3 Allmenn rettsstilling og rettsleg vern for homofile

3.1 Innleiing

I dei seinare tiåra er det teke store sprang på lovsida for lesbiske og homofile. Medan seksuell omgang mellom to menn var straffbart fram til 1972, er no homofil orientering og livsform strafferettsleg verna mot krenkingar frå andre. I 1993 kom partnerskapslova som lovfesta at homofile har høve til å inngå registrert partnarskap. Lova representerte ein milestolpe i aksept frå samfunnet av homofili og homofilt samliv.

3.2 Tidlegare strafferettsleg regulering av seksuell omgang mellom to av same kjønn

Seksuell omgang mellom to menn har inntil nyare tid vore straffbart i Noreg. Straffelova § 213 første ledd sette heilt fram til 1972 straff for seksuell omgang mellom menn. Lova blei i liten grad brukt i praksis. Dei rettsavgjerdene som i dag er tilgjengelege om straffelova § 213 og eldre straffeføresegner mot homofili, dreier seg stort sett om eldre menns omgang med yngre gutar. Denne praksisen kan delvis ha vore basert på ein teori om at yngre menn med eit ikkje ferdig utvikla seksualliv kunne «forførast» inn i ei homofil livsform. Det er få avgjerder der det har falle dom for seksuell omgang mellom nokolunde jamaldrande menn.

Seksuell omgang mellom kvinner har aldri vore straffbart etter straffelova av 1902. Årsaka til det synest i det vesentlegaste å ha vore at Stortinget då straffelova blei gjeven, la til grunn at kvinner ikkje hadde sjølvstendig seksualdrift, slik at det var unødvendig at føresegna omfatta omgang mellom kvinner. Heller ikkje i eldre straffelovgjeving om homoseksuell praksis var seksuell omgang mellom kvinner spesielt nemnt. Frå tida før straffelova finst det likevel i alle fall eitt kjent døme på at kvinner har blitt straffedømde for seksuell omgang med andre kvinner. Det gjeld ein høgsterettsdom frå 1847 (løpenummer 372) der tre kvinner blei dømde for seksuell omgang med kvarandre etter ein analogi frå regelen i Norske Lov 6 -13-15 som direkte gjaldt seksuell omgang mellom menn og mellom menneske og dyr. For ei framstilling av eldre tiders lovgjeving og rettspraksis om homoseksuell omgang, sjå Anette Halvorsen Aarset, Rettslig regulering av homoseksuell praksis 1687-1902, Oslo 2000.

Homofil orientering og livsform er no strafferettsleg verna mot krenkingar frå andre. Dette er fastslått i straffelova §§ 135 a og 349 a, som blei innførde ved lov 8. mai 1981 nr. 14.

3.3 Særleg om straffelova § 135 a første ledd andre punktum

Straffelova § 135 a har denne ordlyden:

Med bøter eller med fengsel inntil 2 år straffes den som ved uttalelse eller annen meddelelse som framsettes offentlig eller på annen måte spres blant almenheten, truer, forhåner eller utsetter for hat, forfølgelse eller ringeakt en person eller gruppe av personar på grunn av deres trosbekjennelse, rase, hudfarge eller nasjonale eller etniske opprinnelse. Tilsvarende gjelder slike krenkelser overfor en person eller en gruppe på grunn av deres homofile legning, leveform eller orientering.

På samme måte straffes den som tilskynder eller på annen måte medvirker til en handling som nevnt i første ledd.

Det går fram av forarbeidet til lova at også bifile personar er verna av føresegna, jf. Ot. prp. nr. 29 (1980-81) s. 12.

Føresegna i straffelova § 135 a om krenkingar overfor homofile har resultert i få tiltalar og domfellingar. Spørsmålet om kor langt føresegna gjeld, har berre vore oppe i ei sak for Høgsterett, nemleg rettsavgjerda i Norsk Retstidende 1984 s. 1359 (Bratterudsaka). Saka gjaldt ein pastor i ei frikyrkje som under eit innringingsprogram på nærradio kom med sterk fordømming av homofile, mellom anna oppmoda han

«alle de kristne - de som virkelig tror på Gud å bryte denne djevelske makten som homofilien representerer i dette land».

Vidare blei det framsagt ei bønn der det mellom anna blei bede om at alle homofile blei fjerna frå leiande stillingar. Pastoren siterte også frå bibelstader der homoseksualitet blir kraftig fordømd. Høgsterett kom til at pastoren hadde uttrykt seg i strid med straffelova § 135 a. Det blei lagt til grunn at føresegna av omsyn til ytringsfridommen måtte tolkast restriktivt, og at krenkingane måtte vere av kvalifisert art for at straff skulle kunne kome på tale. Vidare blei særleg omsynet til religiøs forkynningsfridom understreka. Det blei vist til at Justiskomiteen i Stortinget i lovforarbeida hadde uttalt at føresegna ikkje ville representere noka innskrenking av den religiøse ytringsfridommen. 1 Når det gjaldt dei delane av utsegnene som inneheldt direkte sitat frå Bibelen, blei det lagt til grunn at desse sitata fall utanfor bruksområdet for straffelova § 135 a. Men dei andre utsegnene blei sedde på som ei straffbar krenking av homofile. Sjølv om det altså etter Høgsteretts syn var særleg grunn til å verne utsegner som var ein del av religiøs forkynning, blei det framheva at nettopp religiøst fundamenterte utsegner kunne få ein særleg kraftig verknad overfor dei personane eller gruppene som blei omtalte. Ut frå ordlyden i føresegna og desse omsyna kunne derfor ikkje straffelova § 135 a tolkast heilt i samsvar med det Justiskomiteen i Stortinget hadde lagt til grunn då føresegna blei gjeven. At dommen slår fast at også utsegner i religiøs samanheng kan råkast av straffelova § 135 første ledd andre punktum, er viktig sidan mykje av den kritikken og motstanden som blir retta mot homofile, i praksis blir hevda å vere basert på eit religiøst grunnlag.

At straffelova § 135 a første ledd andre punktum har hatt lite å seie i form av fellande dommar, tyder ikkje utan vidare at føresegna har hatt liten praktisk effekt. For det første kan det tenkjast at føresegna har verka preventivt ved at personar som elles ville ha sett fram hånande ytringar mot homofile, har halde seg borte frå å gjere det. Det kan òg tenkjast at føresegna har verka med til at homofile har fått sterkare sympati og støtte i opinionen dei seinare åra. 2 I kva grad føresegna har hatt slike verknader, er det vanskeleg å fastslå.

Reglane i Grunnlova om ytringsfridom (§ 100) har nyleg vore vurderte av Ytringsfridomskommisjonen som har levert ei utgreiing med framlegg til ny føresegn i Grunnlova (NOU 1999:27). Når det gjeld det særskilde vernet som spesifikt nemnde grupper har mot krenkjande utsegner etter straffelova § 135 a, gjer kommisjonen framlegg om at lova blir endra slik at spesielle grupper ikkje skal ha noko særskilt vern utover det Noreg har plikta seg til gjennom internasjonale konvensjonar, jf. NOU 1999:27 s. 154. Elles bør det etter det kommisjonen meiner, vere nok med det vernet som alle individ har mot krenkjande utsegner etter reglane i straffelova om ærekrenking. Det finst i dag ingen internasjonal konvensjon som Noreg er bunden av, som omhandlar krenkjande utsegner mot homofile. 3 Ein konsekvens av synet til Ytringsfridomskommisjonen er derfor at føresegna om straff for krenkjande utsegner overfor homofile må opphevast. På grunnlag av utgreiinga frå Ytringsfridomskommisjonen blei fleire utkast til endring av § 100 i Grunnlova lagde fram i Stortinget hausten 2000. Framlegga vil bli tekne opp i neste stortingsperiode.

3.4 Særleg om straffelova § 349 a

Straffelova § 349 a har denne ordlyden:

Med bøter eller fengsel inntil 6 måneder straffes den som i ervervsmessig eller liknende virksomhet, på grunn av en persons trosbekjennelse, rase, hudfarge eller nasjonale eller etniske opprinnelse nekter ham varer eller tjenester på de vilkår som gjelder for andre. På samme måte straffes den som i slik virksomhet nekter en person varer eller tjenester som nevnt på grunn av dennes homofile legning, leveform eller orientering.

På samme måte straffes den som av slik grunn som nevnt i første ledd, nekter en person adgang til offentlig forestilling eller oppvisning eller annen offentlig sammenkomst på de vilkår som gjelder for andre.

På samme måte straffes også den som tilskynder eller på annen måte medvirker til en handling som nevnt i første ledd.

Regelen gjeld berre i næringsforhold. Ved vare- eller tenesteyting i private forhold, til dømes der ein huseigar leiger ut eit rom i eigen bustad som hybel, gjeld ikkje føresegna. Føresegna gjeld også berre nekting av å yte tenester eller varer på same vilkår. At den homofile blir utsett for andre krenkingar under vare- eller tenesteytinga, blir ikkje råka av straffelova § 349 a, til dømes at ein kelner på ein restaurant kjem med slengord om den homofile orienteringa hos ein gjest. I slike tilfelle kan eventuelt straffelova § 135 a eller reglane om ærekrenkingar vere aktuelle å bruke.

Det er ikkje kjent i kor stor grad det er eit praktisk problem at homofile personar blir nekta varer og tenester på same vilkår som andre. 4 I NOVA-undersøkinga blir spørsmålet om trakasering av homofile på offentleg stad vurdert. 5 Men spørsmålet om nekting av vare- og tenesteyting blir ikkje teke opp særskilt.

3.5 Andre strafferettslege føresegner som vernar homofile

Også føresegnene i straffelova om ærekrenkingar, jf. straffelova §§ 246 flg., vil kunne bli brukte ved krenkjande utsegner mot homofile. Reglane om ærekrenking kan likevel berre brukast i dei tilfella der ei utsegn blir retta mot enkeltpersonar eller ein avgrensa krins av personar. Straffelova § 135 a kan derimot brukast uavhengig av om ytringar handlar om konkrete personar eller homofile reint allment. På den andre sida må ein rekne med at når reglane om ærekrenking kan brukast, skal det mindre til for at utsegna er straffbar etter reglane om ærekrenking enn etter straffelova § 135 a fordi den sistnemnde regelen berre råkar særleg kvalifiserte krenkingar, jf. framstillinga under 3.2.2.

Eit spørsmål av spesiell interesse er i kva grad det er straffbart å offentleggjere den homofile orienteringa eller livsforma hos ein person utan samtykke frå den det gjeld (såkalla outing). Seksuell orientering blir sett på som eit personleg forhold. Utgangspunktet må derfor vere at slik offentleggjering kan vere straffbart etter straffelova § 390 som set straff for den som

krenker privatlivets fred ved å gi offentlig meddelelse om personlige eller huslige forhold.

I dei tilfella der orienteringa til personen har kome offentleg til uttrykk ved at det er inngått registrert partnarskap, vil likevel opplysningar om den seksuelle orienteringa ikkje lenger bli sett på som eit personleg forhold, og regelen vil i slike tilfelle ikkje vere aktuell å bruke. Noko meir tvilsamt er det om opplysningar om uregistrert sambuarskap kan offentleggjerast utan straff. I somme tilfelle vil det ha ei legitim offentleg interesse at identiteten til sambuaren blir offentleggjord, til dømes der det kan oppstå eit eller fleire inhabilitetsproblem for den aktuelle personen på grunn av stilling eller verv som sambuaren har. I alle fall i slike tilfelle må offentleggjering kunne skje utan straff.

Det kan diskuterast om offentleggjering av den homofile orienteringa hos ein person kan straffast som sann ærekrenking etter straffelova § 249 nr. 1, jf. §§ 247 og 248. Sjølv om det i mange krinsar i samfunnet blir sett på som negativt at ein person er homofil slik at «æra» reint faktisk kan bli krenkt, kan ein hevde at det er svært uheldig om rettsordenen gjennom å gje dom for ærekrenking skulle stemple det å ha offentleg status som homofil som noko mindreverdig. Det kan tenkjast situasjonar der ei offentleggjering får store konsekvensar for vedkomande person, men det er vanskeleg å tenkje seg at det kan vere ærekrenkjande å få si homofile orientering offentleggjord. I slike tilfelle kan straffelova § 390 alt etter samanheng og situasjon omkring vere aktuell å bruke.

Ved brotsverk mot liv, helse og eigedom til homofile personar er det ikkje gjeve spesielle reglar til vern av denne gruppa. Det vil såleis vere dei allmenne strafferettslege reglane om drap, lekamskrenkingar, skadeverk og så vidare som er aktuelle å bruke. Ein må likevel rekne med at det etter omstenda kan vere eit skjerpande moment ved straffeutmålinga at bakgrunnen for brotsverket er den homofile orienteringa og livsforma til offeret.

For rasistisk motiverte valdsbrotsverk er det spesielt uttrykt i straffelova § 232 at slik motivasjon kan vere eit straffeskjerpande moment.

Då homofile og lesbiske i april 1981 fekk særleg strafferettsleg vern, presiserte eit fleirtal i Justiskomiteen dette: «Homofile har et særlig behov for vern som gruppe betraktet, fordi de i likhet med de andre grupper som nå faller inn under loven, må betraktes som en ekstra utsatt minoritetsgruppe». (INNST. O. (1980-81) nr. 36, s. 4 sp. 1).

I denne straffesamanhengen er med andre ord rasistiske og homofiendtlege handlingar sidestilte.

Med bakgrunn i den aukande rasistiske kriminaliteten i Skandinavia i 1990-åra, blei det i 1995 vedteke å innføre ein regel om rasistisk motivasjon som straffeskjerpande omstende i straffelova paragraf 292 andre ledd som handlar om grovt skadeverk.

Skadeverk eller valdshandlingar som har sin grunn i nedlatande eller fiendtlege haldningar overfor andre personar eller grupper på grunn av rase, hudfarge eller nasjonal eller etnisk bakgrunn, er svært krenkjande. Dette gjeld også der valdshandlingane er motiverte ut frå den seksuelle orienteringa hos offeret. Offera blir ved slike handlingar ikkje primært angripne som enkeltpersonar, men som representantar for visse kategoriar av menneske.

Det finst lite dokumentasjon på valds- og drapshandlingar der den seksuelle orienteringa hos offeret har vore den direkte grunnen til valdshandlinga. Det er likevel grunn til å tru at vi i Noreg har hatt fleire drap der homoseksualitet var den direkte bakgrunnen for handlinga.

I andre land, mellom anna Sverige, har ein sett korleis nynazistiske miljø peiker ut homofile som ei målgruppe for valdshandlingar.

3.6 Internasjonalt menneskerettsleg vern av homofil orientering og livsform

Noreg er bunde av fleire internasjonale konvensjonar om menneskerettar, særleg sentrale er Den europeiske menneskerettighetskonvensjon (EMK) og Den internasjonale konvensjonen om sivile og politiske rettigheter (SP). Desse konvensjonane gjeld som norsk rett og skal ved motstrid gå framfor reglane i anna lovgjeving, jf. lov 21. mai 1999 nr. 30 om styrking av den stillinga menneskerettane har i norsk rett (menneskerettslova).

Det følgjer av allmenne menneskerettsprinsipp om likebehandling og ikkje-diskriminering at homofile og lesbiske skal ha same levevilkår som andre menneske, og at dei ikkje skal bli utsette for diskriminering. Ikkje-diskrimineringsprinsippet er nedfelt i ei rekkje menneskerettskonvensjonar, mellom anna i EMK og SP.

Likevel inneheld ingen av menneskerettskonvensjonane særskilde reglar til vern av homofile. Slik konvensjonane har blitt tolka av dei relevante konvensjonsorgana, er det ut frå meir generelle reglar sett opp visse krav når det gjeld kor langt nasjonalstatane kan forskjellsbehandle personar på grunnlag av homofil orientering eller livsform.

Når det gjeld EMK, er det først og fremst artikkel 8 og artikkel 14 som har interesse i denne samanhengen. Desse føresegnene lyder slik:

Article 8. Right to respect for private and family life

1. Everyone has the right to respect for his private and family life, his home and his correspondence.

2. There shall be no interference by a public authority with the exercise of this right except such as is in accordance with the law and is neccesary in a democratic society in the interests of national security, public safety or the economic well-being of the country, for the prevention of disorder or crime, for the protection of health or morals, or for the protection of the rights and freedoms of others.

Article 14. Prohibition of discrimination

The enjoyment of the rights and freedoms set forth in this Convention shall be secured without discrimination on any ground such as sex, race, colour, language, religion, political or other opinion, national or social origin, association with a national minority, property, birth or other status.

Tilsvarande reglar finst i SP artikkel 17 og artikkel 2(1). I tillegg inneheld SP artikkel 26 eit generelt diskrimineringsforbod som ikkje på same måten som EMK artikkel 2 er avgrensa til å gjelde dei konvensjonsverna rettane.

Diskrimineringsforbodet i EMK artikkel 14 og SP artikkel 26 vernar også mot diskriminering på grunn av seksuell orientering. Dette følgjer av ordlyden i desse diskrimineringsforboda. I praksis har konvensjonsorgana lagt til grunn at forboda også gjeld diskriminering på grunn av seksuell orientering.

Den europeiske menneskerettsdomstolen har i fleire avgjerder slått fast at nasjonal lovgjeving som totalt forbyr homoseksuell omgang, er i strid med EMK artikkel 8 (retten til privatliv), jf. Dudgeon v. Storbritannia (1978), Norris v. Irland (1988) og Modinos v. Kypros (1993). Tilsvarande har FNs menneskerettskomite i Toonen v. Australia (1994) kome til at eit forbod mot seksuell omgang mellom personar av same kjønn, er i strid med SP artikkel 2(1) og artikkel 17.

Derimot har det i konvensjonspraksis i vid utstrekning blitt akseptert at lovgjevinga på ulike måtar forskjellsbehandlar homofile og heterofile. Det har såleis hittil vore godteke at nasjonal lovgjeving har høgare seksuell lågalder for homoseksuell omgang enn det som gjeld for heteroseksuell aktivitet, jf. mellom anna avgjerder i kommisjonen i X v. Storbritannia (1978) og Zukrigl v. Østerrike (1992). Det har heller ikkje blitt sett på som konvensjonsstridig at nasjonal lovgjeving ikkje gjev homofile par same rettar som gifte eller ugifte heterofile sambuande har, til dømes når det gjeld opphaldsløyve eller rett til å bu i offentlege husvære. 6 Det er vidare godteke at nasjonal lovgjeving tillèt prostitusjon overfor det motsette kjønn, men forbyr prostitusjon retta mot same kjønn, jf. F v. Sveits (1988).

I to nyare avgjerder - Smith og Grady v. Storbritannia (1999) og Lustig-Prean og Beckett v. Storbritannia (1999) har likevel Den europeiske menneskerettsdomstolen kome til at det var i strid med artikkel 8 at homofile tilsette i det britiske forsvaret blei sagde opp på grunn av si orientering. Og i Salgueiro da Silva Mouta v. Portugal (1999) fann domstolen at det var eit brot på artikkel 8 og artikkel 14 at ein far blei nekta foreldreretten til dotter si fordi han var homoseksuell og budde saman med ein annan mann.

Ut frå dei siste avgjerdene kan det sjå ut som konvensjonspraksis går i retning av i mindre grad å godta lovgjeving som forskjellsbehandlar homofile og heterofile.

Det bør også nemnast at EU har vedteke eit direktiv om «generelle rammebestemmelser om ligebehandling med hensyn til beskæftigelse og erhverv». Formålet med direktivet er å lage ei generell ramme for kamp mot forskjellsbehandling på «beskæftigelses- og erhvervsområdet på grund av religion eller tro, handicap, alder eller seksuel orientering». Direktivet har sin legale basis i EUs Amsterdamtraktat. 7

3.7 Politiske mål for regjeringa i internasjonale samanhengar

I internasjonale fora der diskriminering står på dagsorden, fremjar regjeringa prinsippet om at diskriminering på grunn av seksuell orientering ikkje er akseptabelt. Regjeringa si haldning er grunnfesta i det ufråvikelege prinsippet om at menneskerettane gjeld for alle individ.

Regjeringa vil følgje opp temaet gjennom dialog med andre land om utviklingssamarbeid. Konkrete tiltak vil mellom anna omfatte tilbod om assistanse til å styrkje rettane for lesbiske og homofile i nasjonalt lovverk, og dessutan støtte til haldningsskapande arbeid.

3.8 Homofil orientering som grunnlag for vern etter utlendingslova

Det hender at homofile utlendingar søkjer asyl i Noreg med den grunngjevinga at dei som homofile er eller risikerer å bli forfølgde i heimlandet.

I all hovudsak er det personar frå muslimske land som hevdar dei står i fare for å bli forfølgde på grunn av si seksuelle orientering. Det blir då som regel vist til at heimlandet fastset straff for seksuell omgang mellom to av same kjønn, og eventuelt den umiddelbare straffa ein kan risikere. Det hender også at homofile utlendingar søkjer asyl utan å vise til nokon umiddelbar fare for forfølging. I staden viser dei til generelle problem som følgje av heimlandet sitt syn på homofili (uttrykt i lovverk, befolkninga si haldning til homofile osv.)

Alle søknader om asyl blir vurderte på individuelt grunnlag. Det kan likevel seiast noko generelt om dei rettslege utgangspunkta i tilknyting til utlendingslova og flyktningkonvensjonen der homofil orientering blir hevda som asylgrunn, og om praksis etter desse reglane.

3.8.1 Vern etter utlendingslova og flyktningkonvensjonen

Utlendingslova § 15 første ledd gjev reglar om kven som har krav på vern mot forfølging og har denne ordlyden:

Utlending må ikke i medhold av loven sendes til noe område der utlendingen kan frykte forfølgelse som kan begrunne anerkjennelse som flyktning eller ikke vil være trygg mot å bli sendt videre til slikt område. Tilsvarende vern skal gjelde utlending som av liknende grunner som angitt i flyktningedefinisjonen, står i en nærliggende fare for å miste livet eller bli utsatt for en umenneskelig behandling.

§ 15 første ledd første punktum slår fast at ein person ikkje kan bli send attende til heimlandet dersom han eller ho med rette kan frykte forfølging der. Unntak frå dette prinsippet er berre gjort dersom personen blir vurdert som ein fare for tryggleiken i riket, eller er dømd for særleg alvorleg brotsverk og av den grunn blir vurdert som ein fare for samfunnet.

Ein flyktning har med visse unntak rett på asyl, jf. utlendingslova § 17. Definisjonen i utlendingslova av kven som er flyktning etter § 16, byggjer direkte på definisjonen i flyktningkonvensjonen art. 1 A (2). Flyktningkonvensjonen definerer «flyktning» som:

enhver person som ... med rette frykter for forfølgelse på grunn av rase, religion, nasjonalitet, medlemskap i en spesiell sosial gruppe eller på grunn av politisk oppfatning ... befinner seg utenfor et land han er borger av, og er ute av stand til, eller, på grunn av slik frykt, er uvillig til å påberope seg dette lands beskyttelse ...

Frykt for forfølging med årsak i homofil orientering blir av norske styresmakter rekna for frykt grunna «medlemskap i ei spesiell sosial gruppe». For å oppnå asyl må i tillegg frykta vere velgrunna (»med rette fryktar»). Vidare er det eit vilkår at styresmaktene i heimlandet til søkjaren ikkje kan verne vedkomande mot forfølginga, anten fordi styresmaktene sjølve står for forfølginga eller fordi dei ikkje kan eller vil verne han/henne mot forfølging. Konvensjonen legg opp til ei framtidsretta vurdering av om søkjaren ved retur vil risikere forfølging frå styresmakter, grupper eller enkeltpersonar. Omgrepet «forfølging» har som føresetnad at reaksjonane er av eit visst alvor og omfang. Det er ikkje alle land som meiner at homofil orientering fell inn under omgrepet «medlemskap i ei spesiell sosial gruppe». FNs Høgkommisær for Flyktningar (UNHCR) vurderer det slik at personar med homofil orientering blir rekna som ei spesiell sosial gruppe.

Norske styresmakter meiner at homofile har ein sjølvsagd rett til å leve ut si orientering. Justisdepartementet presiserte i retningslinjer av 13.01.1998 at det skal gjevast asyl til personar som risikerer forfølging i flyktningkonvensjonen sin forstand på grunn av si seksuelle orientering. Lovverket i mange muslimske land har straffebod for seksuell omgang mellom to av same kjønn, men lovverket og straffeboda er ulike i dei enkelte landa. Det er derfor skilnader når det gjeld kva for konsekvensar seksuell omgang mellom to av same kjønn vil få når han er kjend for styresmaktene. 8 Like eins er det skilnader mellom landa i høve til korleis lovene blir handheva. Desse momenta er sentrale i vurderinga av risiko for straff på grunn av homofil orientering.

Sjølv om det for mange er enklare å leve som homofil i Noreg enn i heimlandet, gjev ikkje dette åleine grunnlag for asyl i Noreg. Det at personen ikkje utan problem kan stå fram som homofil i heimlandet, er derfor ikkje i seg sjølv noko som fører med seg eit behov for vern. Det blir eit spørsmål om det vil føre med seg risiko for alvorlege reaksjonar dersom ein gjev uttrykk for homofil orientering. I så fall kan dette gje grunnlag for asyl. Straff for handlingar som i dei fleste samfunn strir mot offentleg moral, vil likevel ikkje utan vidare gje grunnlag for asyl. Her som elles må kvar asylsøknad vurderast individuelt. Det må gjerast ei konkret vurdering av om personen faktisk vil vere tilbøyeleg til å stå fram dersom vedkomande blir send til heimlandet, og om han/ho dermed risikerer forfølging. Her vil opplysningar om personen si åtferd i heimlandet før utreisa vere viktig i ei totalvurdering. Det at ein ikkje har stått fram som homofil før ein kom til Noreg, vil i konkrete tilfelle vere ein indikasjon på at ein ved retur ikkje vil kome i ein situasjon der ein har noko konkret å frykte i heimlandet. På den andre sida vil det at personen erkjenner at han eller ho er homofil først etter å ha kome til Noreg, ikkje i seg sjølv kunne utelukke asylstatus. 9 Dersom opplysningane i saka gjev tilstrekkeleg grunnlag for tvil om tryggleiken til personen i heimlandet, vil han/ho få vern i Noreg. 10 Risiko for urimeleg streng straff for seksuell omgang mellom to av same kjønn kan vere grunnlag for vern etter utlendingslova § 15 første ledd.

3.8.2 Opphaldsløyve av andre grunnar enn behov for vern

Dersom homofil orientering ikkje gjev grunnlag for vern, skal det likevel vurderast om andre omsyn i saka kan tilseie at personen bør få opphaldsløyve på grunn av sterke menneskelege omsyn eller særleg tilknyting til Noreg, jf. utlendingslova § 8 andre ledd.

Opphaldsløyve på dette grunnlaget kan gjevast etter ei konkret heilskapsvurdering der ei rekkje ulike velferdsomsyn er relevante, til dømes helseforhold, situasjonen til mindreårige og faktisk tilknyting til Noreg. Det er grunn til å presisere at tryggleikssituasjonen i heimlandet også vil vere eit relevant moment i denne vurderinga. For at det skal liggje føre sterke menneskelege omsyn eller særleg tilknyting, blir det stilt strengare krav til dei andre velferdsomsyna dess svakare tilknyting søkjaren har til Noreg.

3.9 Regulering av homofilt samliv

3.9.1 Partnerskapslova

Lov om registrert partnerskap kom i Noreg i 1993. Partnerskapslova regulerer vilkåra for å registrere partnarskap og rettsverknadene av slik registrering. Vilkåra for å registrere partnarskap er strengare enn for å inngå ekteskap.

3.9.1.1 Vilkår for registrering

Tilknytingsvilkår

For å kunne registrere partnarskap i Noreg, har det til no vore stilt vilkår om at ein av eller begge partane har fast tilhaldsstad i landet, og minst ein av dei er norsk statsborgar, jf. partnerskapslova § 2 tredje ledd. Ved ei lovendring vedteken av Stortinget 1. desember 2000 er tilknytingsvilkåra lempa slik at det i tillegg til dagens ordning blir innført høve til å registrere partnarskap:

• Dersom ein av partane har hatt fast tilhaldsstad i landet dei siste to åra før registreringa.

• Ein av partane har fast tilhaldstad i landet og ein av partane har statsborgarskap i Danmark, Island og Sverige. I tillegg er det ved lovendringa gjeve ein forskriftsheimel som opnar for å likestille norsk statsborgarskap med statsborgarskap i eit anna land med ei partnarskapslovgjeving som tilsvarer den norske.

Det går fram av Ot.prp. nr. 76 (1999-2000) at grunngjevinga for endringa i tilknytingsvilkåra er at etter den tidlegare utforminga kan borgarar i nordiske land i visse situasjonar ikkje registrere partnarskap når dei er busette i eit anna nordisk land, trass i at både heimlandet og bustadslandet har reglar om slik registrering. Ein utanlandsk statsborgar som har vakse opp i landet, vil også kunne ha eit rimeleg ønske om å registrere partnarskap, noko han eller ho ikkje har kunna etter dei tidlegare reglane (med mindre vedkomande gifter seg med ein norsk statsborgar). Då dei tidlegare reglane om høve til å registrere partnarskap blei utforma, blei det ikkje sett på som tenleg at utanlandske par utan tilknyting til Noreg skulle få registrere partnarskap, fordi registrering den gongen ikkje ville få noko å seie i eit eventuelt heimland utanom i Danmark.

Andre vilkår

I tillegg til tilknytingsvilkår må desse tre vilkåra vere oppfylte for å inngå registrert partnarskap: Rettsleg handleevne, sivilstand og lovleg opphald. For det første må ein vere myndig (over 18 år). Dersom ein er under 18 år, er umyndiggjord eller har fått oppnemnt hjelpeverje, må ein ha samtykke frå den som har foreldreansvaret, eller frå verja (rettsleg handleevne). For det andre kan ein ikkje registrere partnarskap dersom eit tidlegare ekteskap eller partnarskap står ved lag (sivilstand). For det tredje må ein person som ønskjer å registrere partnarskap i Noreg, dokumentere at vedkomande har lovleg opphald i landet. Personar med og utan opphaldsløyve kan inngå partnarskap så lenge opphaldet deira i landet er lovleg (lovleg opphald).

3.9.1.2 Prøving av vilkår

Prøving (sjekke at vilkåra er oppfylte) av vilkåra for å inngå partnarskap blir utførd av notarius publicus på heimstaden til ein av partane. Prøvinga skjer på grunnlag av eigenerklæring, fødselsattest og eventuell attest frå heimlandet for utanlandsk partnar. Partane må også dokumentere at eventuelle tidlegare ekteskap eller partnarskap er avvikla.

3.9.1.3 Rettsverknader

Registrering av partnarskap har stort sett dei same rettsverknadene som ekteskap. Det inneber at både offentlegrettsleg og privatrettsleg regulering som gjeld for ektefellar, også vil gjelde for registrerte partnarar. Eit viktig unntak er likevel at registrerte partnarar i dag ikkje har høve til å adoptere barn, inkludert stebarn. Lesbiske kvinner som har inngått partnarskap, har heller ikkje tilgang til kunstig befruktning.

Regjeringa har i januar 2001 lagt fram eit høyringsnotat med framlegg om endringar i adopsjonslova og parterskapslova. Der blir det opna for at den eine partnaren i eit registrert partnarskap kan adoptere barnet til den andre (stebarnsadopsjon).

3.9.1.4 Om kyrkjeleg vigsel

Det er ikkje høve til kyrkjeleg vigsel for homofile og lesbiske par. Regjeringa ser det behovet kristne homofile og lesbiske har for ei kristen velsigning og ein seremoni når dei inngår partnarskap. Det er også ei kjensgjerning at slike handlingar i dag skjer både i og utanfor kyrkja, men då med utgangspunkt i standpunkt enkeltprestar har i saka.

Regjeringa meiner likevel at spørsmålet om kyrkjeleg velsigning først og fremst er eit spørsmål kyrkja må ta stilling til. Regjeringa vil av den grunn ikkje gjere framlegg om å gje høve til kyrkjeleg vigsel for homofile og lesbiske par før kyrkja eventuelt sjølv tek eit initiativ til dette.

3.9.2 Partnarskapsordningar i andre land

Danmark var det første landet i verda som innførte partnarskapslovgjeving, det skjedde i 1989. Sverige fekk si lov i 1994 og Island i 1996. I Finland har justisministeren kome med eit framlegg som dersom det blir vedteke, vil gje ei ordning i samsvar med den danske ordninga. Utanom Norden er det så langt berre Nederland (1998) og Frankrike (1999) som har innført registrert partnarskap, men etter ein annan modell enn den nordiske. Begge desse landa har gjeve både heteroseksuelle og homoseksuelle par høve til å la seg registrere. Portugal, Sveits, Tyskland, Luxembourg, Belgia og Spania diskuterer innføring av partnerskapslov eller liknande lovgjeving.

I alle dei nordiske partnerskapslovene har det inntil nyleg vore stilt nokså likelydande krav til tilknyting for registrering av partnarskap. Vilkåret har vore at ein av partane måtte ha både statsborgarskap og fast tilhaldsstad i registreringslandet. Den norske lova skilde seg noko frå dei andre ved at det i Noreg er nok at ein av partane har norsk statsborgarskap, og at ein av dei har fast tilhaldsstad her. Rettsverknadene av eit registrert partnarskap har inntil nyleg vore dei same i dei fire nordiske landa. Eit registrert partnarskap har hatt dei same rettsverknadene som eit inngått ekteskap med unntak av retten til adopsjon.

Danmark

Ved lovendring i partnerskapslova i Danmark våren 1999 er det høve til å få partnarskapet sitt registrert dersom ein av partane har fast tilhaldsstad i Danmark og dansk statsborgarskap eller dersom begge partane har hatt fast tilhaldsstad i Danmark dei siste to åra før registreringa. I tillegg er norsk, svensk eller islandsk statsborgarskap likestilt med dansk, og det er gjeve opning for ved forskrift å utvide dette til å gjelde andre land med tilsvarande lovgjeving. Ved denne lovendringa blei også rettsverknadene endra slik at registrerte partnarar no har fått høve til stebarnsadopsjon. Det er gjort unntak for adoptivbarn/stebarn frå eit anna land.

Sverige

Dei svenske lovendringane blei vedtekne 24. mai 2000 og tok til å gjelde 1. juli 2000. Desse går lenger enn dei danske reglane når det gjeld høve til å registrere partnarskap for personar som ikkje er borgarar i landet: Det er nok at ein av partane har hatt fast tilhaldsstad i Sverige dei siste to åra før registreringa. Høvet til å innvilge dersom ein av partane er svensk statsborgar med fast tilhaldsstad i landet, gjeld som før. I tillegg er dansk, islandsk, nederlandsk og norsk statsborgarskap likestilt med svensk. Ei eventuell utviding til å gjelde også andre land med tilsvarande lovgjeving kan av konstitusjonelle grunnar ikkje gjerast ved forskrift, men må eventuelt avgjerast av Riksdagen.

Island

Island endra si partnerskapslov med verknad frå 11. juli 2000. Lova tilsvarer i dag den danske. Dette gjeld også endringa i rettsverknadene, registrerte partnarar har fått høve til stebarnsadopsjon. Det er gjort unntak for adoptivbarn/stebarn frå eit anna land.

3.9.3 Kort om lov om husstandsfellesskap

Vi har ikkje noka form for lovregulert sambuarskap for personar som lever saman utan å ha inngått partnarskap eller ekteskap. Slik lovgjeving har vore utgreidd ved fleire høve gjennom fleire tiår og er også teken opp i ulike meldingar. 11

Lov om husstandsfellesskap gjev likevel somme reglar om husvære og innbu når to eller fleire ugifte personar over 18 år har budd saman i ein husstand, og husstandsfellesskapet tek slutt ved at ein av dei døyr, eller ved at husstandsfellesskapet tek slutt på annan måte enn ved død. Reglane gjeld likevel berre når partane har budd saman i minst to år, eller dei har, har hatt eller ventar barn saman. Lova legg vekt på å nå eit breitt spekter av ulike husstandsfellesskap. Ho omfattar homofile og heterofile sambuarar, slektningar og venner som elles kunne kome urimeleg ut etter at husstandsfellesskapet tek slutt.

Dersom ein husstandsmedlem døyr, gjev lova attlevande høve til å løyse inn ein part, aksje eller obligasjon som tilhøyrde den døde, og som er knytt til retten til felles husvære eller til å tre inn i ein part av husvære som har tent som felles bustad. Attlevande har også rett til å overta eller tre inn i part av vanleg innbu. Rettar til felles heim gjeld også når husstandsfellesskap blir oppløyst på annan måte enn ved død dersom sterke grunnar taler for det.

Lova om husstandsfellesskap gjev likevel ikkje rett til økonomiske rettar eller inntekt i noka form etter den ein har delt husvære og innbu med. Ho løyser derfor ikkje viktige spørsmål som til dømes uskifte, arv, skatt, trygd og forsikringar.

3.10 Om NOU 1999:25 Samboerne og samfunnet

I september 1996 blei det såkalla «Samboerutvalget» nedsett. Det skulle greie ut rettsstillinga til sambuarar. Innstillinga blei lagd fram i mai 1999 og var på ei brei offentleg høyring hausten 1999.

Utgreiinga seier ikkje noko om homofile sambuarar. Grunngjevinga er:

«Flere av utvalgets forslag om å likestille samboere med ektepar er begrunnet ut fra hensynet til felles barn. Også de opplysningene og data som er innhentet - om pardannelse, brudd, barn , holdninger , økonomi etc. - gjelder bare par av motsatt kjønn, og de vil ikke uten videre gjelde for par av samme kjønn».

Mandatet var dette:

«Utvalget skal utrede de problemstillinger samboerskap reiser med hensyn til rettigheter, ytelser og forpliktelser. Samboere skal forstås som personer som lever i stabile ekteskapslignende forhold. Utvalget skal gi en prinsipiell vurdering av hvor langt vårt samfunn bør gå i å likestille samboere med ektepar, både med hensyn til de privatrettslige forhold samboerne imellom og de offentligrettslige forhold mellom samboerparet og samfunnet. Utvalget skal, med utgangspunkt i en slik helhetlig vurdering, komme med konkrete forslag til tilpasninger i ordningene under hensyn også til den praktiske anvendbarheten. Utvalget skal i den forbindelse drøfte hvordan status som samboer bestemmes, herunder spørsmålet om frivillig eller tvungen registrering. Utvalget forventes ikke å foreslå konkrete lovendringer. Utvalget bør kartlegge samboeres rettsstilling i andre land. Økonomiske og administrative konsekvenser av utvalgets forslag skal utredes.»

Sambuarar blir definerte til å vere par med felles barn og/eller par som har levd saman i minst to år.

3.10.1 Framlegg på det privatrettslege området

Utvalet gjer ikkje framlegg om at sambuarskap generelt bør likestillast med ekteskap, men føreslår likevel nokre endringar av omsyn til den svake parten. Utvalet har spesielt lagt vekt på omsynet til barna, særleg i tilfella der foreldra går frå kvarandre. Vidare er det lagt vekt på å gjere det lettare for attlevande å behalde husværet og andre «nære ting». Utvalet føreslår endringar når det gjeld forholdet mellom sambuarane både under sambuarskapet, ved brot og ved død og når det gjeld fastsetjing av farskap og adopsjon.

3.10.2 Forslag på det offentlegrettslege området

Utvalet går lenger i å likestille sambuarane med gifte på det offentlegrettslege området som trygd, sosialhjelp og skatt enn på det privatrettslege.

Det finst døme på at styresmaktene har likestilt heterofile og homofile sambuarar i forhold til barn. I barnetrygdlova er det gjeve reglar om at den som er åleine om omsorga for barn, har rett til barnetrygd for eit barn meir enn det faktiske barnetalet, såkalla utvida barnetrygd. Frå 1. januar 1994 blei det innført ein regel om at det ikkje lenger skulle gjevast utvida barnetrygd for særkullsbarn til forsørgjarar med ny sambuar, når det nye sambuarforholdet hadde vart i minst 12 av dei siste 18 månadene. I forarbeida til lova tok dei ikkje opp spørsmålet om kor vidt homofile sambuarar med barn skulle falle inn under lova. Praksisen blei derfor at homofile sambuarar med særkullsbarn fekk ha den utvida barnetrygda trass i at dei levde i eit stabilt sambuarforhold. Fire år etter regelendringa instruerte Barne- og familiedepartementet (BFD) Rikstrygdeverket om at homofile sambuarar med særkullsbarn ikkje skulle ha rett til utvida barnetrygd dersom sambuarskapet hadde vart i minst 12 av dei siste 18 månadene, med denne grunngjevinga:

«Ut fra en rettferdighetsbetraktning finner BFD at det ikke er rimelig at homofile med særkullsbarn som lever i et stabilt samboerforhold, får beholde utvidet barnetrygd, mens heterofile samboere i samme situasjon mister den.» 12

3.10.3 Framlegg som gjeld «andre område»

Her tek utvalet for seg både forsikring og pensjonsordningar utanom folketrygda, kven som skal få rettar som pårørande/nærståande og rett til å anke etter at den sikta er død.

3.11 Tiltak

Regjeringa vil fremje desse tiltaka:

• Homofile sambuarar vil bli inkluderte i det vidare arbeidet med utgreiinga Samboerne og samfunnet.

• Det vil bli vurdert å endre straffelova § 232, slik at valdsbrotsverk som er motiverte ut frå den seksuelle orienteringa hos ein person, kan vere eit straffeskjerpande moment slik det eintydig står at rasistisk motiverte valdsbrotsverk kan vere. Det vil også blir vurdert ei tilsvarande endring i straffelova § 292.