Oassi 4
Alimusrievttiduomut Selbuáššis ja —áhputáššis
19 Alimusrievttiduomut Selbuáššis ja —áhputáššis
Mannan jagis lea Alimusriekti cealkán guokte duomu main goappašiin lea mearkkašupmi sámi riektedilálašvuođaide. Vuosttas duopmu gustui riidui Saanti sijte ja Gåebrien sijte bohccuid guohtunvuoigatvuođaid alde osiin Selbu gielddas Lulli-Trøndelágas. Nubbi duopmu gustui Olmmáivákki ássiid Gáivuona suohkanis ja stáhta soahpameahttunvuhtii 120 km2 meahcceguovllu eaiggáduššanvuoigatvuhtii, nammaduvvon —áhputvuovdin.
Ráđđehus áigu árvvoštallat guktuid duomuid vuđola℅℅at ℅uovvovaš láhkaproposišuvnna oktavuođas Finnmárkku riektedilálašvuođaid ja vuođđohálddaheami birra. Guđe muddui duomuin lea mearkkašupmi sámi vuoigatvuođalávdegotti bargui guovlluiguin lullelis Finnmárkku, ferte lávdegoddi ieš gávnnahit, ovttas eará ℅uo¿¿ovaš riektegeavadiin.
—uovvova℅℅at ℅ilget mat dán guovtti ášši váldo℅uoggát leat, ja mo Ráđđehus árvvoštallá duomuid.
19.1 Selbuášši
19.1.1 Álggahus
Alimusriekti celkkii geassemánu 21. 2001 duomu nu goh℅oduvvon Selbuáššis. Duopmu celkojuvvui plenumis maŋŋil go dábálaš vuogi mielde lei gieđahallojuvvon ossodagas mas leat vihtta duopmára. Láhka geassemánu 25. 1926 nr. 2 addá vejolašvuođa plenumgieđahallamii go erenoamáš sivat dahket dan sávahahttin , vrd. § 4 vuosttas lađđasiin, vrd. § 3.
Ášši gustui boazoguohtunriektái priváhta eatnamis Selbu gielddas Lulli-Trøndelága fylkkas, Saanti sijtes ja Gåebrien sijtes. Eanaeaiggátberoštusat leat ℅uo℅℅áldahttán ášši guovllu boazodoalu vuostá ℅uo℅℅uhemiin ahte ii gávdno riekti boazodollui sin eatnamiid alde. Riidoguovlu dagai sullii 320 njealjehaskilomehtera Saanti sijtes ja sullii 92 njealjehaskilomehtera Gåabrien sijtes, oktiibuot sullii 412 km2 . Orohagaid buohkanasearála lea 2300 ja 1900 njealjehaskilomehtera. (Lassin bohtet dálveguohtuneatnamat Femund orohagas lullelis.) Orohagain leat goappásge 10 doalloovttadaga ja birrasiid 4500 bohcco giđđaealus (ovdal guotteha).
Maŋŋil go eanaeaiggádat vuoittahalle áššis gielddarievttis ja lágamánnerievttis (sierraoaivilat), de eai vuoitán ovdandoallamiiddisetguin Alimusrievttisge. Alimusriekti juohkásii eanetlohkun ja unnitlohkun (9–6), muhto maiddái unnitlohku doarjjui eanaš muddui boazodoalu.
Boazodoallorievtti geográfalaš viidodat lea fáddá mii lea leamaš guovdil maŋimuš jagiin.
Fuopmášupmi dáid ga¿aldagaide lea olu vuolgán Alimusrievtti mearrádusas Korssjøfjelláššis , Rt. 1988 siidu 1217. Dan rádjai ledje boazodoallu ja boazodoallohálddahus máŋgalogijagi ℅ađa atnán ℅ielga vuođđun ahte sámi boazoguovlluid rájáid siskkabealde, vrd. boazodoallolágain § 2, lei riekti doaimmahit boazodoalu. Alimusriekti gávnnahii almmatge Korssjøfjellduomus, maŋŋil go lei konkrehta duođaštusaid árvvoštallan dábálaš diggerievttálaš prinsihpaid vuođul, ahte dárkileappot albmaduvvon guovllus hálddahanrájáid siskkabealde ii lean ásahuvvan boazodoalloriekti dološ áiggi rájes geavaheami bokte.
Alimusriekti máhcahii maiddái oainnu ahte lea sivva jáhkkit (presumšuvdna) ahte gávdno boazodoalloriekti mehciin hálddahanrájáid siskkabealde.
Stuorradiggedieđáhusas nr. 28 (1991–92) Nana bistevaš boazodoallu giddejuvvui dán dilálašvuhtii mealgat fuopmášupmi, ja evttohuvvojedjege nuppástusat boazodoalloláhkii § 2 mat galge addit boazosámiide buoret vuoigatvuođalaš suoji. Dát ℅uovvoluvvui Od.prp. nr. 28 (1994–95) bokte mas evttohuvvui ođđa goalmmát ℅uokkis § 2 vuosttas lađđasii, mii mearriduvvui Stuorradikkis 1996s (láhka guovvamánu 23. 1996 nr. 7).
Alimusriekti celkkii duomu Aursundáššis 1997s, Rt. 1997 siidu 1608. Dás lei seamma ℅uolbmabidjan, ja Alimusriekti gávnnahii maiddái dás, maŋŋil sullasaš duođaštusárvvoštallamiid go Korssjøfjelláššis, ahte guovllus sámi boazoguovllu hálddahanrájáid siskkabealde ii lean ásahuvvan boazodoalloriekti. Boazodoallolága § 2 nuppástusat eai olus deattuhuvvon.
Dáid duomuin bázii dakkár govva ahte boazodollui lei hui váttis oa¿¿ut mieđihuvvot ie¿as ovdandoallamiidda riektevuođđudeaddji geavaheami birra, juoga mii fas dagai vuđolaš eahpesihkarvuođa oarjelsámi guovlluide dan hárrái gos dat boazodoalloriekti gustui.
Selbuáššiin sáhttá gova veaháš earuhit, ja sámi boazodoalu riektevuođđudeaddji geavaheami eavttut leat eambbo ℅ielggasmahttojuvvon.
19.1.2 Dárkileappot duomu birra
Vuosttasjienasteaddji ovdanbuktima vuođul galgá ℅uovvova℅℅at eanetlogu mearrádusa prinsihpalaš beliide giddejuvvot fuopmášupmi.
Álbmotrievttálaš ga¿aldagat
Ođđa ovdandoallamin Alimusriektái ℅ujuhedje boazoorohagat Norgga álbmotrievttálaš geatnegasvuođaid láhkavuđđosii. Ovdandollojuvvui ahte juos dološ áiggi rájes geavaheapmi árbevirolaš dulkojumi mielde ii suddje sámiid boazodoalu, mii lea sámi kultuvrra bisuheami vuođus, guovlluin gos boazodoallu lea árbevirola℅℅at doaimmahuvvon, de sáhttet ℅ujuhit dáid konvenšuvnnaid láhkavuđđosii maiddái soahpameahttunvuođas priváhta eanaeaiggádiiguin. Konvenšuvnnat main lea sáhka lea ON-konvenšuvdna siviila ja politihkalaš vuoigatvuođaid birra juovlamánu 16. 1966 artihkal 27, vrd. lágain miessemánu 21. 1999 nr. 30 olmmošvuoigatvuođaid dili nannema birra norgga rievttis, ja ILO-soahpamuš nr. 169 eamiálbmogiid ja ℅earddalaš álbmogiid birra iešstivrejeaddji stáhtain. —ujuhuvvui viidáseappot Vuođđolága §:i 110 a.
Vuosttasjienasteaddji dadjá ℅uovvova℅℅at das, boahtágo ILO-soahpamuša nr. 169 artihkal 14 nr. 1 nubbi ℅uokkis atnui:
«Historihkkarat eai leat ovttaoaivilis bohtego sámit Lulli-Trøndelága siskkit osiide ovdal vai maŋŋil go boanddat ledje njáskan alcceset dáluid dohko. Dát digaštallan ii mearkkaš maidege ga¿aldahkii sáhttetgo sámit ℅ujuhit guoskevaš mearrádusa láhkavuđđosii Selbus.»
Vuosttasjienasteaddji ℅ujuha dasto ILO-soahpamuša artihkkala 1 nr. 1 bustáva b meroštallamii geasa konvenšuvdna gusto, ja nanne:
«Ii leat eahpidahtti ahte sámiin dán meroštallama mielde lea stáhtus eamiálbmogin Norggas, ja ahte min álbmotrievttálaš geatnegasvuođat sidjiide konvenšuvnna artihkkala 14 mielde maiddái gustojit Lulli-Trøndeláhkii.»
Loahpas dadjá vuosttasjienasteaddji:
«In ane dárbbašla¿¿an ℅ilget konvenšuvnnaid dárkileappot, daid gaskavuođa ja atnima soahpameahttunvuođain priváhta áššeoasála℅℅aid gaskkas. Nugo mun oainnán, de leat norgga riektenjuolggadusat dološ áiggi rájes geavaheami birra, mat leat vuođđuduvvan árbevirolaš norgga riektegálduide ja heivehemiin mii ferte dahkkojuvvot boazodoalu ektui, doarvái vuođuštit guohtunrievtti riidoguovlluin.»
Boazodoallolága § 2 vuosttas lađas goalmmát ℅uokkis
Mearrádusas lohká maŋŋil nuppástuhttima 1996 ná:
«Meahccegaskkat (vrd. § 11) mat gullet boazoguovlluide galget adnojuvvot lobálaš boazodoalloareálan main leat dakkár vuoigatvuođat ja geatnegasvuođat mat leat namahuvvon vuosttas ℅uoggás, juos eará ii ℅uovo erenoamáš riektedilálašvuođain.»
Láhkaevttohussan lei mearrádus hui riidduvuloš Stuorradikkis, ja dagahii earret eará guovtti geardde gieđahallama odeldikkis ja láhkadikkis. Eahpesihkar lei šattaigo dákkár mearrádus vuostálaga Vuođđolága §:in 105. Muhtumat ℅uo℅℅uhedje ahte dákkár mearrádus sániidis mielde sáhtii mearkkašit ahte bahkkejuvvo eanaeaiggáda eaiggátráđđema badjelii dainna lágiin ahte áššediliid mielde sáhtii jurddašuvvot ahte ásahuvvui boazodoalloriekti dohko gos ovdal dakkár ii gávdnon. Stuorradikki gieđahallama oktavuođas biddjojuvvui ga¿aldat Justiisadepartemeantta láhkaossodahkii mii anii vuođđun ahte mearrádus fertii adnojuvvui buhtes presumšuvdnanjuolggadussan (duođaštusnoađđenjuolggadussan) mii bođii atnui doppe gos duopmostuollu duođaštusovdanbuktima mielde atná seamma jáhkehahttin ahte guohtunriekti gávdno go ahte dat ii gávdno. Dalle gal galggašii mearrádus oidit su gii ℅uo℅℅uha guohtunrievtti gávdnot. Diekkár dulkojumiin gávnnahii láhkaossodat ahte evttohus ii leat vuostálaga Vuođđolága §:in 105.
Áššejođiheaddji albmanahtii nuppi gearddi gieđahallamis Odeldikkis ahte mearrádus, Láhkaossodaga cealkámuša mielde, fertii adnojuvvot láivves presumšuvdnanjuolggadussan.
Dán ga¿aldaga birra dadjá vuosttasjienasteaddji:
«Juos lága sánit lohkkojuvvojit sierranassii, de gáibida dat ahte ferte ℅ujuhuvvot vásedin riektevuđđosii mii dagaha ahte ii biso makkárge riekti boazodollui meahccegaskkain boazoguovlluid siskkabealde. Muhto cealkámušaid vuođul dulkojumi birra mii lei mearrideami oktavuođas, ja mat fertejit navdojuvvot oalgguheaddjin, ferte mearrádussii addojuvvot eanet ráddjejuvvon sisdoallu. Ii leat vuogas go lága sánit eai albmanahte mearrádusa duođalaš sisdoalu, muhto dat ferte áddejuvvot nu ahte dat geatnegahttá eanaeaiggádiidda duođaštusnoađi boazoguvlluin. Duođaštusgáibádus ii leat almmatge ℅avgadet go ahte gáibiduvvo jáhkehahttivuođa badjeldeaddu ahte geavaheamis ii leat leamaš nu stuorra viidodat ahte areála lea lobálaš boazodoalloareála.
Ga¿aldat min áššis lea dainna, leatgo eanaeaiggádat dahkan jáhkehahttin ahte Saanti ja Gåebrien sijtes ii leat riekti boazoguohtumii riidoguovlluin.»
Eará rievttálaš vuolggasajit
Vuosttasjienasteaddji nanne ahte boazodoalloriekti lea ieh℅anas riekti man riektevuođusin lea dološ áiggi rájes geavaheapmi. Ii leat dušše sáhka girdojuvvon geavaheamis. Riekteháhkan dološ áiggi rájes geavaheami bokte ovdeha dihto geavaheami, mii ferte bistán guhkes áiggi, ja dáhpáhuvván buori oskkus. Diekkár háhkanvuđđosiin ferte vuoigatvuođa šládja deattuhuvvot, ja go ášši gusto bohccuid guohtunriektái, de ferte adnojuvvot deasta boazodoalu erenoamáš dilálašvuođain. Gáibádusat fertejit heivehuvvot sámiid ja bohccuid geavaheapmái guovllus. Ferte adnojuvvot deasta das ahte sámiin lea johtti eallinvuohki. Momeanttat mat leat ollásuvvon eará guohttuelliid hárrái, eai sáhte šiehpponassii geavahuvvot boazoguohtuma hárrái.
Konkrehta momeanttaid gaskkas ollása vuosttasjienasteaddji ahte boazodoallu lea hui areálagáibideaddji, ja ahte areálageavaheapmi molsašuvvá jagis jahkái dálkki, biekka ja ealáha mielde. Ii sáhte gáibiduvvot ahte boazu lea guhton dihto guovllus juohke jagi. Sihke dát ja sámiid johtti eallinvuohki dahká ahte gaskkaiduvvan ii sáhte hehttet riekteháhkama vaikko dat lea guhká bistán. —uovusin das go adnojuvvo deasta bohcco luonddus lea ahte guohtunminsttar ferte deattuhuvvot. Boazu váldá viiddis guovlluid atnui, ja birrasat, topografiija, ealátdilálašvuođat, dálki ja biekkat jna. mearridit guovlogeavaheami. Mihtilmas guohtunminsttar lea ahte dat vánddarda. Go bohccos leat dihto váimmusguovllut, omd. guottetbáikkit, de ii mávsse dat ahte geavahanguovlu ii leat sakka stuorát. Riekteháhkan ii sáhte dušše dainna caggojuvvot go lea nu goh℅oduvvon «vánddardanguohtun» dáhpáhuvvan.
Erenoamáš metodaga¿aldagat
Vuosttasjienasteaddji gávnnaha ahte dán lágan áššiin bohciidit vásedin metodaga¿aldagat.
Ekonomalaš heiveheami ja sosiála hámádaga vuođul ii leat boazosámiin makkárge nana dárbu váldit ℅állingiela atnui. Nuppi bealde ledje sámiin, nugo dálola℅℅ainge, njálmmálaš muitalusat. Diekkár muitalusat fertejit árvvoštallojuvvot dárkilit, muhto eai sáhte oppala℅℅at hilgojuvvot. Ja juos daid dorjot eará ℅uvgehusat, de sáhttet oa¿¿ut eanet deattu.
—ujuhuvvo ahte dasgo sámit ledje vájaldeaddjit ja eanaš geavahedje orgánalaš ávdnasiid mat misket, de sáhttá maiddái leat váttis gávdnat fysalaš luottaid boazodoalu maŋis.
Viidáseappot dadjá vuosttasjienasteaddji:
«Dát dilálašvuođat gáibidit várrugasvuođa cealkimis ahte váilot konkrehta ℅uvgehusat sámiid leahkima birra ovtta guovllus. Dát gusto maiddái Selbui gos sámi kulturmuittut leat uhccán guorahallojuvvon.
Ferte maiddái adnojuvvot deasta das ahte dá¿aid ja sámiid gulahallamis sáhttet bohciidit boasttuáddejumit dasgo gielalaš ja kultuvrralaš erohusat sáhttet mielddisbuktit ahte ipmirdit guđet guimmiideaset boasttu láhkai.»
Lappekommišuvdna
Duođaštusárvvoštallama guovddá¿is áššiin maid Alimusriekti lea gieđahallan, lea leamaš Lappekommišuvnna árvalus. Lappekommišuvdna nammaduvvui 1889s ja oa℅℅ui mandáhttan «guorahallat sámedilálašvuođaid Hedemárkku, Lulit- ja Davit Troanddima ámttain ja evttohit rájáid mearrideami sámiid guohtunriektái ja ortnega gaskavuođa hárrái dáid bissova℅℅at ássiid gaskii namahuvvon ámttain.» Árvalus addojuvvui 1892s, ja dan vuđolaš barggu ja lahkavuođa vuođul guoskevaš ℅uolbmabidjamiidda lea dasa biddjojuvvon stuorra deaddu. Almmatge lea maiddái leamaš dakkár oaidnu ahte dat lea báidnašuvvan dalááiggis, mii ii lean áktánasat sámeustitlaš, ja ahte dán áigái ii sáhte dan konklušuvnnaide biddjojuvvot mearrideaddji deaddu.
Vuosttasjienasteaddji nanne ahte materiála mii Lappekommišuvnna maŋis bázii, go bálddalastojuvvo topografiijain, bohcco luondduin jna., addá buori vuđđosa iskat Lappekommišuvnna oainnuid.
Guohtunrievtti viidodaga hárrái Gåebrien sijtes cealká vuosttasjienasteaddji:
«Go ℅ilgehusat bálddalastojuvvojit guovllu topografiijain, de njuolvuduvvo kommišuvnna válddahallan sámiid geavaheami hárrái riidoguovllus vel eanet.»
Ja viidáseappot:
«Mu konklušuvdna lea ahte ℅uvgehusat mat Lappekommišuvnnas ledje, bálddalastojuvvon topografiijain, bohcco luondduin ja guohtunminstariin jna., ℅ájehit ahte sámit dološ áiggi rájes leat duođavuogis atnán olles guovllu guohtumii, ja ahte ii lean vuođus kommišuvnna gár¿¿ádussii guohtuma válddahallamis.»
Mii gustui Saanti sijtii, de leat vuosttasjienasteaddjis sullasaš dárkomat.
Eará
Mii eat áiggo dás váldit ovdan konkrehta duođaštusárvvvoštallama muđui, muhto sáhttá leat árta deattastit muhtun cealkámušaid mat gusket riektevuođđudeaddji geavaheapmái riidoguovllu olgoravddas.
Vuosttasjienasteaddji dadjá dán guohtunrievtti viidodaga hárrái Saanti sijtes:
«Dan vuođul mii dás bajábealde ℅uo¿¿u anán vuođđun ahte boazu lea guhton gitta Selbujávrri rádjai. Muhto oarjjimus guovlluin dat ii leat guhton seamma olu go nuortalis riidoguovllus.
Dát bohciidahttá ga¿aldaga leago oarjjimus guovlluin guhttojuvvon nu olu ahte lea dahkan vuđđosa riekteháhkamii dološ áiggi rájes geavahemiin, vai fertego gessojuvvot rádjá riidoguvlui Saanti buohta. Dán árvvoštallamis ferte mu oaivila mielde dohkkehit riekteháhkama uhcit guohtuma veagas guovllu olgoavádagas – ravdaavádagas – go dakkár guovllus gos lea guhttojuvvon nu olu ahte dat juo iešalddes vuođušta riekteháhkama dološ áiggi rájes geavaheami bokte. Muđui han sámit, juos galget eastat dahkamis ie¿aset sivala¿¿an lobihis guohtumis oktan ℅uozahagain mat das leat, bággejuvvojit eret guovlluin gos sii árbevirola℅℅at leat guođohan.
Mu oaivila mielde ii sáhte danne caggat riekteháhkama dološ áiggi rájes geavaheami bokte dán ravdaavádagas danne go geavaheapmi lea leamaš uhcit go dat mii gáibiduvvo guohtunrievtti oa¿¿umii juos ravdaavádat árvvoštallojuvvo sierra.»
Vuosttasjienasteaddji deattasta almmatge ahte oarjjimus guovlluid uhcit geavaheamis guohtumii sáhttá leat mearkkašupmi beroštusvihkkedallamiidda mat boazodoallolága § 15 mielde, mii ásahallá dárkileappot eanaeaiggátberoštusaid ja boazodoalu gaskavuođa, galget dahkkojuvvot eanaeaiggádiid ja sámiid geavaheami hárrái guovllus.
Viidáseappot deattastuvvo ahte vuoigatvuođat mat boazodoallolága §§ 10–14 mielde ℅uvvot boazodoallorievttis, gustojit nu guhkás go eará ii ℅uvoš erenoamaš riektedilálašvuođain, vrd. lága §:in 9. Ii adnojuvvo jáhkkemeahttumin ahte dán gár¿¿ádusas sáhttá leat mearkkašupmi oarjjimus osiide riidoguovllus.
Berre maiddái ℅ujuhuvvot ℅uovvovaš cealkámuššii mii guoská buori oskku gáibádussii:
«Mun lasihan ahte nugo min áššis lea sáhka ovtta ealáhusa riekteháhkamis, de ii sáhte gáibiduvvot ahte buot sámit ealáhusas – dahje suorggis das – leat leamaš várrugas buori oskkus. Seamma gusto muđui maiddái eará oktavuođaide main lea sáhka stuorát olmmošbiirre riekteháhkamis, vrd. Brækhus/Hærem: Norsk tingsrett (Norgga diggeriekti) siidu 612 ja Falkanger: Tingsrett (Diggeriekti), 5. preantalohku siidu 319.»
19.2 —áhputášši
19.2.1 Álggahus
Dán áššis lei sáhka ga¿aldagas stáhta eaiggáduššanvuoigatvuođas 116 m2 meahcceguvlui Olmmáivákkis Gáivuona suohkanis Romssa fylkkas. Ieš riidoga¿aldat máinnašuvvo ℅uovvova℅℅at —áhputvuovdin. Ášši bođii Alimusriektái maŋŋil go eanaeaiggádat ja vuoigatvuođala℅℅at Olmmáivákkis ledje váidalan Meahccekommiašuvnna njuk℅amánu 5. 1999 duomu áššis. Alimusrievtti duopmu celkojuvvui golggotmánu 5. 2001. Priváhta eanaeaiggádat ja vuoigatvuođala℅℅at o¿¿o doarjaga Alimusrievttis ie¿aset ℅uo℅℅uhussii ahte sis lea eaiggáduššanriekti guvlui, ja nuba ii leatge šat stáhta mii lea eanaeaiggát. Nugo galgat maŋŋelis fas máhccat dása, de lea eaiggáduššanga¿aldat mearriduvvon árvvoštallama vuođul dološ áiggi rájes geavaheami birra háhkanvuođusin ja dan deastta vuođul ahte guovllu geavaheaddjit leat leamaš ja eanaš leat sámit. Duopmu lea ovttajienalaš.
19.2.2 Riidoguovlu – ovdahistorjá
Olmmáivággi boahtá Gáivutnii lulábealde, moadde kilomehtera bajábealde Gáivuona njálmmi Ivgovutnii. Olmmáivággi lea sullii 20 km guhkki ja manná njuolga lulás. Ášši riidoguovlu – —áhputvuovdi – lea lulimus ja alimus oassi vákkis, ja siskkilda sihke ieš vákki ja várreguovlluid das birra.
Eanaopmodaga historjjá hárrái ℅ujuha Alimusriekti ahte dán guovllu, mii lei oassi Romssa fáldeguovllu ruvdnagárdimis, vuvdii gonagas Fredrik III Joachim Irgens:i 1666s. Guovllus ledje dasto molsašuvvi priváhta eaiggádat gitta Ovida Lyng rádjai, gii jámii 1848s. Lyng árbejuogus válddii Searvi Eanaláigolašdoaibmahaga Loahpaheami várás Skiervvás (Foreningen til Ophævelse av Leilendingsvæsenet i Skjervø) badjelasas nu goh℅oduvvon «Skiervvá gárdima», mii maiddái siskkildii Olmmáivákki. Searvi lei eaiggádin dassá¿ii go stáhta osttii guovllu 1885s.
Vákki ássiid birra mearkkaša Alimusriekti ee. ahte vuosttas dovddus hálddašeaddjit bohtet ovdan geah℅℅alanmatrihkkalis 1723, mas leat logahallojuvvon guokte hálddašeaddji geain lea ovttamađe matrihkalvealgi. Alimusriekti oaivvilda almmatge ahte fertejit leamaš bissovaš ássit Olmmáivákkis mealgat ovdal 1723. Min áigái lea veahkadat laskan sullii 1000 olbmo rádjai 1970s. 1996s ledje Olmmáivákkis sullii 800 ássi. Veahkadahkan leat eanaš leamaš sápmela℅℅at ja sámegielala℅℅at, ja dihtomielalašvuohta sámi gullevašvuođa hárrái lea bisson nanusin miehtá 1900-logu.
Skiervvá gárdima oastima maŋŋá 1850s, vuovdigođii Searvi eanaláigolašgárdimiid láigola℅℅aide. Olmmáivákkis vuvdojuvvui vuosttas eanaopmodat 1863s, ja eanaš opmodagat ledje vuvdojuvvon ℅uohtejagimolsuma sulaid. Ovdal vuovdimiid riidaledje muhtun ráje Romssa dálola℅℅at ja boazodoallu, juoga mii Alimusrievtti mielde orru vuolgán das go rádjá Suoma vuostá giddejuvvui bohccuide 1852s nu ahte máŋga Guovdageainnu sápmela℅℅a ohcaledje ođđa guovlluid geasseorohahkan. Doaibmagoddi nammaduvvui guorahallat dilálašvuođaid, ja das bođii ovdan ahte stáhta galggai oastit muhtun opmodagaid boazodoalloealáhusa váste. Evttohus ii guoskan Olmmáivággái, muhto ga¿aldaga vákki siskkit oasis válde báikkálaš áššeoasála℅℅at ovdan 1874s. Stáhtii vuvdojuvvui 1885s, ja dalle lei maiddái oaivil cegget boazoáiddi —áhputvuovddi vuolimussii. Áidi almmatge ii goassege ceggejuvvon, ja Alimusriekti cealká ahte dattetge ii leat muitaluvvon makkárge namahan veara geavahanriiddu birra dálola℅℅aid ja boazodoalu gaskkas.
Alimusriekti ℅ujuha maiddái ahte stáhta háhkama maŋŋá 1885s lea Olmmáivákki veahkadat geavahan —áhputvuovddi, earret dan maid boazodoallu lea geavahan. Stáhta geah℅℅alattai ásahallat geavaheami. Mearriduvvui gielddus muorra℅uohppama ja láddjema vuostá, ja dahkkojuvvojedje vuovrruhanšiehtadusat, muhto dát eai doahttaluvvon. 1921s ja 1946s buktojuvvojedje maiddái váidagat. Áššit almmatge heaittihuvvojedje go vuoigatvuođadilálašvuođat orro leamen eahpe℅ielgasat. Iige dalle dahkkojuvvon mihkkege ℅ilgen dihtii vuoigatvuođadilálašvuođaid siviilarievttála℅℅at. Alimusriekti mearkkaša ahte —áhputvuovddi geavaheapmi jotkojuvvui, almmá makkárge stáhta ásahallama haga, ja 1950-logu álggu rájes álggahuvvui maiddái geassesajdoallu vákki vuolit oassái.
—áhputvuovddi hálddahii álggus stáhta beales Romssa Vuovdehálddaheaddji, muhto 1936 rájes Sámedoaibmahat, ja 1980 rájes Statskog (Stáhtavuovdi). 1970-logu loahpa rájes, ja erenoamá¿it maŋŋil go Statskog válddii dan badjelasas, šattai stáhta hálddaheapmi oinnola℅℅abun ja veahkadat šattai eanet meannudit stáhta ektui. 1993s ℅uo℅℅áldahtii dasto stáhta Eanadoallodepartemeantta bokte ášši Nordlándda ja Romssa Meahccekommišuvnna ovdii nannen dihtii ahte gávdnojedje geavahanrievttit, dán vuolde oktasašrievttit stáhta eatnama alde, vrd. lágain 7.6.1985 nr. 51 § 2. Ášši juhkkojuvvui Kommišuvnna gieđahaladettiin, ja guovllu Gáivuona oasi gieđahallan maŋiduvvui go dárbbašuvvojedje dárkilet guorahallamat, erenoamá¿it —áhputvuovddi hárrái.
19.2.3 Meahccekommišuvnna duopmu áššis
Meahccekommišuvdna celkkii duomu áššis njuk℅a máhu 5. 1999. Kommišuvdna anii vuođđun ahte stáhta lei —áhputguovllu eaiggát, ja ℅ujuhii ahte dábálaš oaidnu Olmmáivákki hálddašeddjiin lei ahte sii geavahedje —áhputvuovddi geavahanrievtti veagas. Stáhta eanaopmodaga ráját gessojuvvojedje stáhta ℅uo℅℅uhusa mielde. Geavahanrivttiid árvvoštallamis anii kommišuvdna vuođđun ahte geavahanminstara vuođul mii lei gárgeduvvan, lei báikkálaš vieruiduvvanvuođđosaš murrenriekti. Guohtunriekti adnojuvvui bisuhuvvon mihtilmas oktasašgeavaheapmin. Murren- ja guohtunrievtti birra cealká kommišuvdna:
«Dát vuoigatvuođat murremii ja guohtumii – nugo dat leat adnojuvvon Olmmáivákkis – ℅uvvot maiddái geavaheami masa lea addojuvvon suodji ILO-soahpamušas nr. 169 eamiálbmogiid birra.»
Muđui eai mieđihuvvon geavahanrievttit —áhputvuovdái. Dát vuođuštuvvui láddjema hárrái nu ahte dát geavahanvuohki lei jávkan eahpeulbmála¿¿an «áiggi ja dilálašvuođaid» mielde. Eará geavahanvugiid hárrái, nugo geassesajdollui, ii gávdnon rievttálaš vuođus. Iige vásedin riekti fuođđo- ja guollebivdui mieđihuvvon.
Álggus ledje sii geat boazoguohtumii ledje vuoigadahttojuvvon, boazoorohat nr. 36 ja 37, áššeoasála¿¿an áššis. Stáhta ja orohagat soabadedje kommišuvnna gieđahallama áigge, nu ahte ášši heaittihuvvui sin guovdu geat ledje boazoguohtumii vuoigadahttojuvvon. Soabat máksá ahte stáhta ášše℅uo℅℅áldahttin ii gusto boazodoalu ektui, ja ahte duopmu ii oa℅℅o riektefápmováikkuhusaid boazodollui. Juos boazodoallu háliida oa¿¿ut ie¿as riektedili geah℅℅aluvvot duopmostuoluin, de lea das ain prosessuála vejolašvuohta dán dahkat.
19.2.4 Guoddalusa gieđahallan Alimusrievttis
Guoddaleaddji priváhta áššeoasála℅℅at ovdandolle sihke Alimusriektái ja Meahccekommišuvdnii ahte dálola℅℅at Olmmáivákkis oamastusa dahje dološ áiggi rájes geavbaheami bokte ledje háhkan eaiggáduššanvuoigatvuođa. Guoddaleaddji áššeoasála℅℅aid oainnu mielde fertii sierra ja buotdivnnagis geavaheapmi guhkit go ℅uođi jagi ℅ađa leamen doarvái goappašiid dáid háhkanvugiid eavttuid deavdimii. Subsidiárala℅℅at ovdandollojuvvui ahte ON-konvenšuvdna siviila ja politihkalaš vuoigatvuođaid birra 1966 artihkal 27, go bálddalastojuvvo ILO-soahpamušain nr. 169 artihkkala 14 nr. 1 vuosttas ℅uoggáin, ferte mielddisbuktit ahte stáhta vejolaš eaiggáduššanriekti —áhputvuovdái ii leat soabahahtti Norgga álbmotrievttálaš geatnegasvuođaiguin eamiálbmogiid buohta. Juos ii sáhttán vuođđuduvvot njuolga konvenšuvdnageatnegasvuođaide, de fertejedje dat goitge deattuhuvvot árvvoštaladettiin leatgo riekteháhkama eavttut oamastusa dahje dološ áiggi rájes geavaheami bokte devdojuvvon.
Alimusriektái lei stáhta ℅uo℅℅uhus ahte Meahccekommišuvnna duopmu fertii nannejuvvot nu guhkás go lei guoddaluvvon. Ovdandollojuvvui ahte eaiggáduššanriekti fertii adnojuvvot caggojuvvon dasgo guovlu lei geavahuvvon dainna oainnuin ahte lei sáhka geavahanrievttis, iige eaiggáduššanrievttis. Stáhta osttii —áhputvuovddi 1885s suodjalan dihtii dálola℅℅aid beroštusaid bohcco vuostá. Háhkan seađai danne leat dovddus hálddašeddjiide, iige gávdnon makkárge ovttamielalaš oaidnu oktasaš eaiggáduššanrievtti hárrái. Gáibádus geavahanáigái buori oskkus ii sáhttán adnojuvvot devdojuvon ii oamastusa iige dološ áiggi rájes geavaheami ektui. Maiddái biehtaduvvui ahte láhkavuođusin ℅ujuhuvvon konvenšuvnnat liv℅℅e sáhttán addit vuđđosa dubmet stáhta massit eaiggáduššanrievtti riidoguvlui.
Danne go guoddaleaddji áššeoasála℅℅at ℅uo℅℅uhedje ie¿aset geavahan guovllu badjel 100 jagi, de árvvoštalai Alimusriekti ahte ℅uo℅℅uhuvvon geavaheapmi attii vuđđosa riekteháhkamii dološ áiggi rájes geavaheami bokte. Dát háhkanvuođus ovdeha ahte lea dáhpáhuvvan dihto geavaheapmi, ahte geavaheapmi lea dáhpáhuvvan guhkes áiggi, ja ahte dat lea dáhpáhuvvan buori oskkus. Alimusriekti gávnnahii ahte dát ovdandoallan lei doallevaš.
Geavaheapmi mii lea dáhpáhuvvan —áhputvuovddis lea molsašuvvan áiggi mielde. Geavaheapmi sisdoalai álgoáiggis murrema ja láddjema. Láddjen nogai dađistaga, ja lonuhuvvui 1950-logus geassesajodoaluin. Maiddái guohtun lea dáhpáhuvvan. Vuosttasjienasteaddji oktiigeassu geavaheami hárrái lea ná:
«Konklušuvdna šaddá dás duohko ahte masá gitta árbejuogu rájes 1879s lea Olmmáivákki veahkadat, earret boazodoalu, ávkkástallan buot geavahanvugiin mat —áhputvuovddis leat vejola℅℅at. Buot dállonummiriid olbmot leat searvidan, vaikko buohkat eai leat geavahan guovllu seamma olu. Ja oaidnu lea leamaš ahte ii ovttage eaŋkildoalus leat stuorát riekti go nuppiin. Vákki olbmuid gaskkas leat dasa lassin leamaš uhccán riiddut geavaheami alde, ja go leat leamaš sierramielalašvuođat, de leat báikkála℅℅at ℅oavdán daid. Mun deattastan maiddái ahte ávkkástallan lea molsašuvvan dan mielde mii lea leamaš lunddolaš ávkkástallan iešguđet áigodagas. —oavddasániid hámis sáhttá lohkat geavaheami jotkkola¿¿an, buotdivnnagin ja árjagin, ja máškidin. Gáibádus sihke geavaheami viidodahkii ja bistui eaiggáduššanrievtti háhkama dihtii lea dán mielde devdojuvvon.»
Maiddái eaktu buori oskku hárrái adnojuvvo devdojuvvon. Eaktu ságaškuššojuvvo iešguđetlágan dáhpáhusaid ektui, ee. stáhta oastima 1885s, politiijaváidagiid 1921s ja 1946s, dahkkojuvvon láddjen- ja murrenšiehtadusaid, ja muhtun eará dáhpáhusaid ektui. Vuosttasjienasteaddji oktiigeassá ná:
«1970-logu loahpas lea baicca veahkadat eambbo meannudan stáhta ektui – erenoemá¿it maŋŋil go Statskog válddii badjelasas hálddaheami 1980s. In ane almmatge dárbbašla¿¿an ságaškuššat eaigo leat riekteháhkama eavttut dološ áiggi rájes geavaheami bokte dál šat devdojuvvon. Vuovdima rájes 1885s lei dán áigodaga ovdal leamaš lagabui 100 jagi geavaheapmi mii siskkildii visot masa guovlu sáhtii adnojuvvot. Ja mu oaivila mielde lea dán geavaheapmi ℅ađahuvvon buori oskkus. Stáhta geah℅℅alii gal sullii 35 ja 60 jagi maŋŋá bissehit dan earret eará politiijaide váidimiin. Muhto goappašiid dáhpáhusain heaittihuvvui ášši, ja stáhta geassádii. Go geavaheapmi, earret guovtti áigodagas, lea dáhpáhuvvan almmá stáhtalaš seaguheami haga, de ferte dat sáhttit addit vuđđosa riekteháhkamii dološ áiggi rájes geavaheami bokte.»
Vuosttasjienasteaddji ℅ujuha ahte guoddaleaddji áššeoasála℅℅aid ℅uo℅℅uhus lea ahte stáhta ii eaiggáduša —áhputvuovddi. —uo℅℅uhus mearkkaša eahpenjuolgadit ahte guovlu gullá Olmmáivákki veahkadahkii oktasa℅℅at muhtun lágan gilisearveopmodahkan. Dát bohciidahttá dalle ga¿aldaga sáhttágo háhkkojuvvot eaiggáduššanriekti go veahkadat eanaš lea albmanahttán alddeset leamen geavahanrievtti. Gávdnojit almmatge eará dajaldatovdamearkkat, nugo «oktasaš opmodat» ja «gilioppalašeana». Vuosttasjienasteaddji oaivvilda ahte ii sáhte leat mearrideaddjin ahte leat geavahuvvon muhtun iešguđetlágan dajaldagat, ja ahte «geavahanriekti» orru leamen eanemus geavahuvvon dajaldat.
Vuosttasjienasteaddji oktiigeassá ášši ná:
«Meahccekommišuvdna mii maiddái gávnnahii ahte váidagat 1920- ja 1940-logus eai rivven veahkadagas sin buori oskku, ii gávnnahan, nugo namahuvvon, rievttálaš vuđđosa mieđihit eambbo go murren- ja guohtunrievtti. Mu oaivila mielde ferte buotdivnnagis geavaheapmi nugo válddahallojuvvo dás ovddabealde, oa¿¿ut stuorát rievttálaš ℅uvvosiid: Juos dákkár geavaheami liv℅℅e olbmot ℅ađahan geain lea eará duogáš, de liv℅℅ii dat govvidan ahte sii oaivvildedje ie¿aset eaiggáduššat guovllu. Sámiin, geat leat dahkan stuorámus oasi Olmmáivákki veahkadagas, ii leat almmatge sin oktasaš valljodatvárreávkkástallamis leamaš seamma árbevierru jurddašit eaiggáduššanrievtti. Liikká gávdnojit nugo ℅ujuhuvvon muhtun ovdamearkkat ahte sii leat atnán dajaldagaid mat nannosit ℅ujuhit eaiggáduššanrievtti oainnu guvlui. Juos dat galggaš hehttet riekteháhkama dološ áiggi rájes geavaheami bokte ahte gávdnojit eanemus ovdamearkkat ahte sii leat sárdnon geavahanrievttis, de biddjojuvvošii sin ráđđen℅ađaheapmi, mii sisdoalus vástida eaiggáduššanrievtti ℅ađaheapmái, eahpe℅uovggusis sierradillái veahkadaga ektui muđui.
Seamma árttas iige sáhte leamen mearrideaddji ahte riekti man Olmmáivákki veahkadat lea háhkan ii ollásit vástit dan mii gusto gilioppalašeatnamiidda. Vuoigadahttojuvvon olbmuid biire lea maiddái Olmmáivákkis, ja hálddaheapmi lea earalágan. Lágas gilioppalašeatnamiid birra geassemánu 19. 1992 nr 59 § 1–1 lea gilioppalašeana meroštallojuvvon «oppalašeanan man eaiggáduššanriekti gullá unnimustá beallái eanadoalloopmodagain main dološ áiggi rájes lea geavahanriekti oppalašeatnamis». Gilioppalašeatnamat gullet nappo eanadoalloopmodagaide, ja —áhputvuovddi geavaheapmi govvida ráđđejeaddji báikkálaš oainnu ahte buot vákki hálddašeaddjit leat vuoigadahttojuvvon. Mo dát ga¿aldagat galget siskkáldasat ℅ovdojuvvot, ja mo guovlu galgá hálddahuvvot boahtteáiggis, ii galgga mearriduvvot dán áššis.»
Gaskavuođa birra álbmotriektái celkojuvvo:
«Sorjjasmeahttumit Norgga álbmotrievttálaš geatnegasvuođain mearkkaša dát ahte geavaheapmi addá vuđđosa riekteháhkamii dološ áiggi rájes geavaheami bokte, ja ahte stáhta eaiggáduššanriekti —áhputvuovdái ii soaba vuoigatvuođaiguin maid Olmmáivákki veahkadat lea háhkan. Dat doarju almmatge dan oainnu masa mun lean ollen, ahte soahpá bures ILO-soahpamuša nr. 169 1989 njuolggadusaiguin eamiálbmogiid ja ℅earddalaš álbmogiid birra iešstivrejeaddji stáhtain artihkkala 14 nr. 1 vuosttas ℅uoggás ja daid deasttaiguin maid dát njuolggadus galgá áimmahuššat.»
19.3 Ráđđehusa mearkkašeamit
19.3.1 Selbuášši
Alimusriekti atná norgga siskkáldas njuolggadusaid doarvái vuođuštit boazodoallorievtti guovllus. Ii lean nappo dárbbašlaš geassit sisa álbmotrievttálaš njuolggadusaid. Alimusriekti nanne liikká ahte ii leat eahpideamisge ahte sámiin lea stáhtus eamiálbmogin Norggas, ja ahte min álbmotrievttálaš geatnegasvuođat ILO-soahpamuša nr. 169 artihkkala 14 mielde bohtet atnui maiddái sámiide Lulli-Trøndelágas.
Árvvoštallamis leatgo gáibádusat dološ áiggi rájes geavaheapmái devdojuvvon, atná Alimusriekti vuođđun ahte galgá adnojuvvot deasta erenoamáš dilálašvuođain mat leat boazodoalus. Gáibádusat fertejit danne heivehuvvot sámiid ja bohcco geavaheapmái guovllu, ja ferte adnojuvvot deasta das ahte sámiin lea leamaš johtti eallinvuohki. Momeanttat mat leat leamaš ollásuvvon eará guohttuelliid hárrái, eai sáhte šiehpponassii sirdojuvvot boazoguohtumii.
Plenumduomu bokte nannejuvvo maiddái ahte boazodoallolága § 2 vuosttas lađđasa goalmmát ℅uokkis galgá adnojuvvot láivves duođaštusnoađđenjuolggadussan. Dát máksá ahte mearrádusa geavatlaš mearkkašupmi šaddá mihá ráddjejuvvon.
Maiddái lea árta áicat ahte Alimusriekti meannuda luđola℅℅abut Lappekommišuvnna árvalusa ektui go maid ovdal lea dahkan, ja máhcaha osohahkii dan konklušuvnnaid.
Mii gusto vejolaš ℅uvvosiidda mat šaddet duomus ovddasguvlui, de ii leat dás vuođus buktit dihto oainnuid dan birra. Plenummearrádus šaddá almmatge ℅ielgasit guovdilis riektegáldun sullasaš áššiin maŋŋelis.
19.3.2 —áhputášši
Alimusrievtti duopmu áššis —áhputvuovddi birra lea erenoamáš, dasgo lea vuosttas geardde go siidii mas leat eanaš sámit lea mieđihuvvon eaiggáduššanriekti stuorát meahcceareálii, man siida lea ávkkástallan dološ áiggi rájes.
Sáhttá jerrojuvvot makkár eaiggáthápmi dál lea ásahuvvon duomu bokte. Alimusriekti ii daga njuolga oaivila dása, muhto duopmu ferte áddejuvvot nu ahte ii leat ásahuvvon gilioppalašeana. Nugo mearkkašuvvo duomus, de lea vuoigadahttojuvvon olbmuid biire viidát Olmmáivákkis go gilioppalašeatnamiin, ja hálddaheapmi lea maiddái earalágan. Ráđđehus atná danne vuođđun ahte gilioppalašeanaláhka ii boađe atnui —áhputvuovddi boahttevaš hálddaheamis. Vuosttasjienasteaddji mearkkaša almmatge nugo namahuvon dás bajábealde, ahte boahtá eahpenjuolgadit ovdan guoddaleaddji áššeoasála℅℅aid ℅uo℅℅uhusas ahte —áhputvuovdi gullá Olmmáivákki olbmuide oktasa℅℅at muhtun lágan «gilisearveopmodahkan». Gelbbolašvuođaráddjehusa gea¿il mii ℅uovvu Meahccekommišuvdnalága § 2 mearrádusas (galgá mearriduvvot eaiggáduššágo vai iigo eaiggáduša stáhta ) ii leat Alimusriekti dahkan oaivila diekkár siskkáldas gaskavuođaide, dahje mo guovlu galgá hálddahuvvvot boahtteáiggis. Nugo ráđđehus oaidná, de lea dál Olmmáivákki ássiid duohken árvvoštallat siskkáldas rievttálaš gaskavuođaid mat ℅atnasit eaiggáthápmái, ja álggahit ulbmillaš hálddaheami guovllus boahtteáigái.
Guovllu boazodoallu lea dušše baháláhkai namahuvvon duomus. Stáhta guovllu oastima duogá¿in 1885s ledje ee. báikkálaš áv¿¿uhusat ovdaeastadit riidduid bissova℅℅at ássi sámi veahkadaga ja guovllu boazodoalli sámi veahkadaga gaskkas. Boazodoalu geavaheami guovllus guoskevaš áigodagas ii leat Alimusriekti almmatge máinnašan olus. Almmatge lea ℅ielggas ahte boazodoalu riekti guovllus ii váikkuhuva das go guovllus leat priváhta eaiggádat. Ráđđehus ℅ujuha ahte guovlu ain lea oassin boazoguovllus mii siskkilduvvo boazodoallolága §:s 2, ja dasa lassin §:i 9 vuosttas lađđasii mas lohká: «Boazodoallovuoigatvuohta boazoguovlluin lea geavahanvuoigatvuohta mii beroškeahttá das gii eatnama eaiggáduššá ja nu guhkás go eará ii ℅uvoš erenoamáš vuoigatvuođadiliin, sisttisdoallá: … jna.» Ráđđehus galgá danne sáhttit ovdehit ahte duopmu ii berre ráhkadit váttisvuođaid boazodollui dás ovddasguvlui.
Ráđđehus ℅ujuha muđui ahte stáhta lea dubmehallan massit (ja Olmmáivákki veahkadat lea celkojuvvon oa¿¿ut) eaiggáduššanrievtti —áhputvuovdái diggerievttálaš vuđđosa alde, namalassii veahkadaga geavaheami ja dološ áiggi rájes geavaheami oainnuid vuođul. Alimusriekti ii leat dán vuođul gávnnahan dárbbašla¿¿an árvvoštallat guoddaleaddji áššeoasála℅℅aid subsidiára ℅uo℅℅uhusa ahte stáhtalaš eaiggáduššanriekti ii soaba oktii Norgga álbmotrievttálaš geatnegasvuođaiguin eamiálbmogiid buohta. Alimusriekti lea almmatge albmanahttán dainna lágiin ahte mearrádus soahpá bures oktii ILO-soahpamuša nr. 169 artihkkala 14 nr. 1 vuosttas ℅uoggá njuolggadusaiguin ja deasttaiguin mat lea dán mearrádusa duogábealde, almmá dán ℅iekŋutkeahttá duomus.
Diggerievttálaš dilálašvuođaid hárrái galgá mearkkašuvvot ahte háhkama eavttut dološ áiggi rájes geavaheami bokte vuolggasajis leat árvvoštallojuvvon dábálaš vuogi mielde. Háhkama eavttut dološ áiggi rájes geavaheami bokte leat nugo namahuvvon bajábealde ahte dat guoskevaš guovlu lea muhtun láhkai geavahuvvon, ahte geavaheapmi galgá dáhpáhuvván guhkes áiggi ja dat galgá leat dáhpáhuvvan buori oskkus. Duomu erenoamášvuohta lea dat deaddu mii ga¿aldagas buori oskku hárrái lea biddjojuvvon oainnuide ahte vuoigatvuođat leat vuolgán sámi veahkadatjoavkkus. Dat ahte veahkadat hárvvibut lea geavahan dajaldaga eaiggáduššanriekti, muhto lea máinnašan vuoigatvuođaidis geavahanriektin, ii galgga Alimusrievtti oainnu mielde leat vahágin Olmmáivákki veahkadahkii.