga ja hábmet dan sámepolitihka maid eiseválddit ain goasge čađahit. Sámit galget ieža oassálastit dakkár dutkamii.
Ráđđehus áigu vuostálastit juohkelágan vealaheami, duolbmama, toleránssa váilli ja rasismma. Mii áigut jođihit dakkár politihka mii ovddida nissonolbmuid ja dievdduid ovttadássásašvuođa. Persovnnalaš friddjavuođa buoremus vuođđu lea dat, go olmmoš atná nuppi árvvus , ja go lea toleránsa ja girjáivuohta, ja rabasvuohta ja árvvasvuohta. Ii ovttainge giige galgga meannudit eará ládje go nuppiiguin sohkabeali geažil, sosiála duogáža geažil, oskku gežil, dihto čerdii gullevašvuođa geažil, liikeivnni geažil, doaibmandási dahje seksuála soju geažil. Buohkain galget leat ovttalágan vejolašvuođat ovdánit ja atnit iežaset návccaid, maiddái siige geat dárbbašit lasseveahki servodagas, vai sis leat seamma vejolašvuođat go earáin. Dat lea maid ráđđehusa sámepolitihka vuođđu. Dalle lea maid dárbu erenoamáš doaibmabijuide muhtin surggiin, vai lea duohta oktadássásaš-vuohta.
Ráđđehus áigu jođihit dakkár politihka mii lea mielde duddjomin deaivvadanbáikkiid olbmuide. Mii áigut loktet árvvu dáidaga, kultuvrra ja faláštallama rollas. Vuolggaheaddji kulturpolitihkka galgá nannet kultuvrra mearkkašumi ja leahkima olles servodagas. Buohkain galget leat olámuttus kulturvásáhusat beroškeahttá das, gos dal de orožit, ja beroškeahttá sin sosiála gulavašvuođas. Ráđđehussii lea deaŧalaš ahte Sámediggi stivre ja ahte das lea ovddasvástádus sámi kulturpoltihkas. Seammás lea deaŧalaš ahte kultureallin muđui lea mielde ovddideamen sámi kultuvrra ja riikka eará kultuvrraid deaivvadeami. Girjáivuođajahki lea dan oktavuođas deaŧalaš. Ráđđehus áigu ásahit lagaš ovttasdoaibmama eaktodáhtolaš ja idealla organisašuvnnaiguin. Maiddái sámi oktavuođas lea siviila servodat mas leat eaktodáhtolašdoaimmat mearrideaddjin sámepolitihka ovdáneamis. Eaktodáhtolaš barggu bokte barggahuvvojit olbmot dakkár bargguiguin mat leat deaŧalaččat ja mat leat ávkin servodahkii. Sámi birrasiidda maid lea deaŧalaš ahte lea nana organisašuvnaeallin mii sáhttá čatnat oktii olbmuid ja mii lea fárus seailluheamen oktasaš árvvuid ja kultuvrralaš identitehta.
Ráđđehus áigu jođihit ođđaáigásaš ja ovddosguvlui manni politihka duddjon dihte árvvuid. Mii áigut geavahit olles riikka ja dan luondduriggodagaid. Mii áigut hukset buriid gulahallanvugiid vai beassat atnit miehtá riikka daid árvoháhkama vejolašvuođaid mat gávdnojit. Sámi guovlluin leat erenoamáš hástalusat maid lea dárbu váldit vuhtii. Sámit leat nu movt eará eanan- ja čáhcegeavaheaddjit, háhkan individuála ja kollektiiva geavahan- ja oamastanvuoigatvuođaid mat leat boahtán geavaheamis áiggiid čađa. Dasa lassin leat sámiin kollektiiva vuoigatvuođat álgoálbmogin, ja daid sáhttet geavahit luondduriggodagaid ávkkástallamis. Ealáhusat ja barggaheapmi leat vuođđun sámi guovlluid ássamii. Vuođđoealáhusat nu movt boazodoallu, eanandoallu ja guolásteapmi leat guovddáš oasit sámi kultuvrra ávnnaslaš vuođus. Lotnolasealáhusat, go olbmot doaimmahit oktanaga árbevirolaš sámi ealáhusaid, nugo eanandoa-lu, duoji, guolásteami, boazodoalu ja meahcástan-ealáhusaid, vai seailluhit ja buvttadit sámi kultuvrra. Dan seammás leat sámit hui stuorra oassi muđui eará ealáhusain ja bargoeallimis. Sámi guovlluid ássama vuođđun leat aktiiva ealáhus- ja barggahanpolitihkka ovttas áŋgirušši guovllupolitihkain. Ráđđehus háliida ahte Sámedikkis lea duohta váikkuheapmi eanandoallo-, boazodoallo- ja guolástanpolitihka hábmemii, ja mearrideaddji resurssaid hálddašeapmái sámi servodahkii ávkin. Danne áigu ráđđehus ee. nannet Sámedikki rolla arealplánema oktavuođas iežas árvaluvvon ođđa plánaosiin plána- ja huksenláhkii. Sámedikki aktiiva mieldemearridemiin ráđđehus dáhttu ahte dat oassálastá oktasaš hástalusaide sihkkarastin dihte oadjebas ássama, barggaheami, ealáhusovddideami, árvoháhkama ja čálggu.
Ráđđehus lea jagi 2008 álggahan árvoháhkanprográmma sámi guovlluid lotnolasealáhusaide. Sámediggi hálddaša dan prográmma ja das leat mielde mátkeealáhussii gullevaš doaibmabijut. Sámi kultuvrii vuođđuduvvon mátkeealáhus lea dakkár ealáhus mii lea stuorrumin. Ráđđehus áigu láhčit dili buorrin mátkeealáhusovdáneapmái sihkkarastin ja nannen dihte sámi guovlluid ealáhusaid. Sámi mátkeealáhusaid ovddideamis fertejit sámi árvvut adnojuvvot gutnis.
Dálkkádatrievdamat dagahit stuorra hástalusaid álgoálbmotkultuvrraide, ealáhusheivehemiide ja servodatovdáneapmái. Sámi kultuvra lea ain nannosit čadnojuvvon vuođđoealáhusaide ja das lea lagašvuohta lundui. Ráđđehus áigu iežas biraspolitihka hukset dan vuođđojurdagii mii lea ceavzilis ovdáneamis, gearggusvuođaprinsihpas, ja dasa ahte lea solidaritehta iežamet maŋisbohttiiiguin. Mii áigut jođihit dakkár politihka mii hálddaša riggodagaid buoret vugiin, mii fuolaha biologalaš šláddjiivuođa ja unnida nuoskkidemiid vai hehttešeimmet dálkkádatrievdamiid mat bohtet olbmo daguid geažil. Mii dárbbašit geatnegahtti riikkaidgaskasaš ovttasbarggu čoavdin várás máilmmeviidosaš birashástalusaid. álgoálbmogiid árbevirolaš máhttu veadjá leat deaŧalaš dálkkádathástalusaid oktavuođas ja olbmuid ja luonddu ovttasdoaibmamis. Danne lea ráđđehussii deaŧalaš sápmelaččaid oassálastin dálkkádatáššiid bargui ja lea maid deaŧalaš ahte sámit ásahusaideaset bokte sáhttet leat mielde ásaheamen máhttovuođu luonddu, birrasa ja dálkkádatrievdamiid oktavuođas. Go bargat gáhttenvuogádagaiguin, de lea deaŧalaš váldit vuhtii sámi dološ vieruid ja guovllu árbevirolaš geavaheami ja ealáhusdoaimmaheami. Sámi guovddášguovlluin leat stuora luondduárvvut ja lea riikii deaŧalaš bargu daid seailluhit maŋit áiggiide – iiba unnimusatge danne vai ain livččii vuođđu sámi ássamii, ealáhusdoaimmaide ja kultuvrii.
Ráđđehusa davviguovlopoltihkka galgá leat mielde dahkamin oadjebassan davviguovlluid álgoálbmogiid eallinvuođu, ealáhusaid, historjjá ja kultuvrra. Davviguovlluin ferte čalmmustahttit álgoálbmogiid beroštumiid ja vuoigatvuođaid. álgoálbmogiid historjjá, kultuvrra, ealáhusaid ja servodaga ferte gáhttet ja ovddidit , dan seammás go álgoálbmogat galget beassat oassálastit ja aktiivvalaččat leat mielde álbmogis-álbmogii ovttasbarggus.
1.2 Sámepolitihka riikkalaš rámmat
Norgga sámiid rievttálaš dili ovdáneami vuođđu leat Sami vuoigatvuođalávdegotti ja Sámi kulturlávdegotti čielggadeamit 1980-logus. Riikkaidgaskasaš álgoálbmotrievttálaš ovdáneapmi lea maiddái váikkuhan dillái. Sámi vuoigatvuođalávdegoddi ja Sámi kulturlávdegoddi atne vuođđun ahte Norgga eiseválddiin lea ovddasvástádus sihkkarastit sámi servodateallima ja kultuvrra lágaiguin ja eará doaibmabijuiguin.
Ráđđehus háliida vuosttažettiin fuolahit oppa álbmoga oppalaš lágaiguin. Dattetge leat sierra njuolggadusat mat sihkkarastet sámi álbmoga dili Sámelága paragráfas 110 a ja Geassemánu 12. b. 1987-mannosaš lágas nr. 56 Sámedikki ja eará sámi riektediliid birra (sámelágas). Viidáseappot lea Miessemánu 21. b. 1999-mannosaš láhka nr. 30 olmmošvuoigatvuođaid nannema birra Norgga rievttis (olmmošvuoigatvuođaláhka) dehálaš.
1.2.1 Vuođđolága § 110 a
Vuođđolága § 110 a nanne:
«Lea stáhta eiseválddiid ovddasvástádus láhčit dili nu ahte sámi álbmot sáhttá sihkkarastit ja ovddidit gielas, kultuvrras ja servodateallimis.»
Vuođđolága § 110 a lea sánis sátnái measta nu mo ON-konvenšuvnna 27. artihkal siviila ja politih-kalaš vuoigatvuođaid birra.
Dáinna mearrádusain leat Norgga eiseválddit váldán badjelasaset rievttálaš, politihkalaš ja morálalaš geatnegasvuođa láhčit dilálašvuođaid nu ahte sámit ieža galget sáhttit sihkkarastit sámi servodaga ovdáneami ja váikkuhit dasa. Paragráfa addá Norgga sámiide aktiiva rolla fuolahit iežaset beroštumiid. Vuođđolága paragráfa lea hábmejuvvon sihke suodjaleami ja ovddideami dihtii.
1.2.2 Sámeláhka
Sámeláhka mearriduvvui fuolahan dihtii sámi ál-bmotjoavkku vuoigatvuođaid Norggas. Láhka čielggasmahttá daid bajimus prinsihpaid sisdoalu maid Vuođđolága § 110 a ásaha. Sámediggi ásahuvvui sámelága mearridemiin. Lágas leat mearrádusat Sámedikki bargosuorggi ja válddi birra, Sámediggeválgga birra ja Sámedikki hálddahusa birra. Sámelága ovdabargguin deattuhuvvui sakka ahte Sámedikki váldi galgá ovddiduvvot dikki iežas áddejumi vuođul ja dan vuođul mo oppalaš servodatoaidnu lea sámiid diliin Norggas.
Njuolggadusat sámegiela geavaheami birra bohte lasáhussan sámeláhkii juovlamánu 21. beaivvi 1990. Sámegiela ja sámelága giellanjuolggadusat válddahallojuvvojit dán stuorradiggedieđáhusa 19. kapihttalis.
Sámedikki ásaheapmi lea sámiid vuoigatvuođa čađaheapmi beassat álbmogin organiseret iežas ja ásahit iežas ovddasteaddji ásahusaid. Sámediggi lea sámiid iežas álbmotválljen orgána mii bealušta sámiid ášši ja ovddida sámi beroštumiid. Sáme-dikki bokte besset sámit hállat iežast ovddas riik-kalaš, guvllolaš ja báikkálaš forain. Sámediggi lea jietnaguoddi ovddidettiin sámi beroštusaid ráđđehussii ja stáhtahálddahussii. Nu ožžot sámi beroštumit mat ovddastuvvojit stuorát deattu deaivvadettiin riikkalaš ja stuorraservodaga beroštumiiguin.
Sámelága ovdabargguin, Od.prp. nr. 33 (1986 – 1987) ovddidii ráđđehus prinsihpalaš oainnuid sámiid birra Norgga unnitlohkoálbmogin. Ráđđehus guorrasii Sámi vuoigatvuođalávdegotti vuođđooidnui NOUs 1984: 18. Odeldiggeproposišuvnnas celkojuvvo ahte sámit leat sierra čearddalaš joavku, sierra álbmot, geat leat orron dálá Norgga eanaviidodagain (ja daid rádjálas sii-daguoibmeriikkaid guovlluin) jo ovdal Norgga riikka ásaheami. Cealkámušat čájehit ahte sámiid stáhtus unnitlohkun ja álgoálbmogin lei nannejuvvon sámelága mearridemiin, ja nu dat ii lean gitta riikkaidgaskasaš soahpamušain maid Norga maŋŋá lea vuolláičállán, seammás go dát soahpamušat duođaštit ja nannejit sámepolitihka álgoálbmotdimešuvnna.
Sámelága ulbmil, biddjojuvvon lága §:i 1, lea «lágidit diliid nu ahte sámi álbmot Norggas sáhttá sihkkarastit ja ovddidit iežas giela, kultuvrra ja servodateallima». Odeldiggeproposišuvnnas cealká ráđđehus earret eará (s. 22): « Oppalaččat gehččojuvvon lea dás sáhka mo eiseválddit lágaiguin ja eará doaibmabijuiguin sáhttet váikkuhit dasa ahte sámit sáhttet ceavzit sierra álbmogin boahtteáiggi ge.» Viidáseappot daddjojuvvo ahte « ulbmil bisuhit sámi čearddalašvuođa riikkas ii leat vejolaš sierra doaibmabijuid haga sámi álbmoga várás» (s. 23). Dát dagaha ahte muhtumassii ferte spiehkastit gáržžet áddejuvvon ja formála ovttadássásašvuođas gaskal servodatlahtuid. Muhto áigumuš lea ollašuhttit dásseárvvu viidáset áddejumis, dahje eará sániiguin ollašuhttit sámi kultuvrra ja riikka eará kultuvrra duohta ovttaárvosašvuođa Norgga servodagas. Dohkálaš riektedáhkádusat eai sáhte eambbo vuođđuduvvot eanetlohkoáddejumiide Norggadábálaš ipmárdusa mielde. Sámepolitihkalaš doaibmabijut fertejit ovdal mihtiduvvot eambbo prisihpalaš árvogovahallamiid ektui ja hábmejuvvot daid vuođul go lea sáhka gaskavuođas čearddalaš unnitlohkui.
1.2.3 Olmmošvuoigatvuođaláhka
Olmmošvuoigatvuođalága mearridemiin addojuvvui jagi 1966 ON-konvenšuvdnii siviila ja politihkalaš vuoigatvuođaid birra stáhtus Norgga láhkan, gč. olmmošvuoigatvuođalága § 2. Dat mearkkaša ahte 27. artihkal unnitloguid vuoigatvuođaid birra lea šaddan Norgga láhkan. Konvenšuvnna mearrádusat galget go vuostálasvuohta čuožžila, leat gievrrabut go Norgga eará láhka, gč. § 3. Olmmošvuoigatvuođalágas čuovvu ahte jus Norgga duopmostuollu gávnnaha ahte Norgga láhka šaddá vuostálagaid 27. artihkkaliin, de ferte láhka gáidat. Ráđđehus navdá ahte leaikkal ii bohciit dakkár dilli, earret eará dannego 27. artihkal viehka ollu lea váikkuhan sihke Vuođđđolága § 110 a:i ja sámeláhkii, ja dasa ahte sámi kultursihkkarastin ja kulturovddideapmi leat fuolahuvvon maŋit lágain ge. Ráđđehus árvvoštallá odne oktilaččat sámi deastagiid go addá ođđa lágaid.
Olmmošvuoigatvuođalága ulbmil lea nannet olmmošvuoigatvuođaid saji Norgga rievttis, gč. § 1. Danne lea ulbmil nannet olmmošvuoigatvuođaid oppalaččat Norgga rievttis, ii ge dušše daid vuoigatvuođaid mat váldojit Norgga láhkii olmmošvuoigatvuođalága geažil. Sánádat deattasta ahte olmmošvuoigatvuođakonvenšuvnnat ge mat Norg-ga láhkii eai ovttastuvvo lága § 2 bokte, galget adnojuvvot dehálaš riektegáldun. Dát guoská earret eará ILO-konvenšuvdnii nr. 169. Stuorradikki justiisalávdegoddi fuomášuhttá ahte vuđolaš olmmošvuoigatvuođaid lágademiin sihkkarastá ahte olmmošvuoigatvuođat ollásit biddjojit vuođ-đun Norgga duopmostuoluin, gč. árv. O. nr. 51 (1998 – 99).
Borgemánu 1. b. 2003-mannosaš lága vuođul nr. 86 olmmošvuoigatvuođalága rievdadusaid jd. birra váldojuvvui ONa konvenšuvdna máná vuoigatvuođaid birra mielde olmmošvuoigatvuođa-láhkii. Nu lea Mánáidkonvenšuvdna ožžon árvodá-si Norgga láhkan ja lea ožžon sajádaga eará lágaid ovddabeallái gč. olmmošvuoigatvuođalága § 3. Olles Mánáidkonvenšuvdna gusto sámi mánáide ja nuoraide ge. Konvenšuvnna 30. artihkal lea ere-noamáš dehálaš sámiide go dat cealká ahte daidda mánáide geat gullet unnitlohkui dahje álgoálbmogii, eai galgga gieldit vuoigatvuođa ovttas iežaset joavkku eará miellahtuiguin «eallit iežaset kultuvrra mielde, dovddastit iežaset oskoseaset ja bálvalit oskkuset, dahje geavahit gielaset», gč. 9. kapihttala.
Olmmošvuoigatvuođalága mearrádus sihkkarastá ahte sámi kultuvrra sihkkarastima ja ovddideami deastagat fuolahuvvojit Norgga rievttis. ON-konvenšuvnna 27. artihkal siviila ja politihkalaš vuoigatvuođaid birra (SP) lea válddahallojuvvon Alimusrievtti mearrádusain maŋŋágo konven-šuvdna váldojuvvui mielde Norgga láhkii. Alimusriekti ii leat goassege vásihan ahte mearrádus ja eará lágat leat šaddan vuostálagaid. Dat duohtadilli ahte 27. artihkal lea ožžon árvodási Norgga láhkan, lea jáhkkimis váikkuhan Norgga láhkii eanet diđolašvuođa álbmotrievtti unnitlohko- ja álgoálbmotsuodjaleami birra go ođđa njuolggadusat ráhkaduvvojit. Nu ferte jáhkkit ahte konvenšuvnna ovttastahttin geahpida dan vára ahte konvenšuvdna ja siskkáldas riekti šaddet vuotálagaid. Viidáseappot lea jáhkehahtti ahte SPa 27. artihkal eará lágaid geavaheami dulkonfáktorin lea na-nosuvvan olmmošvuoigatvuođalága mearridemiin.
1.2.4 Oppalaš riikkalaš riekti mii lea erenoamáš dehálaš sámiide
Sámiid beroštumiid deastagat leat dasto fuolahuvvon Norgga rievtti eará osiin – earret daid sierra láhkamearrádusaid mat leat mearriduvvon sihkkarstin dihtii ja ovddidan dihtii sámi kultuvrra. Vulobealde leat riektenjuolggadusaid muhtun ovdamearkkat mat álgoálggus leat oppalaččat, ja mat leat dehálaččat sámiid riektedillái go sis lea dahkamuš almmolaš eiseválddiin ja priváhta riektesubjeavttain.
Erenoamáš vuoigatvuođaid čáhce- ja eanaviidodagaide sáhttá dálá riikkalaš rievtti mielde oažžut máŋgga láhkai. Oamasteami ja dološ áigásaš oamasteami vuođul sáhttet ovttaskas olbmot dahje olmmošjoavkkut oažžut árvvoštallojuvvot iežaset geavaheami ja nu sii sáhttet oažžut oamastanvuoigatvuođa dahje geavahanvuoigatvuođa guvlui.
Riektevuođuid oamasteapmi ja oamasteapmi dološ áiggi rájes leat duopmostuolut geavahan go leat árvvoštallan leat go sámiid eana- ja čáhcegeavaheamit ásahan vuoigatvuođaid. Selbu-áššis ja Čáhppesvuovdeáššis 2001 lei Alimusriektái gažal-dat lei go riidoguovllu guovdilis geavaheapmi dakkár ahte erenoamáš (oapmehaš) vuoigatvuođat ledje ásahuvvon. Vuosttaš duopmu guoskkai riidui bohccuid guođohanvuoigatvuođaid birra mat gulle Selbu gieldda osiide, ja nubbi duopmu fas gulai riidui gaskal Olmmáivákki ássiid Gáivuona suohkanis ja stáhta oamastanvuoigatvuođaid birra Čáhppevuovdái, mii lea sullii 120 km2 -sturrosaš meahcceguovlu.
Alimusriekti gávnnahii, guktuin áššiin, ahte geavaheapmi lei nu árjat ja lei čađahuvvon buriin jáhkuin nu guhkes áiggi ahte sierra vuoigatvuođat ledje ásahuvvon. Alimusriekti gávnnahii ahte riektevuođu oamasteapmi dološ áiggi rájes sáhttá heivehit sámi dilálašvuođaide, ja ahte dát vuođđu okto lea doarvái ákkastit guođohanvuoigatvuođa Selbu-áššis ja oamastanvuoigatvuođa Čáhppesvuovddi áššis. Ii lean dárbu hukset duomuid bohtosa ON-konvenšuvdnii 27. artihkkalii siviila ja politihkalaš vuoigatvuođaid birra dahje ILO-konvenšuvdnii nr. 169 álgoálbmogiid vuoigatvuođaid birra. Alimusriekti gávnnai dettetge doarjaga Čáhppesvuovdeášši bohtosii riikkaidgaskasaš álgoálbmot- ja unnitlohkorievttis. Erenoamáš deastagat meahcceeatnamiid sámiid geavaheamis, leat cealkámušain namuhuvvon alimusriektemearrádusaid vuođul, fuolahuvvon riikkalaš riektenjuolggadusain dološ áiggi mannosaš geavaheami hárrái.
Máŋga lága, ovdamearkka dihtii sosiálabálvalusláhka ja divššohasvuoigatvuođaláhka leat nu huksejuvvon ahte bálvalusat ovttaskas olbmuide galget addojuvvot konkrehta ja oktagaslaš dárboiskkadeami vuođul. Dát mielddisbuktá ahte sámiide galget fállat bálvalusaid mat leat heivehuvvon sin kutuvrralaš ja gielalaš dárbbuide.
Divššohasvuoigatvuođalága § 3 – 5 gieđahallá dieđuid divššohasa dearvvašvuođadili ja dearvvašvuođaveahki birra ja mo dákkár dieđuid galgá addit. Ovdabarggut čájehit ahte go divššohas lea unnitlogugielalaš ja ahte lea mearrideaddji dehálaš ahte son ádde dieđuid sisdoalu, de ferte gulahallat dulkkain. Ovdabarggut aiddostahttet ahte dulkonfálaldat maiddái galgá addojuvvot ál-bmoga sámegielagiidda.
Sosiálabálvaluslága paragráfas 8 – 4 čuovvu ahte bálvalusfálaldat ovttaskas olbmuide galgá hábmejuvvot ovttasráđiid divššohasain nu bures go lea vejolaš. Dát mielddisbuktá ahte sosiálabálvalus galgá kártet divššohasa dárbbuid ja sávaldagaid nu ahte bálvalusat hábmejuvvojit daid vuođul nu bures go lea vejolaš. Sosiálabálvalus ferte rahčat vai gávdná oktagassii heivejeaddji čovdosiid. Sámiin lea gustojeaddji lága vuođul, goittotge muhtun muddui, vuoigatvuohta beassat gulahallat iežas gillii, ja bálvalusapparáhta ferte sin vuostáiváldit sin kulturduogáža áddejumiin. Dát vuoigatvuohta lea dain sámiin ge geat ásset sámegiela hálddašanguovllu olggobealde.
Eará suorgelágaid ovdamearkkat leat oahpahusláhka (suoidnemánu 17. b. 1998-mannosaš láhka nr. 61 vuođđoskuvlla ja joatkkaoahpahusa birra rievdadusaiguin), gč. válddahallama 11. kapihttalis ja boazodoalloláhka (geassemánu 15. b. 2007-mannosaš láhka nr. 40 boazodoalu birra), gč. válddahallan kapihttalis 20.3.
1.3 Norgga sámepolitihka álbmotrievttálaš rámmat
1.3.1 Vealatkeahttáivuođa prinsihppa
Olmmošvuoigatvuođaid vuođđu lea ahte buot ol-bmuin lea seamma árvu. Geavadis leat stuora erohusat. Servodaga iešguđetlágan joavkkuiguin meannudit iešguđet ládje, ja dávja gártet erohusat nissonolbmuid ja dievdoolbmuid gaskii, dahje daid olbmuid gaskii geat gullet sierranas čearddalaš dahje oskku joavkkuide. Máŋga olmmošvuoigatvuođamearrádusa gildet vealaheami. Go lea gáibadus ahte ii galgga leat vealaheapmi, de sáhttá dan atnit sierra olmmošvuoigatvuohtan, juoba bajimus prinsihppange, masa eará vuoigatvuođat leat čadnojuvvon. Vealaheapmi lea erohusmeannu-deapmi, ja nu lea go olmmoš olgguštuvvo, heađuštuvvo dahje oidojuvvo almmá makkárge objektiiva ja govttolaš siva haga. Jus erohus-meannudeapmi galgá lohkkojuvvot vealaheapmin, de dalle das galgá leat vuođđun dat ahte olbmos lea eará čearddalaš duogáš, giella, osku, politihkalaš duogáš, opmodat, liikeivdni dahje sohkabealli.
Erohusmeannudeapmi sáhttá leat eará go vealaheapmi. Muhtin áššiin sáhttá erohusmeannudeamis leat áššálaš ágga, ovdamearkka dihte jus dárbu lea ovddidit muhtin hearkkes joavkkuid dárbbuid dahje nannet ássama muhtin báikkiin.
Olmmošvuoigatvuođat suddjejit buohkaid. Lassin oppalaš olmmošvuoigatvuođakonvenšuvnnaide, de leat ráhkaduvvon sierra konvenšuvnnat ja vuoigatvuođat muhtin vissis joavkkuide servodagas. Dat guoská erenoamážit nissonolbmuide, mánáide, unnitloguide ja álgoálbmogiidda. Dain joavkkuin leat sierra konvenšuvnnat ja vuoigatvuođat, ja dat mearkkaša ahte sin dilli loktejuvvo sierra dássái. Eai konvenšuvnnat leat ráhkaduvvon dušše fal dan dihte vai dát joavkkut galggaše leat seamma dásis go eará joavkkut servodagas, muhto danne vai sin sierra dárbbut suddjejuvvoše. Dihto surggiin erenoamáš konvenšuvnnain dáidá leat stuorát mearkkašupmi go oppalaš konvenšuvnnain, danne go dat áššálaččat ráddjejuvvon suorggis addet ovttaskas olbmuide ja joavkkuide nannoset gáhttema ja go dat sáhttet bidjat stáhtaide eambbo doaibmangeatnegasvuođa.
1.3.2 Minoritehta vuoigatvuođat ja erenoamáš álgoálbmotvuoigatvuođat
Sápmelaččat leat dohkkehuvvon Norgga álgoál-bmogin. Leat ráhkaduvvon riikkaidgaskasaš erenoamáš riektestandárddat vai sihkkarastojuv-vošedje álgoálbmogiid eallinvugiid bisuheapmi ja ovddideapmi. Dat riektegeatnegasvuođat leat guovdilat ráđđehusa sámepolitihka vuođus.
Mii álgoálbmogiidda lea mihtilmas, lea ahte sii eai leat stuorát servodaga stivrejeaddji álbmot. Danne eanetlohkodemokratiija ii dáidde váldit vuhtii minoritehta beroštumiid. Minoritehtaid vuoigatvuođaid sihkkarastinmekanismmaide lea dárbu, vai mii joksat duohta demokratiija mii maid sihkkarastá minoritehtaide mieldemearrideami ja váik-kuheami.
Eará oktasaš ášši ollu álgoálbmogiin lea ahte guovddáš eiseválddit leat ovdal geahččalan sin kultuvrra billistit, ja álgoálbmogat leat šaddan gierdat guhkitáigásaš ovttaláhkástanpolitihka. Dan leat Norgga sámitge vásihan. Ii leat doarvái cealkit ahte dakkár politihkka lea loahpahuvvon, mii vealaha ja ovttaláhkásta. Guhkás maŋitáigái sáhttet bistit badjelgeahččama váikkuhusat. Dárbu lea positiiva doaibmabijuide mat buoridit dakkár politihka guhkitáigásaš váikkuhusaid. Dávjá gáibiduvvo aktiiva doaibma stáhta bealis vai beassá divvut muhtin ráji dain vahágiin maid kultuvrra ja giela vuostá leat dahkan, ja vai beassá ráhkadit vuođu gielalaš ja kultuvrralaš ealáskahttimii.
álgoálbmogiid vuoigatvuođaid álbmotrievttálaš suddjen lea eambbo konkrehta, go dat olaha viidábut ja fátmmasta eambbo surggiid go dat suddjen mii lea riikkalaš minoritehtain riikkaidgaskasaš konvenšuvnnaid geažil maid Norga lea dohkkehan. Okta deaŧalaš erohus lea ahte álgoálbmogiid árbevirolaš eanan- ja čázádatvuoigatvuođat leat erenoamážit suddjejuvvon. Dat lea dan dihte go sis lea guhkitáigásaš čatnasat eananguovlluidasaset, ja go sin kultuvra lea nu nannosit čadnojuvvon eatnama ja luondduriggodagaid atnimii. Muđui de leat álgoálbmotvuoigatvuođat celkojuvvon baicce leat kollektiiva vuoigatvuođat, eaige oppalaš minoritehtavuoigatvuođat.
Giella lea guovddáš oassi juohke kultuvrras. Máŋggas atnet dan eanemus deaŧalažžan go lea sáhka kultuvrralaš iešvuođa seailluheamis. Jus sápmelaččaid giella galggaš garvit vel ain eambbo hedjoneami, de dat ferte doaibmat lunddolaš oassin sápmelaččaid oppalaš eallimis, ii ge dás ábut čujuhit dušše muhtin surggiide, nu go omd. skuvlii ja boazodoalloealáhussii. Juohke giella lea ollislaš ovdanbuktinreaidu, guorahallanráhkkanus ja oktavuođaásaheaddji juohke suorggis eallimis. Sápmelaččaid giela fertejit dohkkehit dakkár reaidun, sihke ieža sápmelaččat, muhto earátge, danne go dat lea deaŧalaš eaktu dasa ahte giella beassá stuorrut ja ovdánit. Dákko lea almmolaš giellapolitihkas hui guovddáš rolla.
Norga lea vuolláičállán/čuovvolan ollu riikkaidgaskasaš konvenšuvnnaid, julggaštusaid ja šiehtadusaid mat váikkuhit álgoálbmogiidda ja čearddalaš minoritehtaide. Art. 27 ONa 1966 konvenšuvnnas siviila ja politihkalaš vuoigatvuođaid birra ja 1989 ILO-konvenšuvdna nr. 169 álgoálbmogiid ja čearddalaš álbmogiid birra iešbirgejeaddji stáhtain leat erenoamáš deaŧalaččat Norgga sámepolitihkkii, muhto maid eará álgoálbmotreaidduin lea mearkkašupmi. Daid gaskkas lea ON konvenšuvdna mánáid vuoigatvuođaid birra. Norga dohkkehii konvenšuvnna jagi 1991 ja dat biddjojuvvui olmmošvuoigatvuođaláhkii jagi 2003. Mánáidkonvenšuvnna birra muitaluvvo eambbo 9. kapihttalis. Biologalaš šláddjiivuođa konvenšuvdna maid váikkuha sámepolitihkkii. Dat lea vuosttaš konvenšuvdna mii fátmmasta dan ahte suddjet ja nana bistevaš vugiin atnit buot biologalaš šláddjiivuođa, gč. kap. 13. Eurohpalaš lihttu guovllu- dahje minoritehtagielaid birra doaibmagođii jagi 1998. Lihtu ulbmil lea gáhttet minoritehta gielaid ja dainna lágiin seailluhit máŋggabealat kultuvrra, gč. kap. 19.
1.3.3 Artihkal 27 ONa konvenšuvnnas siviila ja politihkalaš vuoigatvuođaid birra
Artihkal 27 ONa jagi 1966 konvenšuvnnas siviila ja politihkalaš vuoigatvuođaid birra lea guovddáš mearrádus riikkaidgaskasaš minoritehtaid suddjejeaddji rievttis. Olmmošvuoigatvuođalága bokte lea dan mearrádusas láhkastáhtus Norggas. Jus mearrádus šaddá vuostálagaid eará lágaid mearrádusaiguin, de dat manná duoid eará lágaid mearrádusaid ovddabeallái, gč. olmmošvuoigatvuođalága § 3. Sámelága ráhkadeami ovdabargguin atne ar-tihkkala 27 nana riektegáldun sámi vuoigatvuođaide, sihke politihkalaš, kultuvrralaš ja ekonomalaš vuoigatvuođaide. Artihkal lei maid vuođus go Stuoradiggi mearridii Vuođđolága § 110 a jagi 1988.
Artihkkalis daddjojuvvo ahte dain stáhtain main leat čearddalaš, oskkoldatlaš dahje gielalaš unnitlogut, eai geatge galgga caggat sin vuoigatvuođa ovttas earáiguin iežaset joavkkus, bálvaleames iežaset kultuvrra, dovddasteames ja bálvaleames iežaset oskku dahje geavaheames iežaset giela.
Diehttelas guoská dat mearrádus sápmelaččaide. Dat vuolgá Olmmošvuoigatvuođalávdegottis ahte álgoálbmogiin galget artihkkala 27 mielde leat sihke oktagaslaš ja kollektiiva vuoigatvuođat. Muhtin vuoigatvuođain, nugo vuoigatvuođas geavahit iežas giela, lea mearkkašupmi duššefal go daid lea vejolaš geavahit kollektiivvalaččat. Maiddái kultuvra, vierut ja árbevirolaš ealáhusat eaktudit iešguđet ládje ahte olmmoš beassá doaibmat ovttas earáiguin. Ja dakkár vuoigatvuođat, nugo hivvodatmediat, oahppu ja kulturgáhtten, sáhttet duohtadilis ollašuvvat dušše dakkár doaibmabijuiguin mat leat olles jovkku várás.
Artihkal 27 ii suddje dušše dakkár stáhta meassamiid vuostá mat gáržudit unnitlohkosaš álbmoga vejolašvuođaid eallit iežas kultuvrras, go dat geatnegahttá stáhtaid suodjalit unnitlohkosaš álbmoga earáid meahttiid vuostá, omd. eará almmolaš orgánaid dahje priváhta berošteddjiid vuostá.
Norgga eiseválddit leat jagi 1987 sámelága meannudeami rájes atnán vuođđun ahte stáhtas lea geatnegasvuohta positiivvalaččat leat mielde geahččame bearrái dan ahte sámi álbmogis leat eavttut beassat doaimmahit iežaset kultuvrra. Dál lea dábálaš nu dulkon sámelága, ahte dat bidjá gáibádusaid eiseválddiide ásahit positiiva doaibmabijuid ollašuhttin dihte geatnegasvuođaideaset.
ONa Olmmošvuoigatvuođalávdegoddi, mii goziha siviila ja politihkalaš vuoigatvuođaid konvenšuvnna, lea maid cealkán mearrádusa gáibidit doaibmabijuid mat sihkkarastet unnitlohkosaš ál-bmogiidda beaktilis oassálastima dakkár mearrádusaide mat sidjiide gusket.
Guovddáš jearaldat artihkkal 27 oktavuođas lea leamaš movt kulturdoaba galgá dulkojuvvot, ja dainna lágiin maiddái movt artihkkala geatnegasvuođaid sisdoalluge galgá dulkojuvvot.. Čállosa teaksta suodjala mearrádusa gáhttet ideála kultuvrra ja dakkár kultuvrralaš dovddahanvugiid go giela ja oskku. Go lea sámiid álgoálbmotlaš dilis sáhka, de lea dábálaš dulkot nu, ahte mearrádus fátmmasta sámiid ollislaš kulturdoaimmaheami ávnnaslaš eavttuidge, ja dát gohčoduvvo maiddái sámi kultuvrra luondduvuođđunge. Mearrádusa mearkkašumi sámiid riektesajádahkii digaštallá NAČ 1984: 18 mii lea Sámiid vuoigatvuođalaš dili birra. Máŋga ášši mat ledje eahpečielgasat jagi 1984, leat maŋŋil čielgan ONa olmmošvuoigatvuođalávdegotti geavatlaš barggus.
1.3.4 ILO-konvenšuvdna nr. 169 álgoálbmogiid ja čearddaid birra iehčanas stáhtain
76. riikkaidgaskasaš bargokonferánsa (International Labour Organization, ILO) mearridii jagi 1989 konvenšuvnna nr. 169 álgoálbmogiid ja čeardaál-bmogiid birra iehčanas stáhtain. Go dan dohkkehii jagi 1990, de Norga mearridii ahte dat galgá gustot sápmelaččaide. Sápmelaččat ledje dohkkehuvvon Norgga álgoálbmogin ovdalgo konvenšuvnna ledje šiehtadan gárvásii ja dasa vuolláičállán. Dohkkehanproseassa bokte nannejuvvui sápmelaččaid álgoálbmotstáhtus.
Muhtin áiggiid lea leamaš digaštallan das, man viidát ILO-konvenšuvnna álgoálbmotdoaba váikku-ha. Ii leat eahpádus das, ahte sápmelaččat čáhket konvenšuvnna definišuvdnii, gč. konvenšuvnna art. 1 (b). Stuoradiggige dovddahii čielgasit, ahte nu lea.
ILO-konvenšuvnna nr. 169 váldoprinsihppa lea, ahte álgoálbmogiin lea riekti seailluhit ja ovddidit iežaset kultuvrra, ja eiseváldiin geatnegasvuohta mearridit doaibmabijuid mat dorjot dan dan barggu. ILO-konvenšuvdna nr. 169 ásaha álgoál-bmogiid riektesuddjema unnimusstandárddaid. Konvenšuvnnas leat mearrádusat álgoálbmogiid rievttis mearridit iežaset ekonomalaš, sosiála ja kultuvrralaš ovddideami, oahppat iežaset giela ja ásahit iežaset ásahusaid mat ovddastit sin go sis lea eiseválddiin dahkamuš. Muđui konvenšuvdna dohkkeha álgoálbmogiid dáhtu ja dárbbu hálddašit iežaset ásahusaid , iežaset eallinvugiid ja iežaset ekonomalaš ovddideami. Dat mearkkaša ahte sii dohkkehit álgoálbmogiid dáhtu seailluhit ja ain ovddidit iežaset identitehta, giela ja oskku iezaset ruovtturiikka rámmaid siskkobealde. Konvenšuvnnas leat muđui mearrádusat earret eará eananvuoigatvuođain, barggaheamis ja bargoeallimis, oahpahusas, oajus ja dearvvašvuođas.
Konvenšuvnna art. 2 mielde lea konvenšuvnna váldoprinsihppa ahte «ráđđehusain lea ovddasvástádus ovddidit , dan álbmoga oassálastimiin geasa dat gullá, ja bidjat johtui bálddalas ja systemáhtalaš doaibmabijuid maiguin gáhtte daid ol-bmuid vuoigatvuođaid ja dáhkida ahte sin oppalašvuohta adnojuvvo gutnis». Dakkár doaibmabijut galget sihkkarastit ahte dan álbmoga olbmot geasa dát guoská, besset atnit ávkki vuoigatvuođain ja vejolašvuođain seamma ládje go álbmot muđui. Muđui galget doaibmabijut dievaslaččat ollašuhttit daid olbmuid sosiála, ekonomalaš ja kultuvrralaš vuoigatvuođaid ja gudnejahttit sin sosiála ja kultuvrralaš identitehta, árbevieruid ja ásahusaid. Dan prinsihpa čiekŋudit ja nannejit art. 4:s nr 2 gos mearriduvvo ahte stáhta lea geatnegahttojuvvon atnit gutnis álgoálbmogiid čielga daddjojuvvon dáhtu go álggahuvvojit doaibmabijut mat sáhttet čuohcit ovttaskas olbmui dahje álgoálbmot ásahusaide, opmodahkii, kultuvrii, bargui ja birrasii. Sápmelaččaid dáfus mearkkaša dat ahte doaibmabijut mat váikkuhit namuhuvvon surggiide eai sáhte álggahuvvot jus sápmelaččain leat čielga hálidusat ja vuoruheamit. Lea ovddemustá Sámediggi, mii lea sápmelaččaid álbmotválljen orgána mii sáhttá buktit cealkámušaid mat geatnegahttet sámiid bealis.
ILO-konvenšuvnna nr. 169 dohkkehemiin lea ráđđehus geatnegahttojuvvon ráđđádallat dainna álbmogiin masa dat guoská, heivvolaš prosedyraiguin ja erenoamážit sin ovddasteaddji ásahusaid bokte, jus fal árvvoštallet ráhkadit ođđa lágaid dahje hálddahuslaš doaibmabijuid mat njuolgga sáhttet dasa čuohcit, gč. art. 6. Dien geatnegasvuođa boađusin leat prosedyrat daidda ráđđádallamiidda mat leat gaskal eiseválddiid ja Sámedikki.
Norga raporte ILOi konvešuvnna nr. 169 birra organiašuvnna njuolggadusaid mielde, ja Sáme-diggi muitala iežas oaiviliid njuolga ILOi. Boahtte raporten galgá leat jagi 2008.
Ovddit raporteremis, jagi 2003, lei Bondevik II-ráđđehusa finnmárkkuláhkaevttohus (Od.prp.nr. 53 (2002 – 2003)) guovddážis sihke ráđđehusa ja Sámedikki raporttain, ja ILO áššedovdi lávdegotti meannudeamis. ILO áššedovdi lávdegoddi lei álggus kritihkalaš ráđđádallanprosessii ovdalgo láhkaevttohus biddjojuvvui ovdan. Stuoradikki justiisalávdegoddi čađahii dan dihte lasseráđđádallamiid Sámedikkiin ja Finnmárkku fylkkasuohkaniin go finnmárkkuláhka galggai ráhkaduvvot, gč. árv. O. nr. 80 (2004 – 2005).
Vaikko leat ge eŋgelas ja ránska álgoteavsttat mat leat álbmotrievttalaččat čadni, de lea departemeanta ráhkadan eahpealmmolaš jorgalemiid dárogillii ja davvisámegilli. Jagi 2007 divodedje daid jorgalemiid muhtin muddui, sihke danne vai giella heivešii doabageavaheapmái mii lea boahtán dohkkeheami rájes mii lei jagi 1990, ja maid danne vai beassá meattáhusaid divvut. Eŋgelas original-teaksta ja divoduvvon jorgaleamit dárogillii ja davvisámegillii leat ráđđehusa neahttasiidduin mat leat sámepolitihka birra.
1.3.5 Eurohparáđi rámmakonvenšuvdna nationála unnilogu álbmogiid gáhttema birra
Eurohpa rámmakonvenšuvdna nationála unnitlogu álbmogiid gáhttema birra mearriduvvui Eurohparáđi ministtar lávdegottis jagi 1994 ja Norga dohkkehii dan konvenšuvnna jagi 1999. Rámmakonvenšuvdna lea vuosttaš juridihkalaš čadni máŋggariikkagaskasaš šiehtadus das ahte gáhttet unnitlogu álbmogiid. Go dohkkehedje konvenšuvnna, de daddjojuvvui ahte sámit devdet daid eavttuid mat leat jus galget gohčoduvvot nationála unnitlogu álbmogin konvenšuvnna mielde. Sámediggi lea gal dadjan ahte ii Norgga nationála unnitlogu álbmogiid politihkka galgga fátmmastit sámiid ja dat čujuha sámiid vuoigatvuođaide mat sis leat ILO-konvenšuvnna nr. 169 mielde, gč. Sd.prp. nr. 80 (1997 – 1998) ja Sd.dieđ. nr. 15 (2000 – 2001). Norga lea liikká álbmotrievttálaččat čadnojuvvon Rámmakonvenšuvnna geatnegasvuođaide, maiddái sámiid ektui.
1.3.6 ON-julggaštus álgoálbmotvuoigatvuođaid birra
ON-julggaštus álgoálbmotvuoigatvuođaid birra mearriduvvui ONa dievasčoahkkimis čakčamánu 13. beaivvi 2007. Julggaštus ii leat álbmorievttálaš čadni dokumeanta, muhto dat lea deaŧalaš láidesteaddjin viidáset barggus go galgá celkojuvvot makkár vuoigatvuođat álgoálbmogiin leat. Julg-gaštus mearkkaša erenoamáš ollu daidda riikkaide main álgoálbmogat orrot, ja main eai leat dohkkehan ILO-konvenšuvnna nr. 169.
Julggaštusbargu lea bistán máŋga jagi. Jagi 1993 bijai Olmmošvuoigatvuođakommišuvnna bargojoavku álgoálbmogiid várás ovdan álgoálbmot-julggaštusevttohusa. Dan evttohusa meannudii muhtin bargojoavku Kommišuvnnas dassážiigo bođii loahpalaš evttohus guhkilmas šiehtadallamiid maŋŋel ja de dat mearriduvvui Olmmošvuoigatvuođaráđis jagi 2006. Dievasčoahkkin mearridii álgoálbmotjulggaštusa stuora eanetloguin. 4 riik-ka, Austrália, Kánada, Ođđa Zealánda ja USA jienastedje julggaštusa vuostá.
álgoálbmogiid ovddasteaddjit ja ONa miellahttoriikkat barge lahkalagaid ovttas dainna teavsttain. Norgga sáttagottis dan bargojoavkui mii barggai julggaštusteavsttain, leat leamaš Norgga eiseválddit ja Sámedikki ovddasteaddjit. Norgga eiseválddit leat ovttasráđiid Sámedikkiin ja sámi organisašuvnnaiguin leamaš aktiivvalaččat oččodit áigái julggaštusa.
Miehtá máilmmi leat álgoálbmogat eanemus marginaliserejuvvon joavkkut servodagas. Go dohkkeha álgoálbmogiid vuoigatvuođaid muhtin ON-dokumeanttas, de lea dat deaŧalaš reaidun nanneme álgoálbmogiid sajádaga. Vaikko julggaštus ii leat ge rievttálaččat čadni, de das lea goit garra ávžžuhus stáhtii ahte dat galgá dohkkehit álgoálbmogiid eanan- ja riggodatvuoigatvuođaid.
Sámit garrasit deattuhit álgoálbmogiid vuoigatvuođajulggaštusa barggu. Vaikko máŋga dain vuoigatvuođain mat leat julggaštusas leat čađahuvvon Norggas ovdamearkka dihte finnmárkkulága bokte ja gulahallanšiehtadusa bokte mii lea šihttojuvvon gaskal ráđđehusa ja Sámedikki miessemánu 11. beaivvi 2005, de lea julggaštus deaŧalaš signálan das makkár oaidnu stáhtas lea oppalaččat álgoálbmotvuoigatvuođaid hárrái.
Julggaštusas čállojuvvo máilmmi álgoálbmogiid vuoigatvuođaid birra. Julggaštusas leat mearrádusat sihke dan birra go lea sáhka vuođđodárbbuin nu go biepmus, dearvvašvuođas ja oahpus, ja mearrádusat das movt galgá geavahit árbevirolaš resurssaid ja eatnamiid. Julggaštus duođašta álgoálbmogiid eanan- ja luondduriggodagaid maid sii árbevirolaččat leat oamastan, váldán dahje atnán. Diet vuoigatvuođat leat ráddjejuvvon guoskat dan vuoigatvuhtii ahte oamastit, atnit, ovddidit ja mearridit daid eatnamiid ja riggodagaid mat sis leat odne árbevirolaš čanastumi dihte. Julggaštusa mearrádusat eananvuoigatvuođaid birra, artihkkal 26:s ja muđui sáhttet dulkojuvvot iešguđetlágan vugiin. álgoálbmogiid eananvuoigatvuođat Norggas leat definerejuvvon ILO-konvenšuvnna 169:s. .
Stuorámus digaštallan julggaštusbarggu áiggi lea leamaš álgoálbmogiid iešmearridanvuoigatvuođa birra. Váldočoahkkima jienasteamis buvttii Norga dulkonjulggaštusa álgoálbmogiid iešmearridanvuoigatvuođa birra mas deattuhuvvo ahte dat vuoigatvuohta galgá geavahuvvot stáhta territoriealla integritehta siskkobealde, ja ahte Norggas dat adnojuvvo leat vuhtii váldojuvvon gustovaš ortnegiid ja vuoigatvuođaid bokte mat čuvvot Norgga lága. Go dohkkeha iešmearridanrievtti sámiide, de dat čuovvu dan oainnu mii Norggas lea leamaš máŋga jagi, ee. guovtti ovddit váldo stuoradiggedieđáhusas sámepolitihka birra (Sd.dieđ. nr. 55 (2000 – 2001) ja Sd.dieđ. nr. 33 (2001 – 2002)). Čujuhus lea maid árvalussii S. nr. 110 (2002 – 2003), čuoggái 5.2.1 iešmearrideami doahpaga birra.
Julggaštusas boahtá čielgasit ovdan ahte iešmearrideapmái gullá maid dat ahte álgoálbmogiin lea vuoigatvuohta friddja bargat iežaset ekonomalaš, sosiála ja kultuvrralaš ovdánahttimiin. Dan seammás de ii sáhte iešmearridan vuoigatvuođa geavahettiin doaibmat ON-lihtu ja ONa olmmošvuoigatvuođakonvešuvnnaid vuostá.
álgoálbmogiin lea, go sii atnet iežaset iešmearridanvuoigatvuođa, riekti autonomiijii dahje iešmearrideapmái dakkár áššiin mat gusket sin siskkáldas ja báikkálaš áššiide, ja sis lea maid riekti oažžut ruhtadanvuogádaga iežaset iešmearridandoaimmaide gč. art. 4. Go dohkkeha dien rievtti iešmearrideamis nu movt lea čállojuvvon julggaštussii, de gáibiduvvo ahte álgoálbmogiin lea ollislaš ja beaktilis oassálastin demokráhtalaš servodagas, ja dakkár mearrádusproseassain mat leat sidjiide relevánta.
Mii lea sámiid iešmearridanvuoigatvuohta konkrehtalaččat ii leat vel áibbas čielggaduvvon. Ráđđehus bidjá vuođđun dan ahte iešmearridanvuoigatvuođa digaštallamis mas ferte leat dat digaštallan mii doahpaga sisdoallu lea, ja movt iešmearridanvuoigatvuohta sáhttá čađahuvvot praktihkalaš politihkkan. Go muhtin álbmogis lea riekti iešmearrideapmái, de dat ii iešalddis sisttisdoala dan seamma dain diliin gos vuoigatvuohta sáhttá čadnojuvvot muhtin álbmogii mii orru okto muhtin geográfalaččat ráddjejuvvon guovllus, ja gos vuoigatvuohta lea čadnojuvvon muhtin álbmogii mii orru bieđgguid ja dakkár guovlluin gos orrot maid eará čearddalaš joavkkut. Sápmelaččaid mieldemearridanvuoigatvuođa ásaheami ferte maid árvvoštallat vejolaš riikkaidgaskasaš presedeansaváikkuhusaid ektui. Go lagat galgá mearridit sámiid rievtti iešmearrideapmái, de dat lea miellagiddevaš go álgoálbmogiid iešmearridanriekti galgá hábmejuvvot eará stáhtain. Geahča maiddái Sámedikki 2007 jahkedieđáhusa čuoggá 3.1.
álgoálbmotjulggaštusa álggus daddjojuvvo ahte álgoálbmogiid dilli lea iešguđetlágan guovllus guvlui ja riikkas riikii, ja ahte nationála ja guovllu iešvuođaid mearkkašupmi ja erohusat historjjálaš ja kultuvrralaš duogážis galget váldojuvvot mielde árvvoštallamiin. Dat mearkkaša ahte vuoigatvuođat mat čužžot julggaštusas fertejit čađahuvvot dakkár vugiin mii lea heivehuvvon ovttaskas álgoálbmogii. Sámi iešmearrideapmi lea, norgalaš oktavuođas, gažaldat das n·kcego min demokr-htalaš vuog·dat addit s·mi veahkadahkii doarv·i v·ikkuhanf·mu riikkagott·laš politihkalaš proseassaide ja mearr·dusaide mat gusket sidjiide.
Norggas leat muhtin ráje politihkalaš ášše-suorggit relevánta ja dain lea stuora mearkkašupmi sámiide. Dakkár áššiin sáhttá iešmearridanrievtti atnit dakkár riektin ahte olbmuin lea dadjamuš ja ahte lea riekti mieldemearridit, dakkár áššiin mat gusket sápmelaččaide dego okta joavku. Go diekkár oassálastin- ja dadjamušrievtti galgá čađahit, de sáhttá bidjat vuođđun guovttelágan vuoigatvuođaid. álggus vuos, de sáhttá leat sáhka dakkár rievttis ahte okto mearridit dakkár áššiin mat dušše gullet sápmelaččaide, namalassii kultuvrralaš ja gielalaš autonomiija. Ovdamearkkat dasa sáhttet leat doaibmabijut mat gusket sámegillii ja Sámi ovdánahttinfondii 1. Nubbi lea ahte sáhttá leat sáhka dan rievtti birra ahte galgá leat duohta, beaktilis oassálastin almmolaš válddi čađahemiin sihke dakkáriin mat gusket sápmelaččaide ja dan servodahkii mas sii leat oassin, ovdamearkka dihte go lea sáhka dakkár mearridemiin mat gusket areála-plánemii ja resursageavaheapmái. Oassálastinrievt-ti sáhttá čađahit ráđđádallamiid bokte, ja geatnegasvuohta ráđđádallat dainna álgoálbmogiin mii lea namuhuvvon julggaštusas. Norggas lea ráđđádallan geatnegasvuohta implementerejuvvon ráđđádallanvugiid bokte mat leat gaskal stáhta eiseválddiid ja Sámedikkiid, ja dat lea ILO-konvenšuvnna nr. 169 artihkkala 6 mielde. Riekti oassálastit luondduriggodagaid hálddašeamis sáhttá čađahuvvot dakko bokte ahte Sámediggi nammada áirasiid oktasaš stivrenorgánaide, nu movt Finnmárkoopmodahkii ja guovllu boraspirelávdegottiide.
Namuhuvvon vuoigatvuođat galget geavatlaččat ovddemustá čađahuvvot Sámedikki čađa, mii lea álbmotválljen orgána ja mas lea mearridan- ja ráđđádallanváldi.
Vaikko iešmearridandoahpagis ii leat čielga sisdoallu, de leat ráđđehus ja Sámediggi ságastallan praktihkalaš doaibmabijuid birra vai sáhttá čađahit sámi mearridanválddi ja mieldemearrideami dálá njuolggadusaid siskkobealde. Muhtin doaibmabijut leat čađahuvvon nu movt finnmárkkuláhka ja ráđđádallanprosedyrat. Muhtimat leat ovddiduvvon Stuoradiggái, dego ođđa mearrádusat plána- ja huksenláhkii mas lea čállojuvvon Sámedikki cealkinválddi birra plánaáššiin. Muhtin eará doaibmabijuid leat árvvoštallame dahje daid leat ráđđádallame, nu go ovdamearkka dihte evttohusa mii lea boahtán Finnmárkku riddoguolástanlávdegottis. Evttohus lea Finnmárkku sáltečáhceguolásteami hálddašeapmái oassálastit ja dat evttohusat mat bohte Sámi vuoigatvuođalávdegotti II:s.
Lea dárbu viidáseappot bargat dainna bargguin ahte mearridit maid sápmelaččaid iešmearridanriekti konkrehtalaččat sáhttá sisttisdoallat. Muđui lea jáhkehahtti ahte dat čovdosat maid Norggas gávdnet sáhttet deattuhuvvot riikkaidgaskasaš ovdáneamis go lea sáhka álgoálbmogiid iešmearridanrievttis. Ráđđehus ovdeha ahte sámi iešmearrideami gárgedeapmi vuosttažettiin galgá dáhpá-huvvat dálá sorjjasmeahttun ja demokráhtalaš stáhta siskkabealde, ja Norgga dálá geográfalaš rájáid siskkabealde.
1.3.7 Davviriikkalaš sámekonvenšuvnna evttohus
Davviriikkalaš áššedovdi joavku geigii iežas davviriikkalaš sámekonvenšuvnna čállosa oktan evttohusain čakčat 2005. Suoma, Ruoŧa ja Norgga ráđđehusat leat ovttaoaivilis das ahte bargat viidáseappot davviriikkalaš sámekonvenšuvnnain, álggus vuos dakko bokte ahte ain bargat našuvnnalaččat mas čuovvolit gulaskuddancealkámušaid ja maid váikkuhusguorahallamiid. Muhtin bargojoavku mas leat áirasat Bargo- ja searvádahttindepartemeanttas, Justiisadepartemeanttas, Olgoriikadepartemeanttas ja Sámedikkis lea bargan nationála čuovvolemiin konvenšuvdnačállosa hárrái, ja dat geigii iežas raportta golggotmánu 3. beaivvi 2007. Jurdda lea ahte sámeministarat ja sámediggepresideanttat boahtte oktasaš čoahkkimii mii lea čakčat 2008, leat čielggadan iežaset posišuvnnaid.
Konvenšuvdnačálus, maid muhtin davviriikkalaš áššedovdi joavku lea ráhkadan, atná vuođđun ahte sápmelaččat leat álgoálbmogat Suomas, Ruoŧas ja Norggas. Čállosa leat ráhkadan daid riikkaidgaskasaš veahkkeneavvuid bokte maidda dat golbma riika leat čadnojuvvon. Davviriikkalaš sámekonvenšuvnna mihttomearrin evttohuvvo « duođaštit ja nannet dakkár vuoigatvuođaid sámi álbmogii vai dat beassá sihkkarastit ja ovddidit iežas giela, kultuvrra, iežaset ealáhusaid ja servodateallima dainna lágiin ahte riikkarájit hehttejit nu unnán go vejolaš», gč. ekspeartajoavkku evttohusa 1. artihkkala.
Davviriikkalaš sámekonvenšuvnna evttohusas lea sápmelaččaid iešmearridan riekti mearriduvvon 3. artihkkalis. Dasa lassin de sisttisdoallá konvenšuvdnaevttohus mearrádusaid maiguin leat jurddašan konkretiseret iešmearrideami rievtti sisdoalu. erenoamáš guovddážis leat dat mearrádusat mat leat sámedikki válddi birra mearridanproseassain. Sámekonvenšuvnna evttohusas lea Ruoŧa, Suoma ja Norgga sámedikkiide addojuvvon váldi dahje sierramuddosaš mieldemearrideapmi, mii lea dan duohken man deaŧalaš dat ovttaskas ášši lea sápmelaččaid beroštumiide (artihkkal 14 jna.). álggus vuos mearriduvvo Sámediggái riekti okto mearridit dakkár áššiin main Sámedikkis lea nationála dahje riikkaidgaskasaš rievtti bokte váldi dan dahkat (artihkal 15). Viidáseappot lea nu ahte almmolaš eiseválddit galget šiehtadallat Sámedikkiin dakkár áššiin mat leat hui deaŧalaččat sápmelaččaide (artihkal 16). Evttohusas maid daddjojuvvo ahte galgá leat cealkinriekti ja riekti Sámedikkis leat ovddastuvvon almmolaš ráđiin ja lávdegottiin (artihkal 17). Muđui de galgá Sámediggái addojuvvot vejolašvuohta deaivvadit nationála čoahkkimiin gos besset čilget iežaset oainnu dakkár áššiin main lea mearkkašupmi sápmelaččaide (artihkal 18). Sámedikkiin lea riekti ovddastit sápmelaččaid riikkaidgaskasaččat, ja dat lea mearriduvvon evttohusa 19. artihkkalis. Joatkkabargu álgoárvalusain sáhttá leat deaŧalaš go áigumuš lea ovddidit sámiid iešmearridanvuoigatvuođa ja mearridit dan sisdoalu.
1.4 Riikkaidgaskasaš álgoálbmotbargu
1.4.1 Bargu álgoálbmogiiguin ovddidanovttasbarggus
Njuolggadusat «Norsk innsats for å styrke arbeidet med urfolk i utviklingsarbeidet» mii almmuhuvvui jagi 2004, lea dakkár mii bidjá njuolggadusaid dasa movt Norga galgá doarjut álgoálbmogiid ovdánahttinbarggus. Njuolggadusat deattuhit dárbbu ahte galgá leat oktavuohta gaskal normatiiva barggu álgoálbmotsuorggis ja praktihkalaš álgoálbmotovttasbarggus. Norgga ovdánahttinovttasbarggus lea hálidus ahte galgá eambbo čalmmustahttit álgoálbmogiid ja oppalaš lahkoneami álgoálbmotovttasbarggus. Dat gáibida Norgga sierranas áŋgiriššanhámiin čavgadaet oktiiordnema dán suorggis.
Njuolggadusain čuožžu ahte galgá ain eambbo nannet vuoigatvuođaperspektiivva Norgga álgoálbmotáŋgiruššamis. Norgga álgoálbmotdoarjaga vuoigatvuođalaš vuođđu vuolgá ILO-konvenšuvnnas nr 169 – mii lea áidna álbmotrievttalaš reaidu mii váldá ovdan álgoálbmogiid erenoamáš vuoigatvuođaid. Norgga áŋgiruššan galgá nuppiid sániiguin leat mielde dohkkeheamen álgoálbmogiid vuođđovuoigatvuođaid ja nannemin sin vejolaš-vuođaid ja návccaid ovddidit ja hálddašit iežaset beroštumiid.
Eanaš oassi Norgga álgoálbmotdoarjagis addojuvvo Norgga eaktodáhtolaš organisašuvnnaid bokte. Noradis lea ovddasvástádus dan doarjagis mii kanálejuvvo Norgga, sámi ja riikkaidgaskasaš organisašuvnnaid bokte ja njuolggo doarjagiid bokte álgoálbmotorganisašuvnnaide. Dasa lassin boahtá dat bargu maid Olgoriikadepartemeanta bargá Norgga ambassadevrraid bokte (Guatemála ja Brasiilla ambasádat hálddašit álgoálbmotprográmmaid) ja máŋggariikkagaskkasaš ásahusaid ja riikkaidgaskasaš organisašuvnnaid bokte.
Oassálastin riikkaidgaskasaš barggus dan várás ahte ovddidit álgoálbmogiid vuoigatvuođaid vuoruhuvvo ollu Norgga bealde. álgoálbmotáššiid ovttasbargu lea eanaš leamaš dat ahte doarjut álgoálbmotvuoigatvuođaid nannema Latin-Amerihkás, muhto maŋimus jagiid leat doarjagat Afrihká ja ásia álgoálbmogiidda ožžon eanemus beroštumi. álgoálbmogat leat dávjá geafit iežaset riikkain, ja maid rikkis riikkain, ja danne eai leat prošeakta-doaimmat Norgga álgoálbmotáŋgiruššamis jurd-dašuvvon dušše UOR-riikkaide (unnimusat ovdánan riikkaide). álgoálbmotpolitihkalaš áššit vedjet mearkkašit ollu go ođđa áŋgiruššamiid galget árvvoštallat. Ja áŋgiruššama árvvoštallet dan ektui makkár doaibmabijus lea sáhka, gehččet maid synergiija ja eará veahki ja maid ahte lea go ovttasbargu dakkár áššiid hárrái mat leat relevánta álgoálbmogiidda. Stuora oassi dan ovttasbarggus mii lea álgoálbmotsuorggi hárrái lea nannet álgoálbmogiid iežaset organisašuvnnaid, ja dat lea oassin Norada ovttasbarggus mii lea doarjut siviila servodagaid nannema. Ovttasbargu kanaliserejuvvo máilmmeviidosaš ortnegiid bokte main Noradas lea ovddasvástádus.
1.4.2 ONa álgoálbmotáššiid bistevaš forum
Norga lei okta dain riikkain mii áŋgirušai ásahit bistevaš álgoálbmotforuma ONii. Foruma mearridedje ásahit jagi 2001 ja dat galggai leat ráđđeaddi ja ovttastahtti orgánan ONa ekonomalaš ja sosiála ráđi vuolde (ECOSOC). Forumis leat dan rájes leamaš juohke jagi sešuvnnat gos leat čoahkkanan áirasat sihke álgoálbmotorganisašuvnnain, ON organisašuvnnain ja ONa lahttoriikkain. Foruma jođiheaddji vuosttaš golmma jagi áigodagas lei Ole Henrik Magga, Norgga vuosttaš sámediggepresideanta.
Foruma bokte ožžo stáhtalaš ja stáhtahis áirasat vuosttaš geardde seamma stáhtusa bistevaš ovddasteaddji orgánas ONa vuogádaga siskkobealde. Forum lea ráđđeaddi ja ovttastahtti orgána álgoálbmotáššiin ON:s, ja dat galgá bargat dan badjelii ahte iešguđetlágan ON-organisašuvnnat váldet iežaset bargui mielde álgoálbmogiid vuhtiiváldima. Forum ovddida maid ávžžuhusaid ONa lahttoriikkaide. Jagi 2005 ja jagi 2006 ledječoahkkimiid váldofáddán álgoálbmogat ja Duhátjahkeul-bmilat. Váldofáddán jagi 2007 sešuvdnii ledje álgoálbmogiid vuoigatvuođat eatnamiidda, guovl-luide ja luondduriggodagaide.
1.4.3 ONa álgoálbmogiid olmmošvuoigatvuođadili sierra raportejeaddji
ONa Olmmošvuoigatvuođakommišuvdna nammadii jagi 2001 álgoálbmogiid olmmošvuoigatvuođadili vuosttaš sierra raportejeaddji. Ssierra raportejeaddji bargomearrádus lei ohcat, oažžut ja lonohallat dieđuid álgoálbmogiid vuoigatvuođaid rihkkumiid birra. Raportejeaddji bargomearrádus lea maid hábmet rávvagiid ja árvalit doaibmabijuid ja doaimmaid mat suddjejit álgoálbmogiid vuoigatvuođaid. Sierra raportejeaddji addá juohke jagi raporttaid ONa Olmmošvuoigatvuođaráđđái, mii lea dat orgána mii lea boahtán Olmmošvuoigatvuođakommišuvnna sadjái. Raportejeaddji ráhkada álgoálbmogiid dilis raporttaid iešguđet riikkain maŋŋilgo lea leamaš guossis sin luhtte. Dál gávdnojit raporttat Mexico, Chile, Guatemála, Filippiinnaid, Colombia, Kánada, Ođđa Zealándda, Lulli-Afrihká, Ecuadora ja Kenya álgoálbmogiid birra. Raportejeaddji lea maŋemus jagi dárkilit čuvvon Nepála álgoálbmogiid dili. Raportejeaddji ráhkada maid raporttaid dakkár fáttáin mat leat erenoamáš deaŧalaččat álgoálbmogiidda, ee. gávdnojit raporttat guovttegielalaš oahpahusas ja áššiin mat gullet riektevuogádagaide ja vieruiduvvan vuoigatvuođaide. Norga doarju sierra raportejeaddji doaimma mii lea mielde bidjame álgoálbmogiid dili riikkaidgasksaš servodaga jurdagiidda. Olmmošvuoigatvuođaráđi bargovuogit mearriduvvojit ja dan oktavuođas mii bargat dan ala ahte bargomearrádus galgá ain bissut ja dan alage, ahte sierra raportejeaddji nu guhkás go vejolaš beassá doalahit iežas sorjkeahtes sajádaga.
1.4.4 Gáldu – álgoálbmotvuoigatvuođaid gelbbolašvuođaguovddáš
Gáldu – álgoálbmotvuoigatvuođaid gelbbolašvuođaguovddáš ásahuvvui jagi 2002 dainna ulbmiliin ahte lasihit dieđu ja ipmárdusa álgoálbmotvuoigatvuođaid birra. Guovddáš galgá čohkket, ovddidit, vuogádahttit, áigádit, gieđahallat, heivehallat gaskkustit áššáisoahppevaš dieđuid ja duođaštusaid álgoálbmotvuoigatvuođaid birra riikkalaš ja riikkaidgaskasaš dásis. Guovddáš sáhttá maid čujuhit, makkár dutkamat dárb-bašuvvojit áigeguovdilis surggiin. Guovddáža ul-bmiljovkui gullet buohkat, geat ohcet dieđuid álgoálbmotvuoigatvuođaid birra riikkalaš ja riikkaidgaskasaš dásis, nugo skuvllat, eaktodáhtolaš organisašuvnnat, almmolaš ásahusat ja eiseválddit.
Gáldu – álgoálbmotvuoigatvuođaid gelbbolaš-vuođaguovddáš lea fágalaččat iehčanas ásahus, mii eanaš ieš mearrida iežas ulbmiliid ja boađusgáibádusaid. Guovddáža bajimus orgána lea stivra, ja das lea njuolggadusaid mielde ovddasvástádus fágalaš ovdáneamis, resursageavaheamis ja -vuoruhemiin, ja maid das ahte ráhkadit strategiijaid guovddáža doibmii. Sámediggi ja Gielda- ja guovlodeparte-meanta leat ovttas nammadan stivrra, ee. Davviriikkaid sámi instituhta ja Sámi allaskuvlla evttohusaid vuođul.
Guovddáš atná digitála diehtojuohkinreaidduid deatalažžan iežas gaskkustanbarggus ja lea ásahan sierra neahttauskkádaga – www.galdu.com. Das leat ee. dieđut guovddáža ja dan doaimma ja čielggademiid birra, ja raporttat ja artihkkalat álgoál-bmotvuoigatvuođaid birra. Guovddáš almmuha maid sierra áigečállaga Gáldu Čála – Tidskrift for urfolks rettigheter. Dan rájis go guovddáš ásahuvvui, de lea dat leamaš sihke lágideaddjin ja mieldelágideaddjin máŋgga semináras main álgoálbmotvuoigatvuođaid iešguđet bealit leat leamaš fáddán.
Gielda- ja guovlodepartemeanta juolluda ru-đaid guovddážii kap. 682, poastta 01 bokte. Dasa lassin biddjojuvvojit ruđat guovddážii Olgoriikadepartemeantta bušeahtas.
1.5 Davviriikkaid ja davviguovlluid álgoálbmotovttasbargu
1.5.1 Davviriikkalaš ovttasbargu sámepolitihkas
Go galgá ráhkadit ollislaš sámepolitihka dalle lea deaŧalaš geahččat sámi ášši oktasaš davviriikkalaš perspektiivvas mas leat oktasaš doaimmaid ovddideapmi ja ásaheapmi, ja maiddái riikkarájiid rastásaš ovttasbargu.
Ministarat geain lea ovddasvástádus sámi áššiin ja Suoma, Ruoŧa ja Norgga sámediggepresideanttat ásahedje jagi 2000 bistevaš ovttasbarggu mas galget jeavddalaččat dieđuid oažžut, digaštallat ja meannudit dakkár sámi áššiid main buohkat beroštit. Ovttasbarggu ulbmili lea nannet ja ovddidit sámi álbmoga giela, kultuvrra, ealáhusaid ja servodateallima. Ovttasbarggus lea eahpeformála, muhto lagaš čanastat Davviriikkaid ministtarráđđái.
Jagi 2003 ásahuvvui davviriikkalaš sámi giellabálkkašupmi – Gollegiella, mii rámpo ja oainnusin dahká dan rahčamuša ja barggu mii dahkkojuvvo ovddidit sámegiela Suomas, Ruoŧas, Norggas ja Ruoššas (gč. bovssa xx). Bálkkašupmi juhkkojuvvo juohke nuppi jagi. Muđui de barget dainna hástalusain ahte ráhkadit eambbo viiddis davviriikkalaš ovttasbarggu sámi dutkamis. Sámi ja álgoálbmogiid fága- ja dutkanbirrasat Suomas, Norggas, Ruoŧas ja Ruoššas deattuhit ahte lea dárbu ráhkadit oktasaš strategiijaid ja standárddaid dan dutkamii mii lea sámi ja álgoálbmotguovlluin (davviriikkalaš sámi seminára, raporta «Future challenges for reindeer husbandry societies», Ubmi, cuoŋománus 2007). Ráđđehus lea bivdán Norgga dutkanráđi álggahit čielggadeami mii galgá guorahallat oktasaš sámi dutkanlávdegotti ásaheami Norgga, Ruoŧa ja Suoma várás, gč. Sd.dieđ. nr. 20 (2004 – 2005) Dáhttu dutkat. Dan oktavuođas evttohuvvo maid guorahallat lea go dárbu ásahit sámi etihkkalávdegotti. Jagi 2008 plánejit lágidit konferánssa gaskal boazodoallo-ealáhusa ja Norgga, Ruoŧa ja Suoma boazodoalloeiseválddiid. Dan ulbmil das lea nannet oktavuođa ja mearridit vejolaš ovttasbargosurggiid mat leat ealáhusa oasálaččaide ávkin.
Sámeministarat ja sámediggepresideanttat hálidit nannet oktavuođa ja ságastallama Ruošša eiseváldiiguin ja sápmelaččaiguin sámi ja álgoálbmotáššiid ektui maidda lea oktasaš beroštupmi. Lassánan oktavuohta Davvioarje-Ruoššain politihkkárdásis lea Davviriikkaid ráđi rávvagiid mielde go lea sáhka Barentsguovllu álgoálbmogiid ovttasbarggus. Ministarat ja presideanttat oaivvildit deaŧalažžan nannet Barentsguovllu sápmelaččaid ja eará álgoálbmogiid árvodási. Danne leat sii ávžžuhan Barentsráđi, árktalaš ráđi ja Davviriikkaid ministtarráđi eambbo čalmmustahttit álgoál-bmogiid dili ja leat mielde doarjume doaimmaid mat sihkkarastet álgoálbmogiid eallinvuođu, giela ja kultuvrra.
Suoma, Norgga ja Ruoŧa sámedikkit leat organiseren iežaset barggu Sámi parlamentáralaš ráđi bokte dakkár áššiin main lea lunddolaš doaimmahit bálddalas politihka vai sámi álbmoga oktasaš beroštumit váldojuvvoše vuhtii. Ráđđehus atná Sámi parlamentáralaš ráđi deatalaš orgánan davviriikkalaš ovttasbargui ja dakkár orgánan mas lea mearkkašupmi riikkaidgaskasaš oktavuođain go lea sáhka nannet ovttasbarggu álgoálbmogiid gaskkas ja ovttasbarggu gaskal álgoálbmogiid ja eará oassálastiid. Sámedikkit leat ávžžuhan Suoma, Norgga ja Ruoŧa sámeministariid ovttas ruhtadit ráđi doaimma. Geahča maiddái Sámedikki 2007 jahkedieđáhuse čuoggá 2.2.
Sámiráđđi lea ovttasbargoorgána Suoma, Norgga, Ruoŧa ja Ruošša sámi organisašuvnnaide, ja dat lea sorjákeahts organisašuvdna (NGO – non-governmental organization). Ráđi bajimus ulbmil lea vuhtiiváldit sámi álbmoga beroštumiid, nannet sápmelaččaid oktiigullevašvuođa riikkarájiid rastá ja bargat dan ala ahte sápmelaččat maid boahtteáiggisge mieđihuvvojit oktan álbmogin, geaid kultuvra, politihkka, ekonomiija ja sosiála vuoigatvuođat galget sihkkarastojuvvot muhtumassii juoh-ke riikka lágaid bokte ja muhtumassii šiehtadusaid bokte mat dahkkojuvvojit áššáiguoskevaš stáhtaid ja sámiid ovddasteaddji orgána gaskkas.
Sámekonferánsa mii dollojuvvo juohke njealját jagi, lea Sámeráđi bajimus mearridanorgána. Sámekonferánsa lea mearkkašan ollu sámepolitihkalaš ovdáneapmái 2. máilmmesoađi maŋŋil, ja dál dat mearkkaša ollu sámi organisašuvdnaeallimii sihke riikkalaččat, davviriikkalaččat ja riikkaidgaskasaččat. Bargo- ja searvadahttindepartemeanta lea juolludan 800 000 ruvdnosaš doarjaga doallat 19. davviriikkalaš sámekonferánssa Roavvenjárggas Suomas jagi 2008 čavčča. Konferánssa váldofáddá lea sámi kulturárbi.
1.5.2 álgoálbmotovttasbargu davviguovlluin
Soria Moria-julggaštusas definerejuvvojedje davviguovllut Norgga deaŧaleamos nannensuorgin boahttevaš jagiid. Dan oktavuođas almmuhii ráđđehus juovlamánu 1. beaivvi 2006 iežas ollislaš davviguovlostrategiija man váldoulbmil lei ráhkadit ceavzilis davviguovlluin.
Ráđđehusa davviguovlopolitihkka galgá leat mielde ráhkadeame álgoálbmogiidda oadjebas eallinvuođu, ealáhusaid, historjjá ja kultuvrra davviguovlluin. álgoálbmotdimenšuvdna lea guovd-dážis ráđđehusa davviguovlostrategiijas ja Norgga ovdagottis árktalaš ráđis. Dál lea lassáneame internationaliseren ja dalle leat ođđa vejolašvuođat, muhto dan seammás gáibiduvvo eambbo ahte eambbo álgoálbmogiid kultuvrrain ja eallinvuođuin. Jus álgoálbmotservodagat galget ceavzit dakkár máilmmemiehtásaš rievdanproseassain, de lea deaŧalaš vuhtiiváldet álgoálbmogiid vuoigatvuođaid geavahettiin ja hálddašettiin davviguovlluid ressursaid ja birrasa.
Go galgá leat ollislaš ressursahálddašeapmi, de lea dárbu gáhttet álgoálbmogiid ealáhusaid, kulturmuittuid, árbevirolaš máhtu ja boazodoalloareálaid luondduvuođu. Dakkár hálddašeamis galgá maid gáhttet riddoguovlluid birrasa ja árbevirolaš mearrabivddu ja luossabivddu.
Davvi álgoálbmogiin galgá leat nana sajádat ja rolla iežaset dili ovddideamis. Sámedikkis galgá leat duohta mieldemearrideapmi dakkár áššiin mat leat deaŧalaččat sámi servodahkii. Mearrideaddji lea ahte álgoálbmogat oassálastet juo proseassaid ja áššiid álggus. Olgoriikadepartemeanta ja Sámediggi leat ásahan juohke jahkebeali ráđđádallamiid davviguovloáššiid birra. Petroleadoaibma Barentsábis sáhttá njuolga čuohcit sámi beroš-tumiide, ja erenoamážit sáhttá oljo- ja gássafievrredeapmi nannámii mearkkašit ollu sámi ealáhus-doaimmaide.
Sámi organisašuvnnain/ásahusain ja Sámedikkis lea guhkes vásáhus riikkaidgaskasaš ovttasbarggus ja ovttasdoaibmamis minoritehtajoavkkuiguin ja eará riikkaid álgoálbmogiiguin. Dat vásáhus lea divrras vásáhus alcceseaset sápmelaččaide ja eiseválddiide iešguđet hálddašandásiin ja ovttasbargoguimmiide go davviguovlonannema galget ovddidit ja konkrehtet ain viidáseappot. Buorre lea go Sámi allaskuvla ja Statoil ASA leat vuolláčállán šiehtadusa jagi 2007 man ulbmil lea guhkitáigásaš ovttasbargu. Sámi allaskuvllas/Sámi Instituhtas lea fágalaš gelbbolašvuohta álgoálbmotáššiin ja Statoil atná das ávkki go galgá hábmet ja kvalitehtasihkkarastit ehtalaš njuolggadusaid dakkár oljo- ja gássadoaimmaid várás mat gusket álgoálbmogiidda.
álgoálbmogiid dilli lea lunddolaš ja deaŧalaš oassi ráđđehusa davi ovttasbarggus Ruoššain. álgoálbmotáššiid digaštallet ráđđehus- ja ámmátdásis, ovttasráđiid árktalaš ráđis, Barentsovttasbarggus ja Davvi dimenšuvnnas. Dat lea positiiva go Murmansk oblasta dahje guovlu ovttasráđiid álgoálbmotorganisašuvnnaiguin lea ásahan sámiid ráđi jagi 2006. Ráđđi galgá ovttastahttit ja addit rávvagiid dakkár áššiin mat mearkkašit ollu Guoládaga sámi álbmogii.
Ráđđehusa davviguovlostrategiijas lea sámi álbmot ja sámi kulturovdanbuktit ožžon lunddolaš saji stuorát nannenbargui mii lea álbmogis-álbmogii-ovttasbargu ja maid ožžon lunddolaš saji riikkarájiid rasttideaddji kulturovttasbargui mii lea davvin. Dat guoská mánáide ja nuoraide, dearv-vašvuhtii, valáštallamii, eaktodáhtolašvuhtii, kultuvrii ja kulturovttasbargui mii lea kultuvrra, filmma ja festiválaid dáfus. Olgoriikadepartemea-nta lea jagi 2007 ja ovdalaš jagiid addán doarjaga ovddidit Guoládatnjárgga sámi minoritehtii radiokanála, vai sámi sáddagat guhkit áiggi mielde šattaše bistevažžan Davvioarje-Ruoššas.
álgoálbmogat dárbbašit eambbo vejolaš-vuođaid ovttasdoaibmat ieža gaskkaneaset ja heivvolaš ovttasbargoguimmiiguin davviguovllus. Olgoriikadepartemeanta veahkeha attidettiin doarjaga ovttasbargoprošeavttaide. Dat leat sápmelaččaid ja eará álgoálbmotbirrasiid várás árktisis, Ruoššas ja Norggas dan ovttasbarggu siskkobealde mii lea árktalaš ráđis ja prošeaktaovttasbarggus Davvioarje-Ruoššain. Sámi birrasat mat barget ovttas árktalaš ráđi ja Barentsráđi vuolde ožžot maid mátkedoarjaga. Bargo- ja searvadahttindepartemeanta lea juolludan doarjaga ásahit ja cegget Sámi institušuvnnaid álgoálbmotáššiid davviguovlofierpmádaga árranii Divttasvutnii, ja álgoálbmogiid riikkaidgaskasaš polarjagi rahpamii Guovdageainnus ja Máilmmi boazoálbmogiid searvái vai besset álgit plánet ja organiseret 4. máilmmekongreassa boazoálbmo-giidda mii lágiduvvo Guovdageainnus jagi 2009 álggus.
Rájiid rasttidan eavttuid buoridanbargu davvin álkkásmahttá maid ovttasdoaibmama gaskal álgoálbmogiid ja sin ovttasbargoguimmiid. Ođđa visumšiehtadusa leat vuolláičállán Norga ja Ruošša jagi 2207. Šiehtadus álgá doaibmagoahtit go Ruošša Duma lea dohkkehan dan. Visummeannudeapmi Norgga generálalkonsuláhtas Murmanskkas lea beavttálmahttojuvvon ja rahpanáiggi lea vejolaš guhkidit Storskoga rádjestašuvnnas nu johtilit go sullasaš čoavddus guhkiduvvon rahpanáiggiin lea ordnejuvvon Ruošša bealde. álkidan dihte vel ain eambbo rádjerasttideami, de leat nammadan bargojoavkku mas leat ovddasteaddjit guoskevaš ásahusain guovddáš, regionála ja báikkálaš dásis, mat guorahalaše Norgga rutiinnaid Storskoga báikkis ja Ruošša olgoriikkastašuvnnain.
álgoálbmogiin galgá alddiineaset leat vejolaš-vuohta hukset návccaid ja gelbbolašvuođa vai dain sáhttá leat duohta mieldemearrideapmi oppalaš servodatovdáneamis, ja erenoamážit ovdáneamis mii lea davvin. Máhttu davviguovlluid birra ja davviguovlluid várás deattuhuvvo ja danne lea ráđđehus jagi 2007 duppalastán juolludemiid Barents 2020 jahkái 20 milj. ruvnno rádjái. Dálá ja ođđa ealáhusaid lea dárbu ovddidit, go dat leat vuođđun ássamii ja sámi kultuvrii. Barents 2020:s lea dat ulbmil, ahte Norgga ja olgoriikka gelbbolašvuođabirrasat, ealáhusberošteddjit ja eiseváldeorgánat besset ovttas bargat máhttobuvttadeamis. Dat guoská maid sámi beroštumiide. Davviguovlostipeandaortnet lea ásahuvvon olbmuide geat áigot lohkat Davvi-Norgga oahppobáikkiin maid seamma prográmma ruhtada. Dat ortnet deattuha erenoamážit mátkeealáhusfága, guolástusfága, petroleafága, álgoálbmotáššiid ja fitnodat-ekonomalaš lohkansurggiid.
Oalle stuora oassi davviguovlodutkama juolludemiin kanálejuvvo Norgga dutkanráđi bokte. Dutkanráđđi lea bidjan ovdan sierra davviguovlostrategiija mas leat mielde maiddái strategiijat álgoálbmotdutkamiige. árktalaš universitehta lea fier-pmádat mas leat Davvipuola biras alla oahppobáikkit, mat earret eará koordinerejit mobilitehtaprográmma north2north, Bachelor of Circumpolar nammasaš lohkansurggiid ja gieddekurssaid. álgoálbmotfierpmádahkii juolluduvvojit ruđat Romssa Universitehta bušeahtas. Fierpmádat gal-gá dagahit ovttasbarggu gaskal Norgga ja olgoriikka birrasiid mat barget sámi dutkamiin ja dat lea ovttasbargodoaibma gaskal Romssa universitehta, Sámi allaskuvlla ja Sámi Instituhta.
álgoálbmogiin lea mávssolaš máhttu luonddu, birrasa ja árbevieruid birra. Sis leat kulturárvvut ja máhttu ealáhusain goavvi dilis subárktalaš guovllus. árktalaš ráđi dálkkádatraporta (ACIA) duo-đašta movt álgoálbmogat leat iežaset heivehan ovdalaš dálkkádatrievdamiidda. Dan loahppaboađus lea ahte árktisa liegganeapmi dáhpáhuvvá jođáneappot go maid ovdal ledje jáhkkán ja ahte álgoálbmotservodagat bohtet vásihit stuora ekonomalaš ja kultuvrralaš rievdadusaid dan geažil. Máilmmeviidosaš dálkkádatrievdamat dagahit ođđa hástalusaid boazodollui, eanandollui ja mearra- ja johkabivdui sámi guovlluin. Erenoamážit dáidet leat hástalusat vurdojuvvon temperatuvrra loktaneami dihte ja danne go lasket ekstrema dálkkit. Dálá dálkkádatrievdamiid bohtosat sáhttet váikkuhit ollu álgoálbmogiid eallinvuohkái. Ja lea deaŧalaš ráhkadit heivehanstrategiijaid. Dán barggus orru leame guovddážis dakkár dutkan man maŋis boahtá máhttohuksen. Boazodoalu erenoamáš hástalusain áigot čájehit ollu beroštumi dain dutkanprošeavttain mat lea biddjojuvvon johtui.
Máŋga dain hástalusain mat boazodollui bohtet, leat oktasaččat davviguovlluid riikkaide. Dainna duogážiin ja dainna ulbmiliin ahte nannet árktisa riikkaidgaskasaš boazodoalloovttasbarggu, de ásahuvvui Boazodoalu riikkaidgaskasaš fága- ja gaskkustanguovddáš Guovdageidnui jagi 2005 čavčča. Olgoriikadepartemeanta lea juolludan doarjaga muhtin prošeaktaovttasbargui Ruoššain mii lea gelbbolašvuođahuksema birra ja bearaš-boazodoalu ođđasis álggaheami birra Guoládagas.
Ráđđehusa strategiijat davviguovlluid várás leat guhkit áiggi áigumušat ja daid konkrehtenbarggut bistet heaittekeahttá máŋga jagi.
Geahča maiddái Sámedikki 2007 jahkedieđáhusa čuoggá 2.3.1.
1.5.3 Boazodoalu riikkaidgaskasaš fága- ja gaskkustanguovddáš
Nannen dihte riikkaidgaskasaš ovttasbarggu boazodoalu dáfus de ásahuvvui Boazodoalu riikkaidgaskasaš fága- ja gaskkustanguovddáš Guovdageidnui jagi 2005. Guovddáš galgá lonohallat máhtu ja dieđuid boazodolliid, dutkiid ja iešguđet riikkaid hálddašeami gaskkas ja ovddidit boazodoalloovttasbarggu riikkaid gaskkas. Deattuhuvvo ahte boazodoalu olbmuin ja sin organisašuvnnain galgá leat lagaš oktavuohta guovddážii, ja dat galgá doaimmahuvvot ovttasráđiid Máilmmi boazoálbmogiid servviin (Association of World Reindeer Herders – WRH). WRH lea sirkumpolára organisašuvdna mii ovddasta buot máilmmi boazoálbmogiid.
Guovddáš lea fágalaččat iešbirgejeaddji ásahus mii eanaš bidjá iežas mihttomeriid ja boađusgáibádusaid. Guovddáža bajimus orgána lea stivra. Stiv-ra speadjalastá dan rájiid rasttideaddji boazodoalloovttasbarggu mii dál lea, mas leat Ruošša, Ruoŧa, Suoma ja Norgga ovddasteaddjit. Guovddáš deavdá deaŧalaš doaimma sirkumpolára boazodoalloovttasbarggus ja áimmahuššá sihke fágalaš dárbbuid ja koordinerendárbbuid guovddáža ulbmiljoavkkuide.
Guovddáš lea WRH bokte viiddis báikkálaš fierpmádat álgoálbmotservodagaid ja davviguovl-luid ásahusaid várás, maiddái Ruoššas. Guovd-dážis vurdojuvvo leat eambbo aktiiva rolla ovdánahttin dihte báikkálaš máhttohuksema ja dutkama davviguovlluid álgoálbmotservodagain ja sin servodagaid birra, erenoamážit go lea sáhka Ruoššas. Dat heive oktii dainna sisdoaluin mii lea ráđđehusa davviguovlostrategiijas.
Dan rájes go guovddáš ásahuvvui, de lea dat álggahan ovttasbarggu muhtin ráje ásahusaiguin, organisašuvnnaiguin ja eará aktevrraiguin árktalaš guovlluin go lea sáhka das ahte ásahit fierpmádagaid ja fágalaš lonohallama, ee. de leat čađahuvvon čoahkkimat, prošeavttat ja fágalaš lonohallamat boazodoalloorganisašuvnnaiguin, almmolaš boazodoalloeiseválddiiguin ja Ruošša ja Aláskka fágaásahusaiguin ja davviriikkaid ásahusaiguin.
Guovddáš lea álggahan ja bidjan johtui máŋga prošeavtta mat váikkuhit guovddáža doibmii boahttevuođas. Daid prošeavttaid gaskkas maid leat vuoruhan, deattuhit erenoamážit EALáT-prográmma, gč. kap. 12.5. Guovddáš lea ráhkadeame web ja boazodoalloportála máilmmi boazoálbmogiidda – www.reindeercentre.org, www.ealat.org, www.reindeerblog.org.
Boazodoalu riikkaidgaskasaš fága- ja gaskkkustanguovddáža lea Agderforskning evalueren giđđat 2007. Evalueren čájeha ahte guovddáš lea leamaš mielde ovddideamen ja čađaheamen prošeavttaid guovddáža ulbmiliid ja mandáhta siskkobealde. Guovddáš lea ásahan alcces ovttasbargooktavuođaid ja fierpmádagaid relevánta fága- ja dutkanbirrasiiguin. Daid áige- ja resursarámmaid siskkobealde mat leat leamaš guovddážis, lea leamaš alla aktivitehtadássi.
Bargo- ja searvadahttindepartemeanta juolluda ruđaid guovddážii kap. 684, poastta 01 bokte. Gitta bušeahttajagi 2007 rádjái leat maid leamaš juolluduvvon ruđat guovddážii Olgoriikadepartemeantta ja Eanandoallo- ja biebmodepartemeantta bušeah-taid bokte.
1.5.4 Strategiijat ja doaibmabijut
Ráđđehus áigu
leat veahkkin dagaheame álkibun ovttastahttit rádjerasttideaddji doaimmaid ja oktasaš pro-šeavttaid mat gusket sápmelaččaide erenoamážit
láhčit dili nu ahte sámi fága- ja dutkanbirrasiin Suomas, Norggas, Ruotas ja Ruoššas leat buorit eavttut go galget bargat oktasaš dutkanstrategiijaiguin ja standárddaiguin
leat mielde ráhkadeame eambbo oktavuođa ja ovttasbarggu gaskal boazodoalu ja Norgga, Ruoŧa ja Suoma boazodoalloeiseválddiid
leat mielde sihkkarastime buriid eavttuid Sámi parlamentáralaš ráđi doibmii
deattuhit ovddosguvlui barggu go lea sáhka davviriikkalaš sámekonvenšuvnnas
bovdet Sámedikki ja álgoálbmotovddasteddjiid lagaš ovttasbargui davviguovloáššiin ja nationála heivehanstrategiijaid ráhkadeamis
leat fárus das ahte ráhkaduvvoše oktasaš álgoálbmotstandárddat davviguovlluid ekonomalaš doaimmain
láhčit dili nu ahte šattašii eambbo álbmogis-álbmogii-ovttasbargu ja bargat dan ala ahte lasihit kulturovttasbarggu Ruoššain
ain doalahit 1 milj. ruvnno juolludeami jagi 2008 Barentsčállingoddái máŋggariikkagaskasaš doaimmaide ja prošeavttaide mánáid- ja nuoraidsuorggis. Ulbmiljoavku leat mánát ja nuorat dan 13 regiuvnnas ja álgoálbmogis Barentsguovllus
leat fárus nanneme fierpmádaga davviguovlluid sámeradioid gaskkas ja doarjut oktasaš radiokanála ásaheami go digitála sáddenneahtta lea gárvvistuvvon davviriikkain
lagaš ovttasbarggus sámi ásahusaiguin ja organisašuvnnaiguin leat fárus ovddideame ja čađaheame konkrehta prošeavttaid ja doaimmaid mat dagahit máhtto- ja gelbbolašvuođaovdánahttima davviguovlluin, dakkáriin mat leat árktalaš ráđi vuolde ja oassálastit prošeaktaovttasbargui Davvioarje-Ruoššain
čuovvolit dan barggu ahte álkidahttit rájiid rasttideami davvin ovttas Ruošša eiseválddiiguin
geahčadit ealáhusovdáneami vejolašvuođaid ja rámmaid sámi guovlluin
leat fárus ceggeme kapasitehta sámi ásahusain go lea sáhka álgoálbmogiidda guoskevaš dutkamis
leat fárus viidáseappot ovddideame árktalaš Universitehta
álgoálbmogiid máhtu ja áicamiid bidjat eambbo guovddážii go árktalaš ráđi dálkkádatraportta (ACIA) galget čuovvolit
vuoruhit viidáseappot máhttohuksema dálkkádatrievdademiin, dain váikkuhusain ja álgoálbmogiid eallinvuogi heivehemiin ovttasráđiid eará davviriikkaiguin
Juolgenohta
Bušahttamearrádusas 2008 hárrái mearridii Sámediggi ahte Sámi ovdánahttinfoanda heaittihuvvo. Dat ortnet gohčoduvvo dál ohcciide vuođđuduvvon ealáhusovdáneami doarjjan. Geográfalaš doaibmaguovlu lea seammá go ovdal.