Oassi 3
Sámi beroštumit almmolaš hálddašeamis ja bálvalusaid fállamis

5 Čálgoservodat sámiid perspektiivvas

Ráđđehus hálida jođihit dakkár politihka mii galgá leat sámi álbmogii buorrin nu ahte sámegielas, kultuvrras ja servodateallimis lea sihkkaris boahtteáigi Norggas. Dasa dárbbašuvvo nanu ja buresdoaibmi almmolaš hálddašeapmi, mas vuhtiiváldet geavaheddjiid giella-ja kulturduogáža. Sámepoli-tihkka lea dakkár politihkalaš suorgi mas priváhta čovdosat eai sáhte doaibmat almmolaš čovdosiid sajis, erenoamážit buresbirgejeaddji stáhta váldosurggiin.

Maŋemus logijagiid sámepolitihkalaš ovdá­neapmi, mii oaččui erenoamáš buori jođu go Sámediggi ásahuvvui 1989:s, lea mielddisbuktán dan ahte dađistaga eanet almmolaš doaimmat heivehit bálvalusaidis sámegielat geavaheddjiide ja sámi álbmogii oppalaččat. Seammás leat gal ain ollu almmolaš doaimmat, sihke suohkaniin ja stáhta orgánain ja dearvvašvuođaásahusain mat eai leat čađahan diekkár heiveheami doarvái bures. Dát guoská sihke sámi giellalága doaibmaguvlui ja guovlluide mat leat olggobealde doaibmaguovllu.

Jus ráđđehusa sámepolitihkka duođai galgá nagodit váikkuhit bures, ja jus sámepolitihkalaš mihttomeriid galggašii nagodit joksat, de fertejit suohkanat, fylkasuohkanat ja eará báikkálaš, regionála ja našuvnnalaš almmolaš doaimmat maiddái giddet fuomášumi ja váldit sámi beroštumiin ovddasvástádusa.

Earret muhtun moadde suohkana, de leat sámit čielga unnitlogus iežaset ássanguovlluin. Seammás lea čoahkkebáikkiide fárren ja smávva báikkiin eretfárren mielddisbuktán ahte sápmelaččat orrot maiddái olggobealde árbevirolaš sámi guovlluid, erenoamážit stuorit gávpogiin ja guđege regiovnna stuorát čoahkkebáikkiin. Maiddái diein guovlluin ferte vuhtiiváldit sámi geavaheddjiid ja beroštumiid, vaikko stuorámus barggut dán oktavuođas fertejit ge ain dahkkot árbevirolaš sámi ássanguovlluin.

Sámepolitihkka lea huksejuvvon dan vuođđojurdagii ahte sápmelaččaid ja sámegielat geavaheddjiid erenoamáš dárbbut eanemus lági mielde galget leat oassi dábálaš almmolaš bálvalusain, nugo Stuoradiggi lea dan nannen suohkanlávdegotti mearkkašumiin árv. S. nr. 110 (2002 – 2003) s. 11: Eanetlohku oaivvilda ahte váldonjuolggadussan galgá leat ahte sámi beroštumit galget leat oassin dábálaš hálddašeamis dan sadjái go ásahit sierra sámi ortnegiid. Dakkár sierra ortnegat, mat leat vásetin dušše sámi álbmoga várás, dahje mat eanaš gusket sámi álbmogii, dat leat eanetlogu mielas lunddolaččat Sámedikki ovddasvástádus. (…) Danin oaivvilda ge eanetlohku ahte doaimmat mat gusket sihke sápmelaččaide ja eará olbmuide, galget eanemus lági mielde gullat dábálaš hálddašanorgánaide.

Danin lea ge buot dásiin almmolaš bálvalus­doaimmain stuora ovddasvástádus mii guoská dasa ahte vuhtiiváldit sámi beroštumiid iežaset doaimmain. Dat sisttisdoallá dan ahte galgá vuhtiiváldit sámegielat geavaheddjiid, ja dat sisttisdoallá maid dan ahte bálvalusbáikkiin ferte leat doarvái sámi kulturmáhttu vai máhttet diehtit movt bálvalusaid galgá heivehit nu ahte sámegielagat ožžot buori ja seammadássásaš veahki go earát, iešguđet ásahusas gos almmolaš bálvalusat leat.

Buot dásiin almmolaš orgánain lea ovddasvástádus vuhtiiváldit sámepolitihkalaš beroštumiid iežaset bargguin. Man viidát dát ovddasvástádus galgá doaibmat, vuolgá das makkár doaimmas lea sáhka, muhto buohkat fertejit diehtit ahte dieid beroštumiid galgá vuhtiiváldit. Dat gáibida systemáhtalas lahkoneami. Ja plánaid ráhkademiid vuođđun ferte leat gelbbolašvuohta ja máhttu sámi diliid birra mat gusket guđege doibmii.

5.1 Unnit ja stuorát sámepolitihkka

Sámepolitihkka lea áiggiid mielde rievdan. Eanet ja eanet guovllut main lea mearkkašupmi sámegillii, kultuvrii, ealáhusaide ja servodateallimii leat šaddan oassin dán politihkkasuorgái. Sámepolitihka sáhttá juohkit smávit ja stuorát sámepolitihkkan, geahča Effektlávdegotti čielggadeami (NOU 2004:2) Effekter og effektivitet. Effekter av statlig innsats for regional utvikling og distriktspolitiske mål. Stuorát sámepolitihkkan sáhttá navdit buot politihka mii juogaman láhkái guoská sámi álbmogii, sámi ealáhusaide ja sámi birgen- ja ássanguovlluide. Dasa gullet stáhta oahpahuspolitihkka, dearvva-švuođapolitihkka, kulturpolitihkka, ealáhuspolitihk-ka, dásseárvopolitihkka, areálapolitihkka, suohkaniid ruhtadilli jna. Diet listu sáhtášii šaddat oalle guhkki.

Unnit sámepolitihkka lea ges dat maid oktasaččat sáhttá oaidnit jahkásaš almmuheamis » Doarjagat sámi doaimmaide», mii lea mielddusin Bargo-ja searvadahttindepartemeantta bušeahttaevttohusas. 2008 stáhtabušeahtas dahket diet doarjagat oktiibuot sullii 752 mill. ruvnno. Diein ruđain hálddaša Sámediggi birrasii 311 mill. ruvnno (geahča kap. 7.1). Doarjagat sámi doaimmaide galget eara eará geavahuvvot doarjjan sámi mánáidgárddiide, vuođđoskuvlla sámi oahpaheapmái, sámi joatkkaskuvllaide, Sámi allaskuvlii, sámi dearvvašvuođa- ja sosiálabálvalusaid doaibma-plána čuovvoleapmái, sámi kulturmuito­suodja­lepmái, Sis-Finnmárkku riekteveahkkekántuvrii, sámi aviissaide doarjjan, boazodoallošiehtadussii ja boazodoallohálddahussii jna. Sámediggi čađaha ja ruhtada ollu doaimmaid, leat maid doaimmat maid departemeanttat ieža stivrejit ja álggahit ja leat maid sámi doaimmaid várás ruđat mat juolluduvvojit doarjjan ja ruovttoluottamáksimin njuolga suohkaniidda.

Dat njuolggodoarjagat sámi ulbmiliidda mat juolluduvvojit stáhtabušeahtas, eai sáhte gokčat buot dárbbuid mat gusket sámegiela ja kultuvrra bisuheapmái ja seailluheapmái viiddis ipmárdusas. Dat leat maid vuođđun Stuoradikki bargguin, geahča suohkanlávdegotti mearkkašumiid dán čállosis: árv. S. nr. 110 (2002 – 2003) s. 10: Seammás dovddahit dát miellahtut ahte ollu gažaldagain mat eai guoskka dušše vásetin sámiid iežaset giela erenoamášvuođaide, kultuvrii dahje servodateallimii lea dadjamuš sámi servodagaid ovdánahttimii. Danin lea ge hui ollu dadjamuš das movt almmolaš doaimmat vuoruhit bargonávccaid ja ruđaid mat dálá rámmaid siskkobealde leat mearriduvvon sámi ulbmiliidda. Dát guoská sihke stáhta orgánaid ja suohkaniid hálddašansurggiide.

Jus ii čuovvol ja vuhtiiváldde doarvái bures sámepolitihkalaš beroštumiid, de dat sáhttá dagahit dan ahte sámit eai beasa doarvái bures atnit ávkki dan buori ovdáneamis mii dán politihkalaš suorggis lea dáhpáhuvvan maŋemus logi jagis. Jus almmolaš doaimmain eai vuhtiiváldde sámi beroštumiid doarvái bures, de dat sáhttá rihkkut daid álbmotrievttálaš geatnegasvuođaid maidda Norga lea iežas čatnan ja/dahje dat sáhttá rihkkut Norgga lágaid dahje buori hálddašanvieruid. Jus eat nagot sámi beroštumiid vuhtiiváldit dábálaš bálvalusain, de dat sáhttá dagahit dan ahte šaddet garraset gáibádusat ásahit seammalágan sámi fálaldagaid. Dakkár dili eat hálit. Jus dábálaš bálvalusapparáhta barggus eai leat mielde sámi beroštumit, de sáhttá boađus leat ahte sámegiella, kultuvra ja ealáhusat eai sáhte ovdánit doarvái bures. De sáhttá maid mannat nu guhkás ahte sámi kultuvra viiddis ipmárdusas, dahje muhtun surggiin dahje geográfalaš guovlluin, ii ceavcce boahtteáiggis. Dat šattašii duohta vahágin Norgii.

Máŋemus jagiid sámepolitihkas lea leamaš ollu sáhka vuoigatvuođaid ovddideamis ja institušuvnnaid huksemis sámi servodahkii. Bargun leamaš hukset Sámedikki sápmelaččaid ovddasteaddji orgánan, ja ásahit oktavuođaid gaskal Sámedikki ja ráđđehusa ja departemeanttaid, ja sirdit stáhta sámepolitihkalaš ortnegiid ja doaimmaid hálddašeami Sámediggái. Seammás lea sámepolitihkka maid juo 1980-logu rájes garrasit čalmmustahttán sámi vuoigatvuođaid nannema mat gusket ealáhusaide, eatnamiidda ja birgejupmái mii luonddus gávdno. Dát leamaš dárbbašlaš sihkkarastin dihtii sámi kultuvrra ávnnaslaš vuođu. Muhto dieid bargguid doaimmaheapmi sáhttá eará doaimmaid dagahan suoivvanbeallái. Nugo dan ahte geahččat makkár dárbbut leat ásahit ortnegiid ja doaimmaid maidda juohke eaŋkil sápmelaččas lea dárbu iežas beaivválaš eallimis, dakkár ortnegiid maid juohkehaš geavaha buresbirgejeaddji servodagas.

Danin hálida ráđđehus giddet stuorát fuomášumi dasa movt sámepolitihkalaš ulbmilat ja ásahuvvon vuoigatvuođat bohtet beaivválaš eallimis ávkin buresbirgejeaddji servodaga ortnegiid ja fálaldagaid bokte, vai sápmelaččat oadjebasvuođas dihtet ahte sin dárbbut vuhtiiváldojuvvojit. Váldogažaldat lea: Nákcet go mii oažžut sámepolitihka duohta ávkin dain beaivválaš doaimmain gos gávnnadit sámi geavaheddjiiguin? Ráđđehussii lea erenoamáš dehálaš geahččat doaimmaide mat leat njuolga stáhta hálddašeami, stivrema ja bearráigeahču vuolde. Dainna oaivvildit stáhta vuollásaš doaimmat mat gullet guđege departementii. Vaikko stáhta sámepolitihkka ovddemustá boahtá oidnosii Sámedikki, suohkaniid ja fylkasuohkaniid doaimmaid bokte, de lea stáhta doaimmaid fálaldagain maid stuora mearkkašupmi sápmelaččaid beaivválaš eallimii. Maiddái dán dáfus galget sápmelaččaide gávdnot fálaldagat ja dieđut iežaset gillii.

5.2 Sámegielmáhttu ja sámi kulturmáhttu almmolaš suorggis

Juohke suorggis dahje doaimmas ferte leat sámi dilálašvuođaid birra máhttu jus galget nagodit fállat buriid ja seammadássásaš almmolaš bálvalusaid sámi álbmogii.

Maiddái gulahallan ja diehtojuohkin sámegillii sámi geavaheddjiide lea guovddážis jus galgá leat doarvái buorre fálaldat. Dearvvašvuođasuorggis lea ovdamearkka dihte nu ahte suohkanat, fylka­suohkanat ja dearvvašvuođaásahusat galget gozihit dárbbu mielde dulkonveahki jus bargiin ii leat doarvái giella- ja kulturipmárdus. Jus bargiin lea váilevaš giellaipmárdus, de sáhttá buohcci oažžut boasttu divššu dahje sáhttá nuge mannat ahte duođalaš dávddaid eai fuobmá áiggil.

Gáldu: Marit Einejord

Albma buorre bálvalusfálaldat eaktuda ahte ásahusas gávdnojit olbmot geain lea sámegielmáhttu ja kulturipmárdus. Guovddáš sámi guovlluin gal galggašii leat buorre vejolašvuohta olahit diekkár dili. Lea hui dehálaš ahte gávdnojit bargit geat máhttet sámegiela ja geain lea sámi kulturipmárdus, vai sámi geavaheaddjit ožžot dan dovddu ahte bálvalusain lea buorre kvalitehta. Danin lea ge hástalussan ohcat ja viidáset oahpahit olbmuid geat sáhttet almmolaš ásahusain bargat.

5.2.1 Sámi kulturmáhttu almmolaš suorggis

Almmolaš hálddašeami iešguđet surggiin sáhttá leat dárbu ipmirdit sihke álbmotrievttálaš geatnegasvuođaid, Norgga politihka ja lágaid mat gusket sámi dilálašvuođaide. Sáhttá leat dárbu máhttit sámegiela ja ipmirdit kultuvrralaš, historjjálaš ja ealáhussii gullevaš dilálašvuođaid, sáhttá dárbbašuvvot diehtu sámi ásahusaid ja organisašuvnnaid birra ja sáhttá maid leat dárbu eanet erenoamáš máhttui ja gelbbolašvuhtii mii gullá iešguđet geográfalaš guvlui dahje áššesuorgái.

Skuvllat ja oahpahusbáikkit leat deháleamos báikkit main dákkár seammadássásaš almmolaš bálvalusat galget duohtandahkkojuvvot ja main daidda galgá huksejuvvot vuođđu. Servodagas lea oppalohkái unnán diehtu ja máhttu sápmelaččaid, sámi historjjá ja sámi kultuvrra birra. Ráđđehus lea máhttoloktemiin ja ođđa oahppoplánaiguin láhčán dilálašvuođa nu ahte vuođđooahpaheami dilli galgá buorránit. áiggi mielde galget buot oahppit Norggas oahppat sámi dilálašvuođaid birra. Maiddái alit oahpahusas galgá sámi fágaid dilli buorránit iešguđet oahpposurggiin, erenoamážit davviguovl­luid institušuvnnain.

Lea dađibahábut maid nu ahte lea unnán diehtu sámi dilálašvuođaid birra otná almmolaš doaimmain. Danin lea ge dárbu ahte bargoaddit mat oidnet ahte sii dárbbašit diekkár gelbbolašvuođa, láhčet dili gealboovddideapmái sierra máhttoplánemiin ja maiddái ohcet dakkár bargiid geain lea dát máhttu.

Ráđđehus oaidná gal dan ahte sáhttá leat beare stuora noađđi ja ovddasvástádus eaŋkil bargoaddái okto nagodit háhkat diekkár viiddis gelbbo-lašvuođa. Ollu bargoaddiide lea váttisvuohtan go gávdnojit nu unnán heivehuvvon oahppofálaldagat gos sáhttet oahppat vásetin sámi dilálašvuođaid birra, ja de eandalii dakkár oanehis fálaldagat. Bargoaddái sáhttá šaddat divrrasin ráhkadit iežas fálaldagaid ja dávjá lea váttis gávdnat fágaolbmuid geat sáhttet jođihit diekkár lassioahpu. Dávjá šaddet diekkár fálaldagat hoahppofálaldahkan mat galget oanehit áigái čoavdit váttisvuođa (ad-hoc), dakkárat maid lea váttis plánet systemáhtalaččat guhkit áiggi vuollái.

Danin áigu ge Bargo- ja searvadahttindepartementa ovttas guoskevaš departementtaiguin, geahččat livččii go vejolaš ahte Sámi allaskuvla oažžu bargun garraseappot bargat ásahit gelbbolašvuođanannema lohkanfálaldagaid mat gusket almmolaš suorgái. Dat sáhttet leat fálaldagat mat leat heivehuvvon ovdamearkkadihte oahpahed­djiide, dearvvašvuođa- ja fuolahussuorggi bargiide, áššemeannudeddjiide ja almmolaš hálddašeami jođiheddjiide, politiijaide ja kriminálafuolahed­djiide, bargo- ja čálgoetáhtii jna. Dát guoská sihke diehtojuohkimii ja dasa ahte hukset viidáseappot daid lohkanfálaldagaid mat juo gávdnojit ja mat gávdnojit eará oahpahusinstitušuvnnain, mat gusket guđege etáhta erenoamáš oahpposuorgái, Muhto dás lea maid sáhka ásaheames sierra fálaldagaid allaskuvlii. Sámi allaskuvla lea ieš dáhtton diekkár rolla, mas sáhttet maid atnit ávkin dan siskkáldas struktuvrra mii lea čadnojuvvon sámi giella-ja kulturguovddážiidda Norggas, ja mas maiddái sáhttet guorahallat internehttii huksejuvvon čovdosiid.

Ovdamearkan dasa movt sáhttá ásahit viiddis fálaldaga, sáhttá namuhit ahte Tromssa Universitehta lea ásahan oahppofálaldaga man namma lea Sámi kulturmáhttu. Dat sisttisdoallá máŋga eará fágasuorggi, nugo arkeologiija, historjjá, sosialantropologiija ja sámi etnografiija. Oahppofálaldat addojuvvo čoagganemiid bokte ja dahká 30 lohkančuoggá. Tromssa Universitehtas lea maid sierra masterprográmma eamiálbmotoahpahusas. Čujuhuvvo muđui 12. kapihttalii mii lea alla oahpahusa birra.

5.2.2 Sámegiella almmolaš suorggis

Lea máŋgga dáfus dárbu ahte almmolaš doaimmain geavahit sámegiela. Dat váikkuha vuosttažettiin dasa ahte sámegielagiid riektesih­karvuohta vuhtiiváldojuvvo ja lea mielde váikku­heamen dasa ahte leat doarvái almmolaš bálvalusat gos gávdno fálaldat sámi álbmogii. Nuppádassii de dasa lea dárbu sámegiela boahtteáiggi nannema dihte, ahte galgá leat lunddolaš geavahit sámegiela almmolaš oktavuođain.

Giellageavaheami iskamis 1 mii čađahuvvui jagi 2000 sihke sámegiela hálddašanguovllus ja dan olggobealde, dadje 59 proseantta informánttain ahte sámegiella geavahuvvo bearrašis ja váris, meahcis jna. Dušše 7 proseantta muitalit ahte sii sámástit doaktáriin ja dearvvašvuođabálvalusa bargiiguin. 21 proseantta dadjet ahte sii sámástit go sis lea dahkamuš eará almmolaš ásahusaid virgehasaiguin. Bealli dain geat jerrojuvvojedje, dadjet ahte sii atnet stuorra váilivuohtan go sii eai beasa eanet sámegillii gulahallat doaktáriin ja dearvvašvuođabálvalusas ja eará almmolaš ásahusain.

Giellageavaheami iskan čájeha dan ge ahte etáhtaid bargiin ii leat buohkain nu buorre sámegiela máhttu. Dušše soapmásat máhttet čállit sámegillii. Olus eai ádde eai ge hála sámegiela. álbmoga sámegielahálliid logu ektui eai leat dain etáhtain main iskkadallan čađahuvvui, návccat bálvalit ál­bmoga sámegillii.

Sámedikki giellageavahaniskamis jagi 2004 ledje sullii 70 almmolaš doaimmahusa davvi-, julev- ja lullisámi guovlluin mielde. Dadjat dal jo buot ásahusat dihtet ahte sis lea ovddasvástádus fállat bálvalusaid sámegillii. Iskan guoskkai sullii 11 000 bargái almmolaš suorggis. Sulaid 3 proseanttas bargiin lei sámegiela máhttu. 70 proseata doaimmahusain dovddahit ahte dárbbašit eanet gelbbolašvuođa sihke hállat ja čállit sámegillii. Daddjojuvvo ahte dárbbašuvvojit ollu sámegielat fágabargit dearvvašvuođasuorggis, skuvllain ja mánáidgárddiin, kriminálafuolahusas ja Girkus.

Sámelága giellanjuolggadusaid árvvoštallan mii čađahuvvui jagi 2007 (gč. kap. 19.4.2) čájeha seamma minstara. Eanaš almmolaš orgánat maidda sámelága giellanjuolggadusat gusket, eai ollašuhte ollásit lága gáibádusaid. Dát dagaha ahte olbmuide sámegiela hálddašanguovllus ii leat sihkkarastojuvvon vuoigatvuohta geavahit sámegiela go sis lea dahkamuš almmolaš orgánaiguin.

Sámegiela hálddašanguovllus lea sus guhte váldá oktavuođa almmolaš orgánain sámegillii, vuoigatvuohta oažžut vástádusa sámegillii (gč. sámelága § 3 – 3). Dát ii guoskka dattetge hállamii virgehasaide geat leat doaimmas orgána kontuvrra olggobealde. Son guhte čállá regiuvnnalaš almmolaš orgánii sámegillii sámegiela hálddašanguovllus, sus lea vuoigatvuohta oažžut čálalaš vástádusa sámegillii. Sámelága § 3 – 4 ja § 3 – 5 válddahallet sámegiela geavaheami riektelágádusas ja dearvvašvuođa- ja sosiálasuorggis. Duopmostuollolága § 136a viiddiduvvon rievtti birra geavahit sámegiela riektelágádusas čujuha sámelága §:i 3 – 4.

Almmolaš orgánat maidda sámelága giella­njuolggadusat gusket, galget ieža fuolahit ahte njuolggadusat čuvvojuvvojit, ja dain lea ovddasvástádus das ahte dain leat dohkálaš sámegielat bargit, gč. sámelága giellanjuolggadusaid láhkaásahusaid.

Buot almmolaš doaimmat ávžžuhuvvojit vuhtiiváldit sámegiela maiddái viidábut go dan maid láhka geatnegahttá. Buorre hálddašanvierru lea vástidit sámegillii go sámegillii váldet oktavuođa, maiddái dakkár oktavuođain gos láhka ii geatnegahte dan dahkat. Buot doaimmat berrejit ásahit dakkár bargomálle ahte čađat árvvoštallet makkár lágat, njuolggadusat, skovit, gihppagat, johtočállosat, dieđáhusat, preassadieđáhusat jna. galggaše jorgaluvvot sámegillii, ja galget daid láhčit oidnosii sámi álbmogii. Go ovdáneapmi manná dan guvlui ahte interaktiiva bálvalusat váldojuvvot eanet ja eanet atnui geavaheddjiid oktavuođas, de ferte muitit vuhtiiváldit sámi álbmoga dieđuidoažžun dárbbu ja vuoigatvuođaid. Buot almmolaš doaimmain fertejit leat strategiijat dasa movt hálddašit diehtojuohkima sámegillii, dasa gullá maid dat ahte čielggadit makkár gelbbolašvuođa sii ieža dárbbašit dahje lea go vejolaččat dárbu jorgalan- ja dulkonbálvalusaide. Garraseamos geatnegasvuođat leat daid doaimmaide maidda sámi giellalága njuolggadusat gusket, gč. kap. 19.4.

Ferte almmuhišgoahtit eanet almmolaš dieđuid sámegillii, vai almmolašvuođas gullogoahtá ja oi-dnogoahtá eanet sámegiella. Ráđđehusa interneaht­tasiidduin www.regjeringen.no sáhttá sámegiela maid válljet. áššit mat gusket njuolga sámi álbmogii, almmuhuvvojit dies maid sámegillii – eanemusat davvisámegillii, muhto maiddái julevsámegillii ja lullisámegillii. Fágadepartementtain lea ovddasvástádus gozihit sámegiela iežaset surggiin. Dán rádjái eai leat vuos beare ollu dieđut gávdnamis sámegillii. Ráđđehus áigu árvvoštallat maid sáhtášii bargat oažžundihtii neahttasiidduide eanet systemáhtalaš ođasmahttima ja kvalitehtasihkkarastima. Dán barggu oktavuođas geahččat maid makkár dárbu lea sihkkarastit sámegiela geavaheami almmolaš dokumeanttain ja ahte jorgaluvvojit eanet dieđut sámegillii.

www.Norge.no/minside.no neahttasiidduin sáhttá maid válljet sámegiela. Muhtun almmolaš doaimmain lea sámegiella maid válljemassii iežaset neahttasiidduin, ja sii leat ráhkadan skoviid ja almmolaš dieđuid sámegillii.

Ráđđehusa ulbmil lea ahte buot almmolaš registariin galget sáhttit geavahit sámegiel bustávaid, ja ahte registariid gaskasaš datalonohallan galgá doaibmat maiddái sámegillii. Galgá leat vejolaš registreret sámegiel namaid, báikenamaid, adreassaid jna riekta. Stáhtii gullevaš etáhtat galget árvvoštallat lea go dárbu váldit atnui prográmmagálvvuid/vuogádagaid mat dahket vejolažžan geavahit sámegiel bustávaid dađistaga go ođasmahttá ja lonuha dálá prográmmagálvvuid, gč. kap. 19.5.2.

Vai almmolaš doaimmaide galggai leat álkit váldit atnui sámegiel bustávaid jna, de ásahii Gielda- ja guovlodepartementa 2003:s sámi bustávaid ja ITgealbobása – samIT – www.samit.no. Buot almmolaš doaimmat sáhttet dieppe oažžut veahki, geahča kap. 19.5.1.

Vuhtiiváldin dihte sápmelaččaid riektesihkarvuođa, de lea dehálaš garvit boasttu ipmárdusaid maidda giellaerohusat leat sivvan. Ollu juridihkalaš doahpagat eai gávdno sámegillii. Go sámegiela geavahit eanet almmolaš hálddašeamis, omd. go jorgala lágaid, láhkanjuolggadusaid ja skoviid, de ovddida sámi tearbmabargguid, geahča kap. 19.6.

5.2.3 Dulkon

Muhtun dáhpáhusain lea dárbu dulkka geavahit. Go sámelága giellanjuolggadusat čađahuvvojedje, de čujuhuvvui ahte vuoigatvuohta geavahit sámegiela vuosttažettiin ferte leat dalle go lea dárbu ­dadjat juoidá čielgasit ja dárkilit ja áddet dan mii dad­djojuvvo. Dás lea dearvvašvuođabálvalus ja riektelágádus guovddážis, dannego gielalaš gulahallan-váttisvuođat dáin surggiin čuhcet erenoa­-máš garrasit daidda geaidda dat gusket.

Sámegiela/dárogiela dulkabálvalus ii leat dávjá oažžumis almmolaš bálvalusaid fállamis, gč. sámelága giellanjuolggadusaid árvvoštallama. Dakkár ge ovdamearkkat leat leamaš ahte bearraša olbmot ieža leat ferten doaibmat dulkan dikšunásahusain, dahje ahte sámegiela máhtu váilun lea dagahan ahte divššohasat eai leat ožžon dan divššu ja fuolahusa maid sii livčče berren oažžut. Dát ii leat dohkálaš dilli.

Odne váilot sámegielat dulkkat, sihke davvisámegiela, julevsámegiela ja oarjelsámegiela dulkkat. áigodagas 1995 – 96 čađahuvvui dulkaoahp­povuogádat Sámi allaskuvllas. Dat lei vuosttažettiin heivehuvvon gealbudit almmolaš etáhtaid vai doppe birgejit go sis lei oktavuohta sámegielat geavaheaddjiidjoavkkuiguin. Kurssat ledje davviriik­kalaš vuogádaga oassin mas oahppit ožžo 10 čuoggá oahppogelbbolašvuođa (30 oahppočuoggá). Oktiibuot 40 oahppi čađahedje eksámena.

Sámi giellaráđđi állggahii jagi 1994 sámi dulkkaid dohkkehanortnega ovttasráđiid Sámi allaskuvl­lain ja Sámi Instituhtain. Bargojoaku geahčadii Olgoriikalašdirektoráhta dulkaiskosa evttohusa ja dulkaautoriserema evttohusa, muhto gávnnahii ahte sámegiela dulkkain lea earalágan dárbu, ja nu maiddái earalágan dulkaortnetdárbu. Sámi giellaráđđi dohkkehii sámegielagiid dulkon- ja autoriserenortnega jagi 1995. Dohkkehanortnegis leat gukte oasi, dulkoniskkus ja dulkonautorisašuvnna addin. Dulkoniskkus galgá addit daidda geat barget fidnodulkan, vejolašvuođa duođaštit iežaset gelbbolašvuođa. Jus ceavzá dulkoniskosis, de beassá kandidáhta ohcat dulkonlobi vuoigatvuođain geavahit fidnonamahusa autoriserejuvvon dulka. Sámi giellaráđđi attii jagi 1997 dohkkeheami viđa dulkii. Maŋŋágo Giellaráđđi heaittihuvvui, gč. kap. 19.2, ii leat dát ortnet ovddiduvvon eanet.

2004 čavčča lei Sámi allaskuvllas ovdaprošeakta dulkaoahpahusa birra, maid Dearvvašvuođadepartemeanta ja Sámediggi ruhtadedje.

Sámi allaskuvlla dulkaoahpahus galgá oahpistit ja ráhkkanahttit oahppiid dulkabargui. Oahppu sisttisdoallá sihke dulkonetihka ja dulkonteknihka, servodatfága ja terminologiija. Dát oahppu lea maiddái profilerejuvvon gokčat almmolaš etáhtaid ja sámegielat geavaheaddjiidjoavkkuid gaskavuođa. Servodatfágaoassi sisttisdoallá almmolaš suorggi hálddahusoahpu, bargoeallima ja oahpahusa, dearvvašvuođa- ja sosiálasuorggi, ja politiija ja riektelágádusa. Oahppu lea oasseággioahppu mii bistá guokte lohkanbaji ja mas leat vahkkočoahkkaneamit. Jagi 2005 čađahedje 8 oahppi dán oahpu. Oahppu ii leat dan maŋŋá čađahuvvon og uhccán oahppit dasa ohce. 2007 čavčča dollojuvvui jahkebeallásaš sámegiela diggedulkon- ja jorgalankursa Sámi allaskuvllas mas ledje sullii 10 oahppi.

Sámi allaskuvla lea dovddahan ahte háliida ráhkadit golmmajahkásaš diggedulkoma oahppo­vuogádaga man sáhttá ovttastit dakkár gielálaš fáttái­guin go sámegielain, dárogielain ja eaŋgalasgielain, «máŋggakultuvrra áddejumi» fágain, ja dakkár fágaid dieđuiguin go dearvvašvuođa- ja sosiálafága ja juridihka oahpuin.

Høgskolen i Oslo (HiO) ásahii 2007 čavčča bistevaš oahppofálaldaga dulkomis. Tolking i offentlig sektor lea oasseáiggioahppu mii bistá jagi ja čađahuvvo interneahtas ja viđain vahkkoloahp-pačoahkkanemiin Oslos. Oahppu addá 30 oahp-počuoggá. 2007 čavčča ohce 9 davvisámegielaga ja 6 julevsámegielaga, muhto go eai fidnen bagadalli de dađe bahábut ii biddjojuvvon oahppu johtui jagi 2008.

Dulkan lea son guhte lea čađahan dulkonoah-pu, dohkálaš logahallojuvvot Riikkalaš dulkaregistara goalmmát kategoriijii.

Riikkalaš dulkaregisttar lea doaibmi dulkkaid ja sin gelbbolašvuođaid oppariikkalaš visogovalaš logahallan. Searvadahttin- ja šláddjiivuođadirektoráhta (Integrerings- og mangfoldsdirektoratet (IMDi)) lea almmolaš suorggi dulkoma oppariik­kalaš fágaeiseváldi ja Riikkalaš dulkaregistara vuogádateaiggát. Registtar lea ásahuvvon vai dulkageavaheaddjiide lea márkana dulkkaid logahallan, ja vai sin kvalitehtadiđolašvuohta buorrána. Registtar galgá maiddái movttiidahttit doaibmi dulkkaid duođaštit ja ovddidit iežaset gelbbolašvuođaid. Guhkit áigái galgá registtar váikkuhit dasa ahte dukonsuorgi šaddá eanet fitnolažžan movttiidahtidettiin doaibmi dulkkaid váldit dulka­oahpu ja čađahit stáhtadohkkeheami. Riikkalaš dulkaregisttar lea doaimmas dulkageavaheaddjiide dás: www.tolkeportalen.no. Golbma sámegielat dulkka leat logahallojuvvon registarii.

IMDi lea álggahan stuorát čielggadanbarggu dulkasuorggi muddema birra, man ulbmil lea evttohit mo almmolaš ásahusat nu johtilit go vejolaš sáhttet dustet oktasaš hástalusaid dulkoma kvalitehtasihkkarastima oktavuođas. Sámegielat dulkon ii leat mielde dán barggus.

Bargo- ja searvadahttindepartemeanta áigu, ovttasráđiid guovdilis departemeanttaiguin, Sáme­dikkiin ja Sámi allaskuvllain, geahčadit dálá dulkonbálvalusa ja árvvoštallat makkár doaibmabijuid lea dárbu čađahit vai šattašii bures doaibmi dulkonbálvalus. Dán oktavuođas berre árvvoštallat gažaldagaid mat čatnasit dulkaoahpahusa oahppiid lassánahttimii, vejolavuhtii oažžut lassi- ja joatk-k­aoahpu, vejolaš vejolašvuhtii bargat ovttas Sámi allaskuvllain ja Oslo allaskuvllain, ja dálá dulkaautoriserenortnegii.

5.3 Stáhtalaš etáhtat

5.3.1 Stivrenláidesteamit stáhtalaš doaimmahusaide

Eanaš departemeanttain leat vuollásaš doaimmat mat barget áššiiguin main lea dadjamuš sámegillii ja sámi kultuvrii. Stáhtii gullevaš doaimmat ožžot máŋgga ládje stivrenláidestemiid. Okta deháleamos stivrenláidestemiin lea jahkásaš juolludanreivvet departementtain iežaset vuollásaš doaimmaide. Diein juolludanreivviin leat leamaš unnán sámepolitihkalaš láidesteamit. Sámepolitihkka lea eanaš oainnusindahkkojuvvon stuoradiggedieđá-husain ja čállosiin mat gusket stáhtabušeahta juolludemiide.

Iešguđege vuollásaš doaimmaid stivrenságastallamiin leat geahččalan bidjat gáibádussan ahte galget vuhtiiváldit sámi beroštumiid earet eará raporttain. Diekkár bargu lea álggahuvvon earet eará Bargo- ja čálgoetáhta 2008 juolludanreivviid oktavuođas. Diet etáhtta gullá Bargo- ja searvadahttindepartemeantta vuollái, gč kap. 5.3.2. Bargo- ja searvadahttindepartemeanta áigu viidáseappot meannudit ja doaimmahit dán barggu vásáhusaid eará departemeanttaide, ahte movt juolludanreivves oainnusindahkat stivrenláidestemiid ja raportagáibádusaid mat gusket sámi geavaheddjiide.

Dearvvašvuođa- ja fuolahusdepartemeanta lea čállán sámi dilálašvuođaid birra guovlluid dearvvaš-vuođaásahusaid barggahandokumeanttas. Guovl­luid dearvvašvuođaásahusat galget jearahit ja oainnusindahkat sámi pasieanttaid vuoigatvuođaid ja dárbbuid mat gusket heivehuvvon bálvalusaide iežaset plánenbargguin, čielggademiin ja go mearrádusaid dahket, gč. kap. 8. Mánáid- ja dásseárvodepartementa lea juolludanreivvestis čujuhan ahte stáhtalaš mánáidsuodjaleamis galget áimmahuššat sápmelaččaid dili, ja sis galgá maid leat máhttu mánáidsuodjaleami birra sámi dilálašvuođain ja birrasiin, gč. kap. 9.6. Kultur- ja girkodeparte-meanta áigu bearráigeaččat ahte ABM-ovdánahttima ovddasvástádus lea maid áimmahuššat sámi kultuvrra, ahte dat boahtá hui čielgasit ovdan juolludemiid láidesteamis institušuvnnaide, gč. kap. 14.8.

5.3.2 Bargo-ja čálgohálddašeami bálvalusfálaldagat sámiide

NAV-ođastusa oktavuođas álggaha Bargo- ja searvadahttindepartementa oktasaš báikkálaš kántuvrraid, bargo-ja čálgokántuvrraid; NáV-kántuvrraid. NAV-kántuvrraide galget čohkkejuvvot bálvalusat mat ovdal ledje Aetáhtta ja oadjokántuvrrat. Suohkanat galget juobe dan meare ge searvat dán doi-bmii ahte leat mielde bálvalusain mat gusket sosiála ruhtaveahki doaimmaheapmái ja gealbudanprográmmii masa gullá gealbudandoarjja. Kántuvrrat ásahuvvojit šiehtadusa vuođul gaskal Bargo- ja čálgoetáhta ja guđege suohkana. NAV-nuppástusa ulbmil lea:

• Oažžut eanebuid bargui ja doaimmaide, unnit oadjovuostáiváldit.

• álkit geavaheddjiide ja heivehuvvon juohke-hačča dárbbuide.

• Ollislaš ja ábas bargo- ja čálgohálddašeapmi.

NAV-nuppástus lea dehálaš nuppástus mas lea mearkkašupmi sámegielat olbmuide geat dien kántuvrras dárbbašit veahki. Sámegiel gelbbolašvuohta mii lei ovdalaš stáhta etáhtain galgá bisuhuvvot maiddái NAV-kántuvrrain. Dasa lassin ožžot NAV-kántuvrrat viidát sámegielgelbbolašvuođa go suohkaniid sámi gelbbolašvuohta čuovvu NAV-kántuvrraide.

Bargo- ja searvadahttindepartementa hálida leat njunnošis geahččaladdat movt buoremus lági mielde sáhtášii sihkkarastit ahte stáhtii gullevaš etáhtat vuhtiiváldet sápmelaččaid dilálašvuođaid go plánejit doaimmaid ja go hábmejit praktihkalaš bargguid. Danin lea departemeanta čállán láidestemiid 2008 juolludanreivves Bargo- ja čálgodirektoráhttii, ahte movt etáhtta galggašii čuovvolit sámi geavaheddjiid. Láidesteamit leat čuovvovaččat:

• Bargo- ja čálgoetáhtta galgá vuhtiiváldit sámi ja sámegielagiid beroštumiid sihke sámi giellalága hálddašanguovllu siskkobealde ja olggobealde.

• Sámi giellalága hálddašanguovllus galgá čuovvut sámi giellalága njuolggadusaid.

• Etáhtta galgá bargat dan badjelii ahte dieđut maid olbmot dávjá ohcalit, leat gávdnamis sámegillii interneahttasiidduin www.nav.no, mat gusket etáhta doarjagiidda ja geavaheddjiid vuoigatvuođaide. Seammás galgá etáhtta maid gozihit ahte čađat lea dárbu jorgalit lágaid ja láhkanjuolggadusaid sámegillii.

• Go ásahuvvojit ođđa NAV-kántuvrrat suohka­niidda gos ásset sápmelaččat, de galgá erenoa-mážit árvvoštallat makkár dárbu sis lea háhkat sámi giella- ja kulturmáhtu.

• Bargo- ja čálgoetáhtta galgá čađahit systemáhtalaš geavaheddjiid iskkadeami gos maiddái galget gávdnot dieđut geavaheddjiid birra geain lea sámi duogáš.

• Etáhtta galgá čađat raporteret iežas bargguid birra mat gusket sámi doaimmaide.

Etáhtta áigu bearráigeahččat ahte sámi gelbbolašvuhtii gullevaš gažaldagaid digaštallet ja čuovvolit go suohkaniidda ain ásahit kántuvrraid. Jagi 2007 mielde leat NAV-kántuvrrat ásahuvvon Guovdageidnui, Kárášjohkii ja Porsáŋgui. Dáidda kántuvrraide leat biddjojuvvon bargui olbmot geaid máhttu galgá sihkkarastit sámi dilálašvuo-đaid kántuvrra bálvalusain.

Sd.prp. nr. 12 (2007 – 08) meannudeamis Stuoradikkis mearriduvvui heaittihit Luonddu- ja boazo­doalobálvalusaid resursaguovddáža Guovdageain­nus. Guovddáža bajimus ulbmil lei veahkehit ol­bmuid geat hálidit heaitit boazodoaluin ja áiggoše eará dienasbargui gos sáhttet atnit ávkin dan máhtu mii sis lea boazodoalus. Barggut maid diet guovddáš galggai bearráigeahččat, leat dál sirdojuvvon Guovdageainnu NAV-kántuvrii. NAV-Finnmárku lea dan oktavuođas ožžon eanet ruhtajuolludeami.

5.3.3 Vearroetáhtta

Vearroetáhtta lea máŋgga suorggis bargan dan badjelii ahte nákcet fállat sámi vearromáksiide dieđuid sin iežaset gillii, ja sámegiel áššemeannudeami maid álkit ipmirdit.

Vearrodiehtobálvalus (dárogillii SOL) ásahuvvui ođđajagimánu 1. beaivvi 2008 vearroetáhta bálvalussan masa olbmot sáhttet riŋget ja oažžut dieđuid. Vearrodiehtobálvalus lea čohkkejuvvon ovtta sadjái, váldokántuvra lea Leikangeris. Regiovdnavearrokántuvrrat doibmet nubbelinnjá bálvalussan ja dain lea ovddasvástádus ovtta dahje máŋgga fágasuorggis olles riikkas. Go sámegielagat váldet oktavuođa, de sirdojuvvo telefuvdna vástideaddjái gii máhttá vástidit sámegillii. Dát vásti­danortnet sihkkarastá ahte sámegielagat ožžot bagadallamiid ja dieđuid iežaset gillii, jus hálidit dan.

Vearroetáhta neahttasiidduin gávdnojit máŋga dain eanemus geavahuvvon skoviin ja bagadallamiin sámegillii. Sámegielat guovlluin sáhttet oažžut Vearroetáhta čuvgehusaid ja dieđuid sámegillii. Ovdamearkka dihte doaimmahuvvo boazo­ealáhusa livnnetbargu Kárášjogas, gos sámi vearromáksi ja vearrokántuvra eanaš humadeaba sámegillii.

5.3.4 Sis-Finnmárkku diggegoddi

Sis-Finnmárkku diggegoddi lea ásahuvvon ja dat doaibmagođii ođđajagimánu 1. beaivvi rájes 2004 sierra sámi duopmostuollun. Sis-Finnmárkku diggegoddi lea maid seammás dábálaš duopmostuollu mii galgá seamma dásis bálvalit buot olbmuid dain suohkaniin mat gullet diggegotti doaibmaguvlui guoskivaš lágaid mielde.

Diggegotti ásaheamis ledje máŋga beroštumi guovddážis. Sámi álbmot lea eamiálbmot mas lea sierra giella ja kultuvra mii lea earalágan go Norgga váldoálbmoga giella ja kultuvra. Galgá leat duohta dásseárvu dien guovtti álbmoga; sápmelaččaid ja dáččaid gaskkas, maiddái go galget iežaset riikka duopmostuoluid meannudeapmái ovddidit iežaset riektegažaldagaid.

Sámelágas, § 3 – 4, geahča duopmostuollolága § 136 a, leat dárkilis njuolggadusat mat čilgejit ahte lea vuoigatvuohta geavahit sámegiela duopmostuoluin. Duopmostuolut galget bearráigeahččat ahte sihke proseassačállosat, čálalaš duođaštusat, riektegirjjit jna. jorgaluvvojit sihke dárogillii ja sámegillii. Liikká eai sáhte dulkomat ja jorgaleamit boahtit oalát njuolggo gulahallama sadjái. Sámi giellalága hálddašanguovllus lea juohkehaččas vuoigat­vuohta sámegillii váldit oktavuođa duopmostuoluin, sihke njálmmálaččat ja čálalaččat, ja juohkehaččas lea maid vuoigatvuohta hupmat sámegiela riektečoahkkimiin ja čađahit áššemeannudeami sámegillii. Mearrádusat galget ovddidit riektesih­karvuođa dan ektui ahte geahččalit garvit boasttu ipmárdusaid maid giellaváttisvuođat dagahit.

Sámiid sajáiduvvan vierut ja riekteipmárdus sáhttet máŋgii leat áššáigullevaš riektegáldovuođđu. Dat guoská ovdamearkkadihte dakkár dillái go galgá mearridit geavahanvuoigatvuođaid, čilget šiehtadusaid ja nannet šiehtadusrievttálaš geatnegasvuođaid. Sámi kultuvra, ealáhusdoaimmat ja eanageavaheapmi leat hui ollu huksejuvvon čálakeahtes, njálmmálaš árbevieruide, ja sámiid vieruid birra gávdnojit unnán čálalaš duođaštusat. Dat dagaha erenoamáš hástalusaid duopmostuo­luide go galget árvvoštallat duođaštusaid doku­meanttain dahje vihtaniid čilgemiid vuođul.

Go sámi váldoguovllut leat čohkkejuvvon ovtta duopmostullui, Sis-Finnmárkkus, de šaddet ollu sámiide gullevaš váttisvuođat čovdojuvvot dien diggegottis, ja diggegoddi galgá hukset sámi kulturgelbbolašvuođa. Dát váikkuha gelbbolašvuođanannema sámi áššiin maiddái eará duopmostuoluin Norggas. Sis-Finnmárkku diggegotti ásaheapmi lea maid dehálaš dan ektui ahte nannet sápmelaččaid luohttámuša duopmostuollosystemii ja oččodit viidábut olbmuid álgit duopmárin.

5.3.5 Sámegielalaš veahkkeduopmárat

Gažaldat mii guoská sámegielalaš veahkkeduopmáriidda lea namuhuvvon Od.prp. nr. 22 (2006 – 2007) Láhka duopmostuollolága nuppástuhttima birra, 39. siiddus. Nugo doppe daddjo, de ii leat álo buoremus čoavddus ráhkadit dakkár njuolggadusaid mat sihkkarastet ahte duopmostuoluin muhtin dáhpáhusain galget leat sámegielalaš veahkke­duopmárat. Gažaldat galgá go dakkár gáibádus leat mii sihkkarastá ahte leat sámegielalaš veahkkeduopmárat lea oppanassiige váddáseabbo go dat álgočalbmái orru leamen. Justiisadepartementa lea liikká miehtan digaštallat dán gažaldaga viidáseappot, ja dan oktavuođas lea maid dárbu guorahallat makkár áššiin livččii dat gáibádus dárbbaš-laš.

5.3.6 Politiijadirektoráhtta – Politiija- ja leansmánneetáhtta

Olu jagiid juo leat juolluduvvon ruđat kap. 440, poasttas 01, politiijaguovlluide gos lea guovttegielat álbmot (sámi/dáru). Ulbmil lea movttiidahttit háhkat eanet dieđuid sámegiela birra politiijaguovl­luin gos lea sámegielat álbmot. Politiijaguovllut main lea liigebargu guovttegielatvuođa geažil, sáhttet ohcat dien poasttas doarjaga lassigoluid gokčamii. Ortnega hálddaša Oarje-Finnmárkku poli­tiijaguovllu politimeasttir sierra bagadusa mielde.

Dan oktavuođas go Justisdepartemeanta ráhkadii riikkaviidosaš systema mii galgá vuhtiiváldit politiijaid siviila bargguid áššemeannudeami, de leat buot standárdareivvet, sullii 200 oktiibuot, jorgaluvvon sámegillii. Dán barggus lea Kárášjoga leansmánnekántuvra leamaš dehálaš ovttasbargo­guoibmi. Doppe gávdnojit dál earet eará mállet sáme­gillii mat gusket soabadanáššiide, bággoáššiide ja vealgeortnegiidda. Dat lea stuora ávkin sámegielagiid bálvalusaid buorideapmái ja riektesihkarvuhtii ja dagaha maid ahte etáhta áššemeannudeapmi manná jođáneappot.

5.3.7 Sámegiella ja sámekultuvra kriminálafuolahusas

Kriminálafuolahusa ulbmil lea ahte sámegielagiin galget leat seamma vuoigatvuođat ráŋggáštusa čađaheamis go muđui eará olbmuin. Láhka Sáme­dikki ja eará sámi riektediliid birra (sámeláhka) vuhtiiváldá sámegielagiid vuoigatvuođaid geat galget čađahit ráŋggaštusa. §§ 3 – 4 goalmmat lađas ja 3 – 5 regulere dán. Mearrádusain daddjo ahte dat gii dáhttu geavahit sámegiela iežas beroštumiid vuhtiiváldimis kriminálafuolahusa ásahusain sámi giellalága hálddašauguovllus, galgá beassat čoavdit áššiidis sámegielagiin. Mii guoská eará kriminálafuolahusa ásahusaide Tromssas ja Finnmárkkus, de galget sii geat doppe čohkkájit ráŋggáštusas beassat hupmat sámegiela gaskaneaset ja go deaivvadit iežaset olbmuiguin. Sis geat čohkkájit giddagasain lea vuoigatvuohta beassat hupmat sámegiela njálmmálaš riektegaskaoamijulggaštusa oktavuođas giddagasa eiseválddiiguin.

Kriminálafuolahusa oahpahusguovddážii (KRUS), mii lea giddagasbálvváid skuvla, lea gáibádus ahte galget maid oččodit sámegielagiid dán skuvlii. áigumuš livččii jahkásaččat oažžut unnimusat golbma sámegielaga aspirántan. Jus guovtti ohccis lea juste seammadási skuvla-ja oahppoduogáš, ja nubbi máhttá sámegiela, de galgá skuvla sudno gaskkas válljet sámegielaga. Aspiránttaid gaskkas geat mannan čavčča čađahedje eksámena, lei okta sámegielat, gii dál bargá Tromssa guovllugiddagasas. Diet buorida veaháš dien giddagasa dili, gos dán rádjái leamaš dušše okta liigebargi gii máhttá sámegiela.

Kriminálafuolahusas leat dál guokte giddagasa Tromssas ja Finnmárkkus, Tromssa giddagas ja Čáhcesullo giddagas, ja goappešiid báikkiin leat bargit geat máhttet sámegiela. Lea ain stuora hástalussan oččodit dieidda giddagasaide eanet bargiid geat máhttet sámegiela. Go ođđa virggiid almmuhit, de eai oza doarvái ohccit. Nu lea dilli maid eará giddagasain. Danin áigu ráđđehus álggahit doaimmaid mat sihkkarastet doarvái bargiid giddagasaide gos leat stuorámus dárbbut. Ráđđehus áigu bargat dan badjelii ahte giddagasbálvváid oahpaheami sáhttá maid čađahit lávdaduvvon oahpahussan muhtun giddagasain, ja sáhttá de báikkálaččat ohcat aspiránttaid dan oahpahussii.

1.5. 2008 rájes álgá okta luohkká dákkár oahpahussii Tromssa giddagasas. Leat bargagoahtán oččodit aspiránttaid geat ozaše dán ohppui, ja dan barggus galget eandalii geahččalit oččodit sámegielat aspiránttaid. Justiisadepartemeantta bargun ii leat dušše dat ahte oažžut doarvái ollesoahppan bálvváid davimus fylkkaid giddagasaide, muhto maiddái oažžut muhtun sámegielagiid daidda bargguide.

Lea hui dehálaš ahte gávdnojit sámegielat bálvvát, muhto giddagasat sáhttet maid geavahit dulkkaid. Dat ii leat gal buoremus čoavddus, muhto go čuožžilit dilálašvuođat gos lea dárbu ja heivvolaš geavahit dulkka, de geavaha kriminálafuolahus dulkabálvalusa.

Justiisadepartemeanta áigu bearráigeahččat ahte ráŋggáštusa čađaheapmi heivehuvvo nu ahte das maiddái vuhtiiváldet sámi fáŋggaid vuoigatvuođaid. Dat lea dehálaš sihke dan ektui ahte galgá leat vuoigatvuohta geavahit iežas giela, muhto galgá maiddái leat vejolaš iežas kultuvrra beassat fuolahit kriminálafuolahusa rámmaid siskkobealde.

5.3.8 Heahtedieđihanbálvalus

Sámediggi lea máŋgga geardde dovddahan balu dan dáfus go heahtedieđihanbálvalus ii doaimma doarvái bures sámi álbmoga ja sámi guovlluid ektui.

Dálá doaibma eaktuda ahte heahteguovddážiin leat olbmot geat dovdet sámi báikegottiid dilálašvuođaid ja ipmirdit sámi guovlluid báikenamaid go galget sáhttit meannudit telefunoktavuođaid maid ožžot sámi guovlluin. Dán rádjái ii leat gáibiduvvon ahte guovddážiin galget maid leat barggus olbmot geat máhttet sámegiela dahje dovdet ja ipmirdit sámi báikenamaid.

Justiisadepartemeanta lea dat mas lea politiija, buollima ja dearvvašvuođa heahtedoaimmaid ovttastahttima ovddasvástádus. Danin lea departemeanta ráhkadahttán čielggadeami mas earet eará lea čállán dálá heahtedieđihanbálvalusa birra ja ođđa heahtennummara atnui váldima birra. Čielggadeamis ávžžuhedje váldit atnui ovtta oktasaš heahtenummara ja ásahit stuorát heahtedieđihanguovddážiid. Go lea dušše okta guovddáš mii hálddaša buot golmma etáhta heahtetelefuvnnaid, de jáhkket čielggadeaddjit ahte soaitá leat álkit oažžut dohko bargiid geain lea giellačehppodat. Danin ii leat oktiibuot dárbu nu beare ollugiidda geain lea diet gelbbolašvuohta. Justiisadeparte-meantta čielggadeapmi lea leamaš viiddis guláskuddamis, ja Justiisadepartemeanta lea meannudeamen ášši.

Justiisadepartemeanta, mii lea dien golmma heahteetáhta ovttastahtti, áigu viidáseappot bargat heahtedieđihanbálvalusa buoridemiin. Lunddolaš oassi dán barggus lea áimmahuššat dan ahte sámegielagat galget sáhttit dieđihit heahtedieđuid iežaset gillii.

5.4 Strategiijat ja doaibmabijut

Bargo- ja searvadahttindepartemeanta áigu ovttas daid eará departemeanttaiguin maidda ášši gullá, geahččat makkár vejolašvuođat Sámi allaskuvllas livčče bargagoahtit eanet gelbbolašvuođanannema lohkanfálaldagaiguin, mat leat heivehuvvon almmolaš suorgái. Lohkanfálaldat sáhttá ovdameark­ka dihte heivehuvvot oahpaheddjiide, dearvvašvuođa- ja fuolahusbargiide, áššemeannudeddjiide ja almmolaš hálddašeami jođiheddjiide, politiijaide ja kriminálafuolahussii, bargo- ja čálgoetáhttii jna.

Bargo- ja searvadahttindepartemeanta áigu, ovttasráđiid guovdilis departemeanttaiguin, Sámedikkiin ja Sámi allaskuvllain geahčadit dálá dulkonbálvalus ja árvvoštallat dárbbašlaš doaibmabijuid bures doaibmi dulkonbálvalusa ásaheamis. Dán oktavuođas berrejit árvvoštallojuvvot gažaldagat mat čatnasit dasa mo galgá oaččohit eanet oahppiid ohcat dulkonoahpahussii, galget go dulkkat oažžut lassi- ja joatkkaoahpu, lea go Sámi allaskuvlii ja Oslo allaskuvlii vejolaš ovttas bargat, ja mo dálá dulkaautoriserenortnet lea.

Bargo- ja searvadahttindepartemeanta lea hábmen stivrensignálaid Bargo-ja čálgodirektoráhttii mas leat láidesteamit dan ektui movt etáhtta sáhttá čuovvolit sámegielat geavaheddjiid. Dáinna lágiin hálida departemeanta geahččalit movt buorebut sáhttá sihkkarstit ahte stáhtii gullevaš etáhtat vuhtiiváldet sámiid dili iežaset doaimmaid plánenbargguin, ja go praktihkalaš doaimmaid hábmejit. Departemeanta áigu bargat viidáseappot ja doaimmahit vásáhusaid viidáseappot eará departemeanttaide.

Justiisdepartemeanta áigu bargat dan ovdii ahte go buorida heahtedieđihanbálvalusa, de lea maiddái dehálaš vuhtii váldit ahte sámegielat geavaheaddjiin lea dárbu sáhttit addit heahtediedáhusaid iežaset gillii.

6 Suohkaniid ja fylkkasuohkaniid sámepolitihkka

Mearrádusat ja politihkka maid fylkkasuohkanat fievrredit, lea mearrideaddjin dasa makkár dásis sámegiella, kultuvra, ealáhusat ja servodateallin sáhttá ovdánit buori vuogi mielde. Suohkanat leat njunnošis láhčime olbmuide buresbirgejeaddji dili ja ráđđehus dáhttu ahte sámi álbmogis galget leat seammadássásaš fálaldagat go earáin, main ere­noamáš giella- ja kulturdárbbut vuhtiiváldojuvvojit. Fylkkasuohkaniin lea erenoamáš ovddasvástádus ovddidit guovlluid viiddis ipmárdusas. Jus sámi guovlluid regiuvnnat barget albma bures, de sihkkarastet ahte sámi servodateallin ovdána ráđđehusa politihka mielde.

Duohtavuođas lea sihke suohkaniid ja fylkka­suohkaniid eiseválddiin seamma geatnegasvuohta go stáhta eiseválddiin čuovvut riikkaidgaskasaš geatnegasvuođaid ja našuvnnalaš rievtti sápmelaččaid ektui Norggas. Ii stáhta sáhte gozihit iežas riikkaidgaskasaš geatnegasvuođaid maidda Norga lea iežas čatnan, jus dat eai čuvvojuvvo beaivválaš politihkas ja beaivválaš doaimmain sihke báikkálaččat ja iešguđet regiovnnain. Stáhta ovddasvástádus lea ahte gávdnojit rámmaeavttut mat dahket vejolažžan dán ovddasvástádusa duohtandahkat. Stáhtas lea maid ovddasvástádus raporteret movt stáhta meannuda sápmelaččaiguin Norggas riik­kaidgaskasaš konvešuvnnaid ektui. Dát gáibida ahte stáhtas leat dieđut dan birra movt sámepolitihkka čađahuvvo báikkálaččat ja regiovnnaid dásis.

Sápmelaččat leat eanaš suohkaniin unnitlogus, earret muhtun moatti suohkanis. Dát lea hástalus suohkaniidda go lea sáhka das ahte politihkalaš eanetlogu mearridemiin maiddái galget vujtiiváldit sámi beroštumiid.

Nordlánddas ja Davvi-Trøndelágas leat 13 suoh-kanis eanet go logis čálihan iežaset sámi jienstus­lohkui. Kárten maid Snoasa suohkan lea čađahan muhtun álggahuvvon prošeavtta oktavuođas, čájeha ahte dušše okta suohkaniin válddahallá sámi geavaheaddjiid iežas plánain dearvvašvuođa ja sosiálabálvalusaid 1 linnjá dásis. 2

Sámi kultuvra ja ealáhusat leat máŋgga ládje garra deattu vuolde Norgga stuoraservodagas, muhto suohkanat ja fylkkasuohkanat sáhttet daid áššiid áimmahuššat ja ovddidit ávkkálaš dihtomie-lalaš plánemiin. Plána- ja huksenlága njuolggadusain, ja das movt láhka adnojuvvo, lea stuora mearkkašupmi dasa movt sámi beroštumit vuhtiiváldojuvvojit, geahča kap. 20.2.1.

6.1 Suohkaniid iešstivren ja sámepolitihkka

Stáhta vuhtiiváldá suohkaniid iešstivrejumi ja sámi servodaga regiovnnaid stuora girjáivuođa, ja lea ge danin leamaš várrogas geatnegahttit báikkálaš ja regiovnnaid álbmotválljen eiseválddiid váldit badjelasaset erenoamáš sámepolitihkalaš bargguid. Muhto stáhtas lea gal ovddasvástádus gozihit ahte sápmelaččat ja iešguđet guovlluid sámi servodagat duođas besset oažžut buori ávkki dan ovdáneamis mii maŋimus logenar jagiin lea dáhpáhuvvan sámepolitihkas ja sámiid riektediliin. Maiddái Sámedikkis lea dát ovddasvástádus, danin go diggi lea njunuš orgána mii galgá árvvoštallat movt almmolaš politihkka váikkuha sápmelaččaide.

Báikkálaš iešstivren adnojuvvo hui árvvusin Norggas. Suohkanláhka addá nanu suodjalusa dan vuostá ahte stáhta ii galgga suohkana bajábealde viggat stivret go guoská suohkana siskkáldas áššiid čoavdimii. Ja go suohkanat ieža šaddet máksit rehkega daid válljemiid ovddas maid ieža dahket, de dákkár iešstivren doaibmá nu ahte čađat fertejit ohcat hálbbimus buresdoaibmi jođihanmálle. Suohkaniin ja fylkasuohkaniin lea alddineaset ovddasvástádus gozihit iežaset resurssaid geavaheami ja fertejit ieža válljet makkár doaimmaide dietnasiid geavahit. Ráđđehus ges galgá bealistis sihkkarastit ahte barggut čađahuvvojit ruhtarámmaid siskkobealde. Stáhta stivre ge dasto suohkaniid ja fylkasuohkaniid vuosttažettiin lágaid mearrideami, bušeahttamearrádusaid, gulahallamiid ja ráđđádallamiid bokte.

Buorre báikkálaš stivrenvuogi oažžu go suohkaniidda addojuvvo duohta doaibmanvejolašvuohta. Ráđđehus dáhttu unnimus lági mielde seaguhit iežas suohkaniid siskkáldas stivremii, ja dáhttu baicca nu guhkás go lea vejolaš stivret rámmaeavttuiguin, sihke ekonomiija ja njuolggadusaid dáfus. Stáhta ferte stivret suohkansuorggi dan láhkái ahte das vuhtiiváldo sihke seammadássásaš bálvalusfálaldagaid dárbu, beroškeahttá guđe suoh­kanis ássá, ja guđege suohkana ja fylkasuohkana dáhttu fállat bálvalusaid suohkanássiid sávaldagaid ja dárbbuid mielde. Dát guoská maid sámi álbmogii gullevaš bálvalusaide.

Vaikko suohkaniin ja fylkkasuohkaniin lea dehálaš ovddasvástadus doaimmahit našuvnnalaš buresbirjejeaddji servodaga fálaldagaid nugo mánáidgárddiid, vuođđoskuvlla, joatkkaoahpahusa ja dikšun-ja fuolahusbálvalusa, de lea lunddolaš ahte riikka eiseválddit sáhttet ásahit nuppástusaid ja stuorát nannenbargguid dieid surggiid siskko­bealde. Našuvnnalaš nuppástusat ja stuorát nannenbarggut leat dávjá ruhtaduvvon olggobealde rámmaruhtadansystema, dakko bokte ahte leat ásahuvvon sierra mearreáigásaš doarjjaortnegat mat huksenbaji ruhtadit jođihan- ja oastingoluid.

6.1.1 Bearráigeahčču, bagadallan ja raporten suohkansuorggis

Ráđđehusa mielas leat fylkasuohkaniid sámi gažaldagaide gullevaš barggut ovdánan bures. Dat mii buoremusat lea váikkuhan dán buori ovdáneapmái, leat ovttasbargošoahpamušat gaskal Sáme­dikki ja guovddáš sámi guovlluid fylkkasuohkaniid, gč. kap 7.3.1.

Maiddái ollu suohkanat leat ovddidan sámi doaimmaid iežaset ovddasvástádussurggiin. Dat guoská erenoamážit suohkaniidda mat leat sámi giellalága doaibmaguovllus. Liikká ballá ráđđehus ahte máŋgga suohkanis vel eai váldde doarvái bures vuhtii sámi álbmoga beroštumiid ja dárbbuid. Máŋgga oktavuođas sáhttá sivvan váilevaš čuovvoleapmái leat dat ahte eai dovdda doarvái bures sámepolitihka ovdáneami. Sámedikkis lea dušše muhtun muddui leamaš dilli ja návccat gozihit ovttasbarggu suohkaniiguin seamma ládje go leat bargan fylkasuohkaniiguin, gč. kap. 7.3.

Otná dilis eai gávdno makkárge systemáhtalaš čállosat dahje raporttat mat čájehivčče movt suohkansuorggis gozihit sámepolitihkalaš doaimmaid. Danin áigu ge Bargo- ja searvadahttindeparte­meanta, ovttasráđiid eará departemeanttaiguin maidda ášši guoská, geahččat dárkileappot movt sáhtášii fylkkamánne geassit eanet mielde dán bargui. Seammás galgat árvvoštallat movt sáhttá buoridit fylkamánne bagadallandoaimma suohkaniid ektui. Davviguovlluid fylkkamánnet leat vásihan ahte leamaš ávki ásahit sierra virggiid main lea erenoamáš ovddasvástádus gozihit sámi gažaldagaid ovttastahttimiin, plánabargguin, ovdánahttinbargguin ja ovttasdoaimmaid bokte. Ráđđehus áigu geahčadit fylkamánne doaibmannávccaid mat gusket sámi gažaldagaide, go lea sáhka suohkan­suorggi bagadallan- ja ovddidanbargguin. Bargo – ja searvadahttindepartementa áigu maid bivdit KSa ja Sámedikki lagat ovttasbargui geahčadit ­suohkaniid barggu sámi áššiiguin. Dan oktavuođas lea heivvolaš čađahit kártema, omd. das, man muddui suohkanat váldet sámi čuolbmaáššiid iezaset plánadokumeanttaide.

6.2 Hálddahusođastus ja sámit

Hálddašannuppástus sisttisdoallá dan ahte leat sirdojuvvon doaimmat stáhtas regiovnnaid álbmotválljen ásahusaid dássái. Ja lea áibbas čielggas ahte hálddašannuppástus boahtá čuohcit sámi ássan­guovllu sápmelaččaide je sámi beroštumiide.

Go doaimmat ja váldi sirdojuvvojit regiovnnaide, de dan barggus lea ráđđehusa bealis dehálaš muitit ahte ain galgá vuhtiiváldit sámi beroštumiid buori vuogi mielde. Ii leat sávahahtti ovdáneapmi jus Sámediggi ja sámi beroštumit ožžot unnit dadjamuša ja váikkuhanfámu go sis dál lea daid guoskevaš áššiin/válddis, dan geažil go doaimmat sirdojuvvojit stáhtas regiovnnaid dássái. Dát lea erenoamáš áigeguovdil go guoská stáhta doaimmaide ja bálvalusaide mat ovdal regiovnnaide sirdima guske Sámedikki ja stáhta ráđđádallansoahpamuššii. Danin lea ge ráđđehusa áigumuš ahte sámi váikkuheapmi ja mieldemearridanvejolašvuohta ii galgga šaddat heajut daid áššesurggiin mat sirdojuvvojit stáhtas regiovnnaide.

Sámediggi lea dievasčoahkkinmearrádusas cealkán hálddašannuppástusa áššis (ášši 36/06) ahte sii dáhttot «duođalaš ja buresdoaibmi golmmabealát šiehtadallamiid (stáhta-regiovnnat- Sámediggi) sihkkarastin dihtii ahte Norga doallá álbmotrievttálaš geatnegasvuođaid sápmelaččaid ektui, maid lea geatnegahttojuvvon čuovvut.» Ii leat duođi dárkileappot namuhuvvon movt diekkár golmmabealát šiehtadallamat galggaše huksejuvvot. Ráđđehusa mielas ii leat vuos áigi dievvan bargat viidáseappot diekkár čovdosiin.

Ráđđehus lea gulaskuddančállosis Gielda- ja guovlodepartementii – mii lea dan birra go ođđa doaimmat galget sirdojuvvot regiovnnaid álbmotválljen orgánaide guovvamánus 2008 – guorahallan vejolaš čovdosiid movt sáhtášii áimmahuššat sámi beroštumiid fylkasuohkaniin dain áššesurggiin mat sirdojuvvojit stáhtas, vai sihkkarastá sámi váikkuhanvejolašvuođa ja mieldemearrideami, masa maid gullá dat ahte áimmahušsat ráđđádallansoahpamuša.

6.2.1 Molssaeavttot vuogit mo fuolahit sámi beroštumiid regiovnnain

Sáhttá jurddašit máŋga vuogi movt sihkkarastit sámi beroštumiid regiovnnaid doaimmain. Vuosttažettiin ferte ráđđehus bealistis vuordit ahte regiovnnat áimmahuššet sámi beroštumiid dan láhkái ahte vuhtiiváldet stáhta ja Sámedikki ráđđádallansoahpamuša, masa gusket riikkaidgaskasaš geatnegasvuođat. Ja ahte regiovnnat dahket dan iešalddis, suohkana iešmearridanvuođđojurdaga vuođul, nu ahte eai dárbbaš lágat ja láhka­njuolggadusat bidjat sin dan dahkat. Lea gal regiovn­naid duohken čilget makkár dohkálaš standárdda sii bidjet dáid iešguđet ovddasvástádussurggiide. Dákkár dilli, mas regiovnnat iehčanassii čilgejedje sámepolitihkalaš standárddaid, lei dábálaš dilli ovdal, gitta dassážii Sámediggi ásahuvvui.

Nubbe vejolašvuohta lea ahte Sámediggái addojuvvo vejolašvuohta váikkuhit sámi áššiid proseassain regiovnna dásis. Dákkár dillái leat mii dál lahkoneamen. Fylkkasuohkaniid ja Sámedikki ovttasbargosoahpamušain vuhtiiváldet sihke suohkaniid iešstivrejumi ja maiddái sámelága, mii dadjá ahte Sámediggi ieš sáhttá ovddidit áššiid mat dikki mielas orrot dehálaččat. Ovttasbargosoahpamušat leat huksejuvvon konsensusjurdagii, mii mearkkaša dan ahte dat gii «unnimus hálida» mearrida man guhkás bealálaččat galget mannat guđege suorggi áššiiguin. Muhto goabbáge bealli soahpamušas sáhttá oalle oanehis áiggis geassit iežas eret soahpamušas, ovdamearkka dihte jus politihkalaš eanetlohku rievdá. Hástalus dákkár ovttasbargomálliin lea ahte dat ii sihkkarastte sámi váikkuheami ja mieldemearrideami guhkit áiggi vuollái dain áššesurggiin mat sirdojuvvojit stáhtas regiovnnaide, namalassii dain áššesurggiin mat dál gullet Sámedikki ja stáhta eiseválddiid ráđđádallansoahpamuššii.

Dán ovttasbargosoahpamušmálle sáhtášii ovddidit dan láhkái ahte ovttasbargosoahpamuša jahkásaš raporttat, maid fylkadikkit ja Sámediggi meannudit jahkásaččat, čuvvot Sámedikki jahkedieđáhusa mielddusin. Dáinna lágiin sáhttá áimmahuššat raporterendárbbu ja nu oččošii ráđđehus vejolašvuođa jahkásaččat árvvoštallat guđege regiovnna sámepolitihkalaš ovdáneami. Sámedikki jahkedieđáhus meannuduvvo maid Stuo­radikkis. Dán málle sáhttá vel eanet buoridit, ­namalassii nu ahte regiovnnat ráhkadit iežaset ráđđádallansoahpamuša Sámedikkiin. Dat sáhttet leat juogo oassin daid ovttasbargosoahpamušain mat juo leat, dahje sáhttet ráhkaduvvot sierra soahpamuššan. Regiovnnaid vejolaš ráđđádallansoahpamušat sáhtáše huksejuvvot seamma dási eaktodáhtolašvuhtii go dálá ovttasbargosoahpamušat. Jus ii ráhkat eaktodáhtolaš soahpamuša, de lea eará vejolašvuohta ahte lága bokte geatnegahttit ráhkadit diekkár soahpamušaid. Dán geatnegasvuhtii gulaše de maid dat eará doaimmat ja váldi mat fylkkasuohkaniin dál leat.

Goalmmát málle livččii ahte Sámedikki ja stáhta eiseválddiid ráđđádallansoahpamuš mearriduvvo maid guoskat daid ođđa regiovnnaide sámi guovlluin dain áššesurggiin maid stáhta dál sirdá regiovnnaide, mat dál gullet Sámedikki ja stáhta eiseválddiid ráđđádallansoahpamuša vuollái. Dát sihkkarasttášii sámi mieldemearrideami guhkit áigái áššesurggiin mat dál gullet Sámedikki ja stáhta eiseválddiid ráđđádallansoahpamuša vuollái.

Ráđđehus áigu bargat ráhkadit oktasaš proposišuvnna Stuoradiggái doaimmaid ja vejolaš juoh­kinrievdadusaid birra 2008 čavčča, mas maiddái boahtit gieđahallat gažaldagaid mat gusket sámi beroštumiide. Dán barggus galgat gulahallat Sámedikkiin. Geahča muđui Sámedikki 2007 jahke­dieđáhusa čuoggá 2.1.

6.3 Strategiijat ja doaibmabijut

Suohkaniin main orrot ollu sápmelaččat, berre suohkanplánain duođalaččat bargat dan badjelii ahte láhčit dili nu ahte sámi kultuvra, ealáhusat ja servodateallin suodjaluvvo ja oažžu ovdánanvejolašvuođaid. Seamma ládje berre dieid gažaldagaid dikšut maiddái regionála plánenbargguin. Sámi beroštumiid áimmahuššama galgá plánenbargguin sáhttit dikšut seamma ládje go eará dehálaš našuvnnalaš ja regionála beroštumiid.

Mearrádusat maid dahket suohkaniin ja fylkadásis, ja politihkka maid jođihit, lea mearrideaddjin dasa movt sámegiella, kultuvra, ealáhusat ja servodateallin lihkostuvvet ovdánit buori lági mielde. Lea hui dehálaš ahte suohkanat láhčet dili nu ahte sámi kultuvra ja giella galgá suodjaluvvot ja ovddiduvvot maiddái gávpogiin ja stuorát báikkiin gos orrot ollu sápmelaččat. Dan sáhttá bargat go láhčá sámi fálaldagaid mánáidgárddiide, láhčá sámegieloahpaheami, dearvvašvuođa- ja sosiálabálvalusa, boarrásiidfuolahusa ja go ásaha báikkiid gos sápmelaččat sáhttet ovddidahttet sámegiela ja kultuvrra.

Bargo- ja searvadahttindepartemeanta bovde KSa ja Sámedikki lagat ovttasbargui mas guorahallat suohkaniid bargguid sámiide gullevaš áššiin. Dán oktavuođas lea dárbu čađahit kártenbarggu.

Bargo- ja searvadahttindepartemeanta áigu ovttas eará departemeanttaiguin maidda áššit gusket, árvvoštallat movt fylkkamánne bagadallandoaibma suohkaniid ektui sáhttá ovddiduvvot sámiide guoskevaš áššiid oktavuođas.

Ráđđehus áigu áimmahuššat sámi beroštumiid hálddanšansirdima nuppástusas.