Mål og utfordringar

Politikken på området innvandring, flyktningar og integrering har desse hovudmåla:

• regulert innvandring

• vern for flyktningar

• like høve til deltaking

I tillegg kjem målet om at forvaltninga på området skal vere effektiv og brukarorientert.

Regjeringa legg vekt på desse saksfelta i 2005:

• styrking av integreringsarbeidet gjennom omorganisering av forvaltninga på statleg nivå

• gjennomføring av tiltak i tråd med prinsippa i den nye stortingsmeldinga om mangfald gjennom inkludering og deltaking

• klargjering av det politiske ansvaret for praktiseringa av utlendingslova gjennom endringar i styringsforholda som gjer at departementet får betre høve til å påverke praksis

• utvikling av betre lov- og regelverk på sentrale område gjennom arbeidet med ny utlendingslov, ny statsborgarlov og ny diskrimineringslov

• gjennomføring av den nye introduksjonsordninga og styrking av norskopplæringa for å sikre at flyktningar kan delta aktivt i arbeids- og samfunnslivet

• oppfølging av planar og tiltak som skal sikre like rettar for kvinner

• deltaking i internasjonalt samarbeid, i første rekkje når det gjeld utvikling av felles tiltak i høve til visum, grensekontroll og asyl- og flyktningpolitikk i Europa

Reguleringa av innvandringa skal vere i samsvar med internasjonale forpliktingar og behovet for rekruttering av utanlandsk arbeidskraft. Det skal òg leggjast til rette for kultur- og kunnskapsutveksling. Utvidinga av EØS i 2004 har positive verknader for norsk økonomi og samfunnsliv. Samtidig kan det oppstå nye utfordringar for velferdsordningar og i arbeidslivet. Regjeringa vil derfor følgje utviklinga nøye.

Tiltak mot organisert menneskesmugling og ulovleg innreise er ein nødvendig del av innvandringskontrollen. Asylsøkjarar som ikkje har behov for vern i Noreg, skal sendast ut så fort det er gjort vedtak om det. Reglane for familiesamanføring vil bli stramma inn for å sikre at dei som på denne måten får opphald i Noreg, i større grad kan livnære seg utan å vere heilt avhengige av offentleg stønad.

I tråd med folkeretten gir Noreg vern for flyktningar og andre som av flyktningliknande grunnar står i fare for å misse livet eller bli utsette for umenneskeleg behandling. Det omfattar også personar som er forfølgde på grunn av kjønn eller seksuell legning. Oftast vil vi kunne hjelpe fleire flyktningar dersom dei kan få vern nær konfliktområda, men i somme tilfelle er det behov for vern i Noreg. Det gjeld både overføringsflyktningar, som blir valde ut i samarbeid med FN sin høgkommissær for flyktningar (UNHCR), og flyktningar som kjem som asylsøkjarar. Tidlegare kom det mange asylsøkjarar som ikkje trong vern. Regjeringa har stramma inn politikken med sikte på å redusere denne tilstrøyminga. Dette har gitt resultat. Talet på asylsøkjarar er redusert, og ein noko større del av dei som kjem, får flyktningstatus.

Ein aktiv integreringspolitikk skal sikre at innvandrarar av begge kjønn får dei same høva til å delta i samfunns- og arbeidslivet som andre delar av befolkninga. I denne samanhengen er det viktig å auke takten i busetjinga i kommunane, samtidig som den nye introduksjonsordninga, som også omfattar opplæring i norsk og samfunnskunnskap, blir sett i verk. Norskkunnskapar er ein føresetnad for å kunne delta i samfunnet. Regjeringa går inn for at gjennomført opplæring i norsk blir eit vilkår for busetjingsløyve og for norsk statsborgarskap.

Offentlege tenester må ta omsyn til brukarane sin bakgrunn når det gjeld språk, kultur og religion. Dialogverksemd og arbeid mot rasisme og diskriminering skal halde fram og styrkjast. Det må utviklast ein tydeleg politikk for eit mangfaldig Noreg som er fleirkulturelt og fleirreligiøst. Vi skal byggje opp under fellesskap og samhald og samtidig gi rom for stor variasjon når det gjeld levevis. Regjeringa legg fram sitt syn på dette i ei stortingsmelding om mangfald gjennom inkludering og deltaking.

Foreldre og samfunnet møter særskilde utfordringar når det gjeld oppveksten til barn og unge med minoritetsbakgrunn. Dei erfaringane og synspunkta ungdommen har, må kome betre fram. Regjeringa har derfor sett i gang ein prosess for å få ungdom med minoritetsbakgrunn til å leggje fram sine eigne opplevingar og synspunkt når det gjeld det å vekse opp i Noreg.

For å kunne nå måla for innvandrings-, flyktning- og integreringspolitikken må utlendingsforvaltninga vere effektiv og brukarorientert. Regelverket må vere oppdatert og enkelt å praktisere. Ei effektiv forvaltning som behandlar saker raskt og korrekt, sikrar rettstryggleiken, gir søkjarar og publikum god service og skaper forståing for politikken. For å nå dei overordna måla må organiseringa og ansvarsdelinga mellom ulike delar av forvaltninga vere formålstenleg og kunne endrast når det er nødvendig. Departementet skal få betre høve til styring når det gjeld behandlinga av utlendingssaker, i første rekkje i Utlendingsdirektoratet. På det viset vil statsråden og regjeringa få eit klarare politisk ansvar for korleis utlendingslova blir praktisert.

Regjeringa vil dessutan ha ein meir samordna og målretta innsats for integrering og inkludering av innvandrarar i samfunnet. Det vil bli sett i verk organisatoriske endringar av forvaltningsapparatet, mellom anna på bakgrunn av ei evaluering av organiseringa på innvandrings- og integreringsfeltet.

Prioriteringar og føresetnader i budsjettet

For å styrkje innvandrarane sine føresetnader for å kunne delta aktivt i samfunnet, har regjeringa lagt fram eit lovforslag om å gjere opplæring i norsk og samfunnskunnskap obligatorisk, jf. Ot.prp. nr. 50 (2003–2004) Om lov om endringer i introduksjonsloven mv. Dersom Stortinget vedtek lova hausten 2004, vil den nye ordninga gjelde frå 1. september 2005. Frå det same tidspunktet vil det bli gjort endringar i tilskotsordninga, og eit nytt administrativt registreringssystem vil bli teke i bruk. Løyvinga er også auka med tanke på at norskopplæringa vil bli intensivert etter at introduksjonsordninga blir gjord obligatorisk.

Regjeringa har føreslått ein auke i integreringstilskotet som blir utbetalt til kommunane i samband med busetjing av flyktningar. Frå 1.9.2004 er introduksjonsordninga obligatorisk. Sidan iverksetjing av introduksjonsprogrammet kan innebere meir arbeid på kort sikt i somme kommunar har regjeringa prioritert å auke tilskotet dei to første åra etter busetjing. Sidan introduksjonsordninga gjeld vaksne, og for å gjere det lettare å få busett dei som i dag blir verande lengst tid i mottak, føreslår regjeringa òg at integreringstilskotet blir fordelt på ein annan måte. Det vil bli gitt meir for vaksne enn for barn under 18 år.

Regjeringa føreslår at det ikkje lenger skal utbetalast integreringstilskot for personar som har fått familiesamanføring med ein person som har fått opphaldsløyve på humanitært grunnlag. Grunnen er at hovudpersonen no må forsyte familiemedlemmen. For at ikkje kommunane skal få utgifter til introduksjonsprogram for ei gruppe dei ikkje lenger vil få integreringstilskot for, vil regjeringa leggje fram ein Odelstingsproposisjon om at denne gruppa ikkje lenger skal vere omfatta av den obligatoriske introduksjonsordninga.

Schengen/EU har vedteke å etablere eit felles dataregister (VIS – Visa Information System) over alle visumsøkjarar, og at biometriske data for søkjarane skal lagrast i visumetiketten. Schengen/EU vil levere databasen og eit tilknytingssystem, men kvart einskilt medlemsland har ansvar for å tilpasse sine datasystem til dette tilknytingssystemet. Første fase av VIS, der det blir lagra bilete, skal vere operativ i slutten av 2006. Regjeringa har sett av midlar til etablering av eit nasjonalt system i samband med etableringa av VIS-systemet. Det nasjonale systemet skal vere i drift frå sommaren 2005. Det kjem til å bli utgifter til vidare utvikling og drift av systemet etter 2005. I tillegg kjem kostnader i samband med tilknytinga til den europeiske databasen.

Regjeringa har sett av midlar til etablering av mottak som skal kunne følgje opp personar med særskilte behov på ein betre måte. Mottaka skal ha tilstrekkeleg med faglege ressursar, vere døgnbemanna og ha ei tenleg lokalisering i forhold til det psykiske helsevernet og andre relevante hjelpeinstansar.

Regjeringa legg vekt på tiltak som kan redusere tilstrøyminga av asylsøkjarar som ikkje treng vern her i landet. Prognosen for 2004 tilseier at det kjem i underkant av 10 000 asylsøkjarar til Noreg. Det er lagt til grunn at det vil kome om lag 10 000 søkjarar i 2005.

Tala i tabellen er – med unntak av talet på overføringsflyktningar – prognosar, ikkje måltal. Prognosar som gjeld asylsøkjarar og innvandring, er usikre. Dei er avhengige av ei rad faktorar, mellom anna kor mange personar som reiser frå mottaket på eiga hand. Talet på asylsøkjarar verkar inn på dei andre føresetnadene, både på Kommunal- og regionaldepartementet sitt ansvarsområde og på ansvarsområda til andre departement.

Ansvarsdeling og arbeidsoppgåver

Kommunal- og regionaldepartementet har ansvar for innvandrings-, flyktning- og integreringspolitikken, utlendingslova, statsborgarlova og introduksjonslova. Departementet skal syte for at vedteken politikk på området blir sett i verk gjennom dei utøvande organa, og at det gjeldande lovverket blir følgt.

Departementet skal i tillegg følgje opp det omfattande internasjonale samarbeidet på migrasjonsområdet, særleg i Norden og i forhold til EU (inkludert Schengen-samarbeidet), Europarådet og ulike FN-organ, i første rekkje Høgkommissæren for flyktningar (UNHCR).

Departementet skal vidare medverke til at politikken som gjeld innvandring, inkludering og mangfald, som fleire departement har sin del av ansvaret for, er godt samordna og heng i hop. Viktige tiltak høyrer inn under ansvarsområda til andre departement, til dømes tiltak som gjeld helse, utdanning, barnehagar, arbeid og kriminalitet.

Utlendingsdirektoratet (UDI) skal setje i verk flyktning-, innvandrings- og integreringspolitikken på Kommunal- og regionaldepartementet sitt ansvarsområde. Direktoratet gir også faglege råd i samband med utviklinga av tiltak og regelverk.

Utlendingsnemnda (UNE) er eit frittståande forvaltningsorgan som behandlar klager som gjeld vedtak i UDI etter utlendingslova. Også politiet, utanriksstasjonane og fylkesmennene har oppgåver som gjeld utlendings- og statsborgarspørsmål.

Senter mot etnisk diskriminering (SMED) er eit forvaltningsorgan med særskilde fullmakter. Senteret har som hovudoppgåve å yte rettshjelp i saker om diskriminering på grunnlag av tru, hudfarge eller nasjonalt eller etnisk opphav, og skal dokumentere og overvake slik diskriminering.

Kontaktutvalet mellom innvandrarar og styresmaktene (KIM) er eit rådgivande organ som kan drøfte alle prinsipielle sider ved norsk flyktning-, innvandrings- og integreringspolitikk. I tillegg er det eit forum for kontakt og dialog mellom innvandrarar og styresmaktene.

Mål for programkategori 13.20 Innvandring

1. Regulert innvandring

1.1. Effektiv behandling av søknader og målretta tiltak mot misbruk av reglane

Tilstandsvurdering

I 2003 kom det inn om lag 70 000 nye utlendingssaker til UDI, medan 65 000 saker blei behandla av direktoratet. Det var ein reduksjon frå 2002, da om lag 74 500 saker kom inn og 76 000 blei behandla. 1. halvår 2004 kom det inn om lag 30 000 nye saker, og nesten 38 000 saker blei behandla. Det har vore ein reduksjon både når det gjeld nye asylsaker og når det gjeld andre utlendingssaker i perioden. I tillegg har politiet og utanriksstasjonane behandla mange saker, i hovudsak visumsøknader, fornyingar av arbeids- og opphaldsløyve og løyve etter reglane for EØS-borgarar.

Samla sett blei saksbehandlingstidene i UDI lengre i 2003. Årsaka er mellom anna innføringa av Datasystem for utlendings- og flyktningsaker (DUF), jf. delmål 4.3. Målsetjinga om å redusere saksbehandlingstida i UDI i 2004 er fram til no ikkje nådd for alle sakstypar.

Saksbehandlinga i UDI og UNE er spesialisert etter sakstype. Målsetjinga for 2004 er at UDI skal redusere talet på ubehandla opphaldssaker ved utgangen av året. Ein større del av UDI sine ressursar er derfor retta inn mot opphaldssaker. Dette er blitt mogleg mellom anna fordi talet på asylsøknader er blitt redusert. Utviklinga så langt er positiv. I januar 2004 låg det i overkant av 21 000 slike ubehandla saker i UDI, medan talet var redusert til om lag 15 000 i slutten av juni i år.

Mange som søkjer om opphald i Noreg, fyller ikkje vilkåra. Det gjeld særleg søknader om asyl. Regjeringa ser det som eit problem for asylinstituttet at asylsøkjarar som ikkje har behov for vern, kjem til Noreg og søkjer asyl her. Regjeringa har sett i verk fleire tiltak for å effektivisere asylsaksbehandlinga og unngå misbruk av asylinstituttet. Saksbehandlinga i asylsaker er differensiert, mellom anna med sikte på å behandle asylsøknader som styresmaktene meiner er ugrunna, så raskt som råd er. Talet på asylsøkjarar med openbert grunnlause søknader har gått ned og ligg no på eit svært lågt nivå, jf. nærmare omtale under delmål 2.1.

Tilbodet om DNA-testing i saker som gjeld familiesamanføring, blei innført i 2003 som ei permanent ordning. DNA-testing har vist seg å vere ei god hjelp når det gjeld å fastsetje biologiske familierelasjonar der dette ikkje lèt seg gjere på annan måte.

Som eit ledd i innsatsen mot kriminalitet og for å verne innvandrarar som har vore utsette for vald og trakassering i Noreg, særleg innanfor familien, er det gjennomført ei lovendring som inneber at det blir enklare å utvise kriminelle utlendingar, jf. Ot.prp. nr. 51 (2003–2004).

Gjennom deltaking i Schengen-samarbeidet og anna internasjonalt samarbeid får Noreg informasjon om utviklingstrekk og praksis i andre land. Slik kan vi sikre at norske interesser blir tekne vare på. Samarbeidet inneber at vi får betre kunnskap om tiltak i andre land, og gjer det mogleg å samordne innsatsen, mellom anna mot menneskesmugling og ulovleg innvandring. Det gir òg eit betre grunnlag for å lage prognosar for migrasjon. Noreg har utvikla samarbeidet med Schengen-/EU-landa vidare ved at vi i 2003 blei knytte til fingeravtrykksystemet i EU – EURODAC. Gjennom dette er kontrollen med ulovleg innvandring blitt meir effektiv.

Tiltaka i regjeringa sin handlingsplan mot handel med kvinner blei følgde opp i 2004. Kommunal- og regionaldepartementet tok initiativ til eit forskingsprosjekt som resulterte i ein rapport som ser nærare på omfanget av utanlandsprostitusjon i Noreg og på samanhengen mellom prostitusjon og organisert kriminalitet. Rapporten er å finne på heimesidene til Fafo, sjå www.fafo.no, rapport 426. Vidare er utlendingsstyresmaktene instruerte om å la bortvisingssakene til kvinner som det er mistanke om har vore utsette for menneskehandel, liggje i ein refleksjonsperiode på minst 45 dagar. På den måten blir det mogleg for desse kvinnene å melde overgriparane til politiet og førebu seg på ei eventuell heimreise. Om ein vel å etterforske bakmennene og straffeforfølgje dei, kan det vere aktuelt å gi ofra mellombels opphaldsløyve.

Det er, med unntak for asylsaker, innført gebyr for alle som søkjer om arbeids- eller opphaldsløyve i medhald av utlendingslova, og for alle som søkjer om norsk statsborgarskap.

Strategiar og tiltak

Regjeringa vil halde fram arbeidet med å effektivisere saksbehandlinga, både når det gjeld asylsøknader og når det gjeld arbeids- og opphaldsløyve. Det blir lagt vekt på å redusere talet på ubehandla saker og på å redusere saksbehandlingstida.

Regjeringa har lagt fram forslag om at det skal etablerast ei felles, fagleg uavhengig eining for landkunnskap for UDI og UNE, jf. St.meld. nr. 21 (2003–2004). Det vil venteleg styrkje og effektivisere arbeidet med å hente inn, vurdere og tolke informasjon om aktuelle land.

Regjeringa vil styrkje samarbeidet med opphavs- og transittland, både med sikte på å motverke ulovleg innvandring og for å sikre at desse landa tek imot eigne borgarar. Eit breitt internasjonalt samarbeid om asyl- og migrasjonsspørsmål, med fokus på utveksling av informasjon og erfaringar og ei betre samordning av tiltak, vil bli ført vidare. Regjeringa vil òg ha fokus på problem knytte til menneskesmugling og menneskehandel som særleg rammar kvinner og barn.

Schengen-landa skal etablere ein sentral database for visumsøkjarar (VIS) som alle medlemslanda kan leggje inn og søkje informasjon i, og som òg skal innehalde biometriske data. Som Schengen-medlem er Noreg forplikta til å utvikle eit nasjonalt system som kan tilpassast VIS, og å ta datasystemet i bruk. UDI har ansvaret for utvikling av det nasjonale systemet (NORVIS). Utviklinga må skje i nært samarbeid med Justisdepartementet og Utanriksdepartementet, som også vil vere brukarar av systemet. Det er sett av midlar til dette arbeidet, jf. kap. 520, post 1.

1.2 Aktiv tilrettelegging for at personar utan behov for vern returnerer på ein verdig måte

Tilstandsvurdering

Asylsøkjarar som får endeleg avslag på søknaden, skal sjølve forlate landet. Mange reiser likevel ikkje frivillig ut av landet. Totalt fekk 8564 søkjarar avslag på asylsøknaden sin i 2003. Per 1.7.2004 budde det i overkant av 1600 personar i asylmottak som ikkje hadde reist innan utreisefristen.

Politiet har ansvar for å transportere ut utlendingar utan lovleg opphald som ikkje reiser frivillig. I 2003 blei om lag 7000 sende ut, dei fleste asylsøkjarar med avslag. 1. halvår 2004 var det tilsvarande talet nær 4000. I 2003 reiste om lag 1500 asylsøkjarar frivillig ut av landet med hjelp frå International Organization for Migration, IOM. I første halvår 2004 reiste 660 personar på dette viset. Ansvaret for tiltak som medverkar til auka frivillig retur, ligg under Kommunal- og regionaldepartementet.

For å sikre ein raskare og meir effektiv retur til heimlandet av personar som ikkje har lovleg opphald i Noreg, har Kommunal- og regionaldepartementet i dei siste åra arbeidd for å få i stand bilaterale avtalar om tilbaketaking av eigne borgarar. Dette er i samsvar med det arbeidet EU i dag gjer for å få i stand slike avtalar. Avtalar mellom Noreg og Romania og mellom Noreg og Sverige blei sette i kraft i 2003. I første halvdel av 2004 har det vore forhandlingar om slike avtalar med Slovakia, Kroatia og Serbia og Montenegro. Det vil bli forhandla med fleire andre land i siste halvdel av 2004. Det er ofte ein langvarig prosess å forhandle fram tilbaketakingsavtalar. Fleire land treng mellom anna godkjenning frå parlamentet før dei kan starte forhandlingar. Kor raskt det er mogleg å få til ein avtale, er dessutan avhengig av viljen til dei landa ein ønskjer ein avtale med. Det kan derfor i visse høve gå fleire år frå Noreg tek det første initiativet og til ein avtale endeleg kan underteiknast.

Strategiar og tiltak

Asylsøkjarar skal på eit tidleg tidspunkt få informasjon om den reelle sjansen dei har til å få bli verande i Noreg på bakgrunn av ein asylsøknad, og om kva som er konsekvensen dersom søknaden endar med eit avslag. Ein frivillig organisasjon er ansvarleg for å formidle denne informasjonen.

Det er ønskjeleg at fleire asylsøkjarar som får avslag på søknaden, reiser på eige initiativ og utan politieskorte. Dette er ein meir verdig måte å vende tilbake på enn å reise under tvang. I tillegg er det ei rimelegare løysing. Samarbeidet med IOM om frivillig retur er evaluert, og det er lagt opp til at det vil bli ført vidare i 2005. Arbeidet i asylmottaka med å motivere til frivillig retur vil også halde fram.

Regjeringa vil føre vidare samarbeidet med andre land og vurdere ulike tiltak overfor dei landa som nektar å ta imot eigne borgarar som blir sende heim med tvang.

1.3 Leggje forholda til rette slik at behovet for utanlandsk arbeidskraft blir dekt

Tilstandsvurdering

I 2003 kom det om lag 1100 spesialistar og 18 000 sesongarbeidarar til Noreg, størstedelen frå land som Polen og dei baltiske landa. Det blei gitt om lag 3200 EØS-løyve til arbeidstakarar. Til saman blei det gitt meir enn 25 600 løyve på grunnlag av eit arbeidsforhold dette året. Det var ein liten auke samanlikna med 2002. I første halvår 2004 blei det gitt nær 18 000 slike løyve, inkludert meir enn 11 000 opphaldsløyve etter overgangsreglane for arbeidstakarar frå dei nye EU-landa.

Regelen om framgangsmåten ved søknader om arbeidsløyve blei endra med verknad frå 15.2.2003. Ein arbeidsgivar med forretningsstad i Noreg kan no søkje om arbeidsløyve på vegner av ein arbeidstakar. Regelendringa kom til etter at næringslivet sette fram ønskje om at arbeidsgivarar burde få betre høve til å hjelpe utanlandske arbeidssøkjarar som dei ønskjer å tilsetje, og såleis bli meir konkurransedyktige i kampen om attraktiv arbeidskraft i forhold til arbeidsgivarar i andre land.

Med verknad frå 19.4.2004 blei lengda av løyve til sesongarbeid utvida frå tre til seks månader. Innspel frå næringslivet, særleg frå landbruk og fiskeri, viste at arbeidsgivarar har behov for denne typen arbeidskraft i lengre tid enn tre månader. Opninga for å gi løyve i seks månader gjer ordninga meir fleksibel.

Det er sett i verk overgangsordningar for arbeidstakarar frå dei nye medlemslanda, noko som inneber fleire avgrensingar enn dei som gjeld for andre EU- og EØS-borgarar, jf. behandlinga i Stortinget av Ot.prp. nr. 44 (2003–2004). Det er likevel blitt mykje enklare for arbeidstakarar frå desse landa å kome inn på arbeidsmarknaden her i landet. Det gjeld ikkje lenger krav knytte til typen arbeid, fagkompetanse, ein bestemt arbeidsstad eller liknande. Per 1.9.2004 hadde talet på løyve til arbeidstakarar frå dei nye medlemslanda passert 18 000. Det var ein auke på om lag 36 pst. frå same periode i 2003 når det gjaldt det samla talet på løyve til arbeidstakarar frå desse landa.

Mange sesongarbeidarar i landbruket har tradisjonelt kome frå dei nye medlemslanda, i første rekkje frå Polen og dei baltiske landa. Våren 2004 blei det sett i verk fleire tiltak i samarbeid mellom UDI, politiet og andre instansar for å sikre ei rask behandling av søknader om EØS-opphaldsløyve frå slike arbeidstakarar, særleg med sikte på dei som skulle arbeide i landbruket, jf. oppmodingsvedtak nr. 291 (2003–2004) frå Stortinget.

Det er vedteke endringar i utlendingslova, allmenngjeringslova, arbeidsmiljølova og likningslova for å hindre sosial dumping i samband med utvidinga av EØS-avtalen, jf. Ot.prp. nr. 77 (2003–2004).

Strategiar og tiltak

Regjeringa legg til grunn at det vil vere behov for å rekruttere arbeidskraft frå utlandet i åra framover. Det vil likevel vere tenleg å vurdere verknadene av EØS-utvidinga før ein tek stilling til om det er nødvendig med ytterlegare regelendringar.

Erfaringane med utvidinga, inkludert eventuelle verknader for velferdsordningane, vil bli evaluerte i tida framover, jf. oppmodingsvedtak nr. 349 (2003–2004). Det er ikkje mogleg å seie noko om verknadene i denne budsjettproposisjonen.

Det er sett i gang arbeid med å lage ei samordna vurdering av rutinane for registrering, melding, informasjonsflyt osv. hos utlendingsstyresmaktene og fleire instansar som forvaltar ulike velferdsordningar. Det er også sett i gang eit nordisk prosjekt under Nordisk ministerråd som skal analysere utviklinga i arbeidsinnvandringa til Norden frå dei nye medlemslanda.

Stortinget vil bli informert når det ligg føre resultat frå evalueringsarbeidet, første gong gjennom revidert nasjonalbudsjett for 2005.

2. Vern for flyktningar

2.1 Differensiert behandling av asylsøknader innanfor ramma av internasjonale konvensjonar

Tilstandsvurdering

I 2003 søkte 15 613 personar om asyl i Noreg, ein nedgang på nær 1900 frå året før. Nedgangen har halde fram og har vore enda sterkare så langt i 2004. Første halvår 2004 kom det berre i underkant av 4000 asylsøkjarar. Det kan tyde på at det vil kome i underkant av 10 000 i 2004. Dei største gruppene av asylsøkjarar i 2003 og i første halvår 2004 har kome hit frå Afghanistan, Serbia og Montenegro, Russland og Somalia.

Nedgangen i tilstrøyminga av asylsøkjarar til Noreg samsvarer med trenden i 29 andre industrialiserte land i Europa, Nord-Amerika og Oceania, og også i Japan. Det har vore ein nedgang i talet på asylsøkjarar i desse landa gjennom fleire år. Etter ein topp i 3. kvartal 2001, er talet redusert med 40 pst. fram til 1. kvartal 2004, viser statistikk frå UNHCR. Reduksjonen kom seinare i Noreg enn i mange av dei andre landa, men i byrjinga av 2004 var Noreg mellom dei landa der talet på søkjarar fall mest.

Den markante nedgangen i Noreg kan dessutan sjåast i samanheng med tiltak frå regjeringa si side for å redusere talet på søkjarar utan behov for vern. For å redusere talet på slike søkjarar innførte UDI 1. januar 2004 forenkla og raskare saksbehandling for søkjarar frå land der innbyggjarane normalt ikkje blir utsette for forfølging, slik dette blir definert i flyktningkonvensjonen. Ordninga blir ofte kalla 48-timarsprosedyren. Prinsippa i forvaltningslova om forsvarleg saksbehandling gjeld her som i andre asylsaker. Dersom søknaden ikkje er klart ugrunna, men meir komplisert enn ein først trudde, blir det gjennomført nødvendige undersøkingar, og søknadene blir tekne ut av 48-timarsprosedyren. Talet på asylsøkjarar frå land der norske styresmakter meiner at dei aller fleste har ugrunna søknader, er redusert i 2003 og 2004. 6–7 pst. av søkjarane har kome frå land som i utgangspunktet blir rekna som trygge, mot om lag 30 pst. i 2002.

Informasjonstiltak i land som det kom mange asylsøkjarar utan behov for vern frå, til dømes Ukraina, ser òg ut til å ha hatt ein viss effekt.

UDI gjorde i 2003 vedtak i om lag 16 400 asylsaker. Av desse blei om lag 12 000 søknader realitetsbehandla i UDI. Om lag 3300 søknader blei behandla etter Dublin-regelverket. Det vil seie at dei blir realitetsbehandla i eit anna europeisk land. Om lag 1000 søknader blei trekte eller lagde bort fordi søkjaren forsvann. I tillegg fekk 1149 overføringsflyktningar, som blei tekne ut på kvoten, innreiseløyve i 2003. Overføringsflyktningane får normalt asyl, jf. kap. 521, post 60. I fleire år har om lag 30 pst. av asylsøkjarane fått løyve til å bli verande i Noreg etter ei realitetsbehandling av søknaden her. Grunngivinga har vore at dei treng vern, eller dei har fått bli verande av humanitære grunnar.

I 2003 behandla UNE 9669 asylsaker (klager og oppmodingar om omgjering). 2,5 pst. av vedtaka blei omgjorde. Dette er litt mindre enn i 2002, da omgjeringsprosenten var 4,2 pst. For asylsaker der iverksetjing av vedtaket blei utsett, var omgjeringsprosenten 7,8 pst.

Visse typar av asylsaker skal prioriterast. Det gjeld saker

• der søkjaren er meld til politiet, sikta eller dømd for eit straffbart forhold i Noreg

• der søkjaren tidlegare har fått avslag på ein asylsøknad i Noreg

• der søkjaren er einsleg mindreårig

Einslege mindreårige asylsøkjarar og flyktningar er personar som er under 18 år, og som ikkje har foreldre eller andre med foreldreansvar i Noreg. Einslege mindreårige asylsøkjarar skal prioriterast i alle ledd. I 2003 kom det 916 asylsøkjarar som sa at dei var einslege mindreårige. I 2004 hadde det per 1. juli kome 208 einslege mindreårige asylsøkjarar til Noreg.

Om lag 500 av asylsøkjarane som kom i 2003, blei aldersvurderte ved røntgenundersøking av handskjelettet og ved klinisk undersøking og røntgenundersøking av tenner. Av desse blei 80 pst. vurderte til å vere over 18 år. Søknadene deira blir da behandla som ordinære søknader. Det er grunn til å tru at aldersundersøking er ei av årsakene til nedgangen i talet på mindreårige asylsøkjarar.

Noreg blei i 2003 knytt til fingeravtrykksystemet i EU, EURODAC, som er ein felles database for oppbevaring av fingeravtrykk av asylsøkjarar. Gjennom denne databasen er bruken av Dublin-regelverket blitt meir effektivt, ved at asylsøkjarar som har søkt om asyl i andre land før dei kom til Noreg, blir sende tilbake til dette landet i staden for at asylsøknaden blir behandla i Noreg. Noreg er blant dei landa som hadde flest treff i basen i 2003. Dette er ikkje overraskande med tanke på den geografiske plasseringa vår i utkanten av Europa. Dublin-samarbeidet føreset at ein søkjer asyl i det første trygge landet ein kjem til, og at dette landet registrerer og behandlar asylsøknaden og legg fingeravtrykk inn i EURODAC.

Regjeringa har teke initiativ til ei ny advokatordning i asylsaker. Eit hovudelement i den nye ordninga, som skal gjelde frå 1.1.2005, er at asylsøkjarar først får dekt advokathjelp dersom dei skal klage på eit avslag, jf. Ot.prp. nr. 51 (2003–2004).

Strategiar og tiltak

Regjeringa vil føre vidare arbeidet som tek sikte på at tilstrøyminga av personar som ikkje treng vern, skal vere så låg som råd, mellom anna gjennom internasjonalt samarbeid.

Den første byggjesteinen i ein felles asylpolitikk i EU kom på plass 1.5.2004. EU-landa blei mellom anna samde om minstestandardar for asylprosedyrar og vilkåra for å kvalifisere til asyl eller opphald fordi ein treng vern mot forfølging. Noreg deltek ikkje i samarbeidet på asylfeltet, men på grunn av tilknytinga til Dublin-regelverket får asylpraksisen i EU-landa også verknad for Noreg. Regjeringa vil ved å ta del i utviklinga av Dublin-regelverket arbeide for at Noreg får delta i diskusjonar i EU om prosedyrar for å søkje asyl og vilkåra for å få asyl.

Saker der asylsøkjaren er registrert med kriminelle forhold i Noreg eller i eit anna land, skal prioriterast i alle ledd. Dersom det ikkje er behov for vern, skal personen sendast ut av landet så raskt som råd. Sjølv om berre ein liten del av asylsøkjarane står bak kriminelle handlingar, er det nødvendig med rask saksbehandling.

Kommunal- og regionaldepartementet ønskjer å effektivisere saksbehandlinga i asylsaker enda meir, og har derfor bede Utlendingsdirektoratet om å greie ut ei ordning for tidleg fordeling av asylsøknader i forhold til val av behandlingsprosedyre. Det er lagt til grunn at nye prosedyrar kan setjast i verk i første halvdel av 2005.

2.2 Differensiert og forsvarleg tilbod til asylsøkjarar i mottak

Tilstandsvurdering

I dag blir det gitt tilbod om plass i asylmottak til alle asylsøkjarar og til personar som har fått opphaldsløyve og ventar på busetjing i ein kommune. Personar som har fått endeleg avslag, misser tilbodet frå den fastsette utreisefristen. Einslege mindreårige, barnefamiliar, personar som søkjer om retur til heimlandet med assistanse frå IOM, og som samarbeider om å skaffe til veges reisedokument, og personar med særskilde behov får bu i mottak også etter endeleg avslag fram til dei kan reise ut av landet. Erfaringane så langt viser at ein del grupper ikkje vil reise frå mottaket. UDI har derfor i fleire tilfelle gått til domstolen for å få desse personane ut av mottaka.

Det finst i hovudsak to typar av mottak: transittmottak og ordinære mottak. Per 1.7.2004 var det 142 mottak med totalt ca. 14 300 bebuarar. 51 pst. av bebuarane var menn, 21 pst. kvinner og 25 pst. barn, medan einslege mindreårige (0–17 år) utgjorde om lag 3 pst. Det var åtte transittmottak. Mottakssystemet blir òg omtalt under kap. 520, post 21. Som følgje av at det no kjem færre nye asylsøkjarar, blir det gjennomført ein reduksjon i talet på mottak og plassar for einslege mindreårige. Medan det tidlegare i mange kommunar har vore motstand mot å opprette mottak, kan nedbyggingsperiodar ofte vere vel så vanskelege. Det gjeld særleg i kommunar med ein svak arbeidsmarknad.

Mottaka gir jamt over høg prioritet til kvinner og barn. 95 pst. av mottaka har kvinnegrupper, og 87 pst. har eigne fellesrom for kvinner. Kvinner er i stor grad sikra medverknad gjennom deltaking i bebuarråd. 95 pst. av mottaka har innført særskilde tiltak for å hindre at kvinner blir utsette for uønskt merksemd frå menn, og 91 pst. av mottaka har rutinar for å handtere valdsbruk og overgrep retta mot kvinner.

Mange mottak har støytt på store utfordringar knytte til bebuarar med psykiske problem og/eller med trugande eller valdeleg åtferd. I fleire tilfelle har ikkje desse bebuarane fått eit godt nok tilbod innanfor det psykiske helsevernet, medan politiet ikkje har hatt heimel for å fengsle dei. Andre har vist valdeleg åtferd utan at det kan knytast til psykiske problem. For å halde ved lag tryggleiken på mottaka der desse personane bur, har det vore nødvendig å setje i verk ekstraordinære tiltak i form av vakthald, tilrettelagde husvære o.a. Regjeringa arbeider òg med ei rad andre tiltak retta inn både mot mottaka og mot helsetenestene.

Strategiar og tiltak

Regjeringa ser at det er eit behov for at nokre av mottaka kan handtere personar med særskilde behov, t.d. som følgje av psykiske lidingar, åtferdsvanskar eller liknande, og vil leggje til rette for at det blir oppretta mottak som har tilstrekkeleg med faglege ressursar, er døgnbemanna og har ei høveleg lokalisering i forhold til det psykiske helsevernet og andre relevante hjelpeinstansar, slik at ein kan følgje opp bebuarar med særskilde behov. Kontraktane for denne typen mottak bør vere meir langsiktige enn for andre mottak. Regjeringa vil òg arbeide med ei rad førebyggande og oppføljande tiltak, mellom anna eit prøveprosjekt for å kunne sjekke den psykiske helsa til asylsøkjarar på eit tidleg stadium. Regjeringa vil òg kartleggje kva for tiltak som sikrar eit godt psykososialt miljø i mottaka, og det vil bli arbeidd vidare med å heve kompetansen til dei tilsette ved mottaka. Vidare blir det arbeidd med å betre samarbeidet mellom ulike sektorar. Mellom anna skal det utarbeidast rapporteringsrutinar mellom mottak, politi og helsevesen. Det skal vidare leggjast vekt på at alle mottaka skal setje i verk tiltak som sikrar kvinner trygge forhold.

Regjeringa vil følgje med på utviklinga av eit differensiert mottakssystem, og det blir no gjennomført ein ekstern analyse for å sjå om oppgåvefordelinga i mottakssystemet i dag er den mest kostnadseffektive. Analysen skal mellom anna vurdere organiseringa av mottaka og oppgåver, storleik og plassering ut frå eit ønske om ein mest mogleg effektiv ressursbruk. Regjeringa vil også vurdere fleire tiltak med sikte på å få redusert opphaldstida i mottak. Det blir arbeidd med å få heimel i utlendingslova slik at ein lettare enn tilfellet er i dag kan vise personar med endeleg avslag bort frå mottaka. I tillegg blir det arbeidd med ei evaluering av den nye ordninga for bortfall av tilbod om plass i mottak.

2.3 Varige løysingar for flyktningar i heimlandet, i nærområdet eller i Noreg

Tilstandsvurdering

Korleis Noreg skal stille seg til personar som på eiga hand kjem frå andre land og ber om vern her, står i sentrum for den flyktningpolitiske debatten. Dette er likevel berre ein del av den samla norske innsatsen for flyktningane i verda.

Dei fleste flyktningane får vern i eit land nær sitt eige. I mange høve må vertslandet få hjelp frå det internasjonale samfunnet. Noreg er eit viktig givarland for det internasjonale flyktningarbeidet. Dette blir nærmare omtalt i budsjettproposisjonen frå Utanriksdepartementet, jf. kap. 163 Nødhjelp og kap. 170, post 74 FNs Høykommissær for flyktninger. I 2003 tok Høgkommissæren imot til saman 930 millionar USD frå 35 regjeringar og ymse private givarar. Av desse midlane blei om lag 47 millionar USD gitt av Noreg, det femte største statlege bidraget. Sett i høve til folketalet er Noreg den største givaren.

FNs høgkommissær for flyktningar tek på vegner av det internasjonale samfunnet ansvar for at flyktningane i verda skal få vern, og at problema deira skal få ei varig løysing. Høgkommissæren grupperer forsøka på å finne varige løysingar i tre: tilbakevending til heimlandet, integrering i det første asyllandet og busetjing i eit anna land, nemnt i prioritert rekkjefølgje. Noreg støttar opp om dette arbeidet.

Sjølv om få flyktningar og personar med opphald på humanitært grunnlag har valt å vende tilbake til heimlandet, er det grunn til å tru at fleire flyktningar kan vende tilbake og kjenne seg trygge der. Dei usikre levekåra i heimlandet kan derimot vere ei hindring.

Kommunal- og regionaldepartementet har ansvaret for eit program for tilbakevending som inneheld både individuell støtte og prosjektmidlar, jf. omtale i kap. 521, post 72 Tilbakevending for flyktningar. I dei siste åra er det få flyktningar og personar med opphald på humanitært grunnlag som har vendt tilbake til heimlandet med støtte frå programmet.

Mange flyktningar finn ikkje vern og eit verdig liv i landet der dei først har søkt tilflukt. Dersom dei heller ikkje kan vende heim og vere trygge der, kan Høgkommissæren for flyktningar be andre land om å ta imot dei. Det er under 20 land som samarbeider om slik overføring av flyktningar, og Noreg er eit av dei landa som har vore med lengst, og mellom dei som har teke og framleis tek imot flest overføringsflyktningar, om vi ser bort frå dei store innvandringslanda USA, Canada og Australia. Talet på flyktningar som i samarbeid med Høgkommissæren kan overførast til eit nytt land, er avgrensa av dei årlege kvotane som blir stilte til rådvelde. Av 10 millionar flyktningar i verda kan nokre titusen få eit slikt tilbod.

Eit overslag frå Høgkommissæren viser at om lag 37 000 flyktningar har behov for å bli overførte til eit nytt land i 2005. UNHCR reknar likevel med at ein berre har kapasitet til å leggje fram individuelle saker for 28 000 flyktningar. Dersom mottakarlanda godtek at UNHCR også legg fram saker gruppevis, vil dette talet kunne aukast.

Strategiar og tiltak

Fleire land som det kjem mange flyktningar frå, kan få ei utvikling som tilseier auka tilbakevending. Det gjeld til dømes Irak, Afghanistan og Somalia. På sikt kan det vere mogleg å gjennomføre ei større tilbakevending til desse områda. På bakgrunn av dette vil departementet prioritere prosjekt, også i utlandet, som fremmar tilbakevending.

Overføringar av flyktningar er ei dyr form for flyktningarbeid. Både Høgkommissæren og landa som tek imot overføringsflyktningar, ønskjer eit tett samarbeid for å sikre at overføringane i større grad kan få positive ringverknader for andre flyktningar. Det er planar om å utvikle eit fleirnasjonalt rammeverk for uttak av overføringsflyktningar. Dette inneber at fleire land går saman for å løyse fastlåste situasjonar for flyktningar som i lang tid har budd i leirar. Noreg deltek i dette samarbeidet. Regjeringa føreslår at Noreg i 2005 tek ut 1000 overføringsflyktningar på kvoten, jf. kap. 521, post 60 og post 75.

Arbeidet med å gi informasjon om Noreg til overføringsflyktningane før dei kjem hit til landet, vil halde fram. Informasjonsprogrammet vil i tida framover gi eit tilpassa tilbod til barn. I tillegg vil norske kommunar som tek imot overføringsflyktningar, få informasjon om bakgrunnen deira.

3. Like høve til deltaking

3.1 Rask og god busetjing av alle flyktningar som får opphald i Noreg

Tilstandsvurdering

Målet er at alle flyktningar skal vere busette innan seks månader etter at dei har fått opphald i Noreg, einslege mindreårige innan tre månader etter vedtak om opphald. Per 1.7.2004 var det busett 2191 flyktningar. Berre 22 pst. av dei som oppgav å vere einslege mindreårige, blei busette innan tre månader etter vedtak om opphald. Personar som er busette frå mottak, har i gjennomsnitt venta i sju månader på plass i ein kommune etter vedtak om opphald. 56 pst. av dei busette hadde venta i meir enn seks månader etter vedtak om opphald. Av dei busette einslege mindreårige under 18 år var det 39 pst. som blei busette innan tre månader.

I første halvår 2004 blei 133 som var registrerte som einslege mindreårige, busette i ulike kommunar. 68 einslege mindreårige oppheld seg i mottak for mindreårige og ventar på busetjing. Generelt er det no færre problem når det gjeld busetjing av mindreårige asylsøkjarar enn tidlegare, både fordi færre kjem til landet, og fordi fleire kommunar buset einslege mindreårige.

I 2004 er det forventa at kommunane vil busetje noko i underkant av 5000 personar. Personar som har kome til landet i samband med familiesamanføring, kjem i tillegg. Behovet for plassar i kommunane i 2005 ser ut frå gjeldande prognose ut til å bli om lag 5000. Behovet vil vere avhengig av kor mange som blir busette i 2004. Talet inkluderer både personar som blir busette frå mottak, og overføringsflyktningar. I tillegg er det rekna med at det kjem om lag 800 personar som følgje av familiesamanføring.

Behovet for plassar i kommunane er større enn tilgangen, særleg i austlandsområdet. Det er dessutan vanskeleg å finne plassar til ein del av dei som ventar, ettersom mange kommunar set særskilde vilkår når det gjeld kven dei vil ta imot. I tida framover kan det bli behov for fleire plassar i kommunane. Fleire hundre barn har bede om ei ny vurdering av søknadene sine, jf. Dok. nr. 8:50 (2003–2004) og Innst. S. nr. 210 (2003–2004). I tillegg gjer regjeringa framlegg om å auke kvoten for overføringsflyktningar, jf. delmål 2.3.

Kommunal- og regionaldepartementet evaluerte våren 2004 den nye busetjingsordninga som blei innført med verknad frå busetjingsåret 2002, jf. omtale i revidert nasjonalbudsjett for 2004.

Ei tverrdepartemental arbeidsgruppe har utarbeidd forslag til betre oppfølging av einslege mindreårige asylsøkjarar og flyktningar. Rask og godt førebudd busetjing i kommunane er framleis eit prioritert mål. For å styrkje dette arbeidet har departementet gitt støtte til sju kommunar for å utvikle spesialkompetanse med tanke på utgreiing, busetjing og oppfølging av einslege mindreårige.

Strategiar og tiltak

Viktige omsyn i den nye busetjingsordninga er at flyktningar skal kunne bu nær familie og venner, at det lokalt må vere mogleg å byggje opp grupper av menneske frå same land, og at det finst høve for utdanning, kvalifisering og arbeid. Gjennom informasjon og tilrettelegging skal mottaka spele ei meir aktiv rolle i busetjinga. Prioriterte grupper i busetjingsarbeidet vil vere einslege mindreårige og personar som har venta lenge.

Regjeringa ser ingen grunn til å gjennomføre større endringar i busetjingsordninga no, men vil følgje opp dei tiltaka som blei føreslått i revidert nasjonalbudsjett for 2004, jf. St.prp. nr. 63 (2003–2004). Ordninga har fungert i relativt kort tid, og det er grunn til å tru at dei tiltaka som blir gjennomførte, vil auke det kommunale engasjementet og dermed gi eit betre resultat. Regjeringa vil på den andre sida måtte vurdere ulike tiltak dersom personar med arbeids- eller opphaldsløyve blir buande urimeleg lenge i asylmottak fordi ikkje nokon kommune vil ta imot dei.

For å gjere det lettare å få busett dei som i dag blir verande lengst tid i mottak, føreslår regjeringa òg at integreringstilskotet blir fordelt på ein annan måte. Det vil bli gitt meir for busetjing av vaksne enn for busetjing av barn under 18 år.

UDI vil i 2005 leggje til rette for fleirårige vedtak i busetjingskommunar. Det vil vere til hjelp med tanke på meir langsiktig planlegging både i UDI og i kommunane. Vedtaka bør gjerast fleksible, slik at busetjinga kan tilpassast behovet, men også slik at det blir mogleg å halde ved like den flyktningfaglege kompetansen i kommunane.

Kommunesektoren har peikt på behovet for tiltak for å skaffe bustader, slik at busetjinga i sentrale område kan aukast. Regjeringa vil betre rettleiinga til kommunane, slik at dei kan nytte bustadmassen i kommunen betre. I samarbeid med regionkontora til Husbanken har Kommunenes Sentralforbund (KS) i 2004 gjennomført fleire seminar med bustad- og flyktningansvarlege i mange kommunar, og KS meiner at denne innsatsen har ført til ein auke i busetjinga. Dette arbeidet bør halde fram. Bustadpolitiske verkemiddel er elles omtalte i St.meld. nr. 23 (2003–2004) Om boligpolitikken.

KS og kommunane har peikt på at det er nyttig med interkommunalt samarbeid ved busetjing og integrering av flyktningar, og KS ønskjer å arbeide for interkommunalt samarbeid om busetjingsvedtak. Arbeidet med å leggje til rette for interkommunalt samarbeid om busetjing og integrering av flyktingar bør halde fram.

Regjeringa har sendt på høyring eit forslag om at eldre innvandrarar som har budd kort tid i Noreg og som difor har litan eller ingen alderspensjon frå folketrygda, skal få rett til ein ny statleg stønad. Sjå www.odin.dep.no/sos/, under aktuelt og høringssaker.

Ei slik ordning inneber at om lag 2000 innvandrarar ikkje lenger vil trenge sosialhjelp. Utrekningar viser at utbetaling av sosialhjelp til eldre innvandrarar utan pensjonsrettar utgjer ei utgift for kommunane på over 100 mill. kr i året. Ei ordning med ny statleg stønad til eldre innvandrarar vil truleg gjere det enklare å busetje flyktningar i kommunane.

Regjeringa vil utvikle eit meir heilskapleg tilbod til einslege mindreårige både i mottaks- og busetjingsfasen. Betre oppfølging av einslege mindreårige som er busette hos slektningar, skal prioriterast. Vidare skal det satsast på å motivere til frivillig innsats i lokalsamfunna for denne gruppa.

3.2 Rask overgang til arbeidslivet og auka samfunnsdeltaking gjennom introduksjonsprogram og ordninga med rett og plikt til opplæring i norsk og samfunnskunnskap

Tilstandsvurdering

Nye innvandrarar har ofte behov for kvalifisering for å kome inn på arbeidsmarknaden. Det krev at utdannings- og arbeidsmarknadsstyresmaktene legg til rette for differensierte og individtilpassa kvalifiseringstilbod for både kvinner og menn, slik den nye introduksjonsordninga legg opp til.

Lov om introduksjonsordning for nyankomne innvandrere (introduksjonslova) blei vedteken av Stortinget 12. juni 2003, jf. Ot.prp. nr. 28 (2002–2003). Lova gjeld frå 1. september 2004 som ei obligatorisk ordning for alle kommunar.

UDI er ansvarleg for å følgje opp kommunar som innfører introduksjonsordninga. UDI la i mai 2004 fram ein statusrapport om kommunalt arbeid med introduksjonsordninga. Denne undersøkinga viser at 62 pst. av kommunane vil ha teke i bruk programmet før 1. september 2004 (sjå: www.udi.no/publikasjoner).

Den største utfordringa for kommunane er å arbeide med å tilby eit tilpassa heilårleg program på full tid. 70 pst. av kommunane har tilbod om praksisplassar der formålet er å lære norsk. Berre 10 pst. av kommunane kjøper tenester frå private verksemder. Gjennom statusrapporten blir erfaringar og kunnskap frå kommunale prosjekt overført til andre busetjingskommunar.

Regjeringa har i Ot.prp. nr. 30 (2003–2004) Om lov om endringer i introduksjonsloven og utlendingsloven lagt fram forslag om at rett og plikt til å delta i introduksjonsprogram berre gjeld for personar som er busette etter avtale mellom utlendingsstyresmaktene og kommunen. Stortinget vedtok lovforslaget 16. juni 2004, og lovendringa tek til å gjelde frå 1. september 2004.

Staten gir eit øyremerkt tilskot som skal medverke til at kommunane tilbyr norskopplæring. Målet med opplæringa er at innvandrarane skal få gode nok kunnskapar i norsk til å kunne ta vidare utdanning og til å kunne delta i yrkesliv og samfunnsliv, jf. omtalen under kap. 521, post 61.

Forsking viser at norskopplæringa er prega av mykje fråvere, fråfall og avbrotne kurs, noko som verkar inn på læringsutbytet. Mange fell frå før dei når eit tilfredsstillande språkleg nivå. Manglande progresjon gjer norskopplæringa dyr og lite resultatorientert, jf. sluttrapporten frå prosjektet «Norskopplæring for voksne innvandrere 1998–2001» (VOX 2002).

Strategiar og tiltak

Regjeringa har i Ot.prp. nr. 50 (2003–2004) Om lov om endringer i introduksjonsloven mv. mellom anna lagt fram forslag om rett og plikt til opplæring i norsk og samfunnkunnskap. Høyringsinstansane var negative til at norskopplæringa skulle finansierast gjennom inntektssystemet til kommunane. Regjeringa vil framleis la dette tilskotet vere eit særskilt tilskot, og vil kome tilbake til saka i samband med revidert nasjonalbudsjett for 2005. Tilskotet til norskopplæring er omtalt under kap. 521, post 61.

I samarbeid med Nasjonalt Introduksjonsutval, der representantar for ulike instansar som har ansvar for å gjennomføre introduksjonsordninga, møter, vil UDI framleis gi informasjon, råd og rettleiing om ordninga med sikte på å heve kompetansen i kommunane. Regjeringa har sett ut eit oppdrag der ein ønskjer å få evaluert samarbeidet mellom kommunane og Aetat. Evalueringa av introduksjonsordninga vil ta til i 2005. Det vil bli utvikla eit opplegg for systematisk registrering av deltaking i introduksjonsordninga.

Som ein del av regjeringa sin tiltaksplan mot fattigdom vil det bli prøvd ut eit kvalifiseringsprogram for langtidsledige innvandrarar etter same modell som introduksjonsordninga, jf. omtale under kap. 521, post 62. Kvinnene sin situasjon vil få særleg merksemd. I tillegg til auka sysselsetjing er det venta at tiltaket kan få positive ringverknader, mellom anna betre helsetilstand, redusert kriminalitet og betre oppvekstvilkår for barn og unge.

Fleire innvandrarar har kunnskapar og erfaring frå heimlandet med å etablere og drive eiga verksemd. I Noreg kan dei møte hindringar som gjer det vanskeleg å etablere seg her. Regjeringa vil derfor setje i gang forsøk med etablerarverksemd for innvandrarar, jf. kap. 521, post 71.

3.3 Aktiv innsats mot diskriminering og rasisme i alle delar av samfunnslivet; offentlege tenester som tek omsyn til brukarane sin bakgrunn når det gjeld språk, kultur og religion

Tilstandsvurdering

Både forsking og rapportar frå UDI og Senter mot etnisk diskriminering viser at mange med innvandrarbakgrunn møter barrierar som mellom anna har diskriminering som årsak. Dei siste rapportane frå UDI og Senter mot etnisk diskriminering kan lastast ned frå www.udi.no og frå www.smed.no. Problemet er særleg stort på arbeidsmarknaden og på bustadmarknaden.

Våren 2004 blei det gitt ut ein statusrapport om gjennomføringa av tiltaka i handlingsplanen mot rasisme og etnisk diskriminering 2002–2006. Rapporten viser at oppfølginga av planen er godt i gang. Statusrapporten kan lastast ned frå www.odin.dep.no/krd under publikasjonar.

I juni 2003 leverte Den europeiske kommisjonen mot rasisme og intoleranse (ECRI), som er ein ekspertkommisjon under Europarådet, sin tredje rapport om Noreg. Rapporten finnast på www.coe.int under Human Rights Publications.

Rapporten analyserer situasjonen i Noreg og kjem med forslag og tilrådingar om korleis problem knytte til rasisme og diskriminering kan taklast. I rapporten gir kommisjonen både positive tilbakemeldingar og tilrådingar om tiltak. ECRI fokuserer særleg på korleis ein kan styrkje vernet mot rasistiske ytringar, og korleis ein kan sikre likt tilgjenge og likebehandling i arbeidslivet og på bustadmarknaden.

I 2004 blei det utarbeidd retningslinjer for bruk av tolk i statlege mottak. Vidare er eit nasjonalt tolkeregister under etablering. Registeret skal føre til meir effektiv bruk av dei tolkane som er aktive, og gi brukarane betre oversikt over kompetansen til tolkane. Tolkeautorisasjonsordninga er omtalt under kap. 521, post 74.

Strategiar og tiltak

Regjeringa vil i 2004 leggje fram forslag om ny lov mot diskriminering på grunnlag av etnisitet og religion m.v. Regjeringa vil arbeide vidare med å følgje opp Handlingsplan mot rasisme og diskriminering (2002–2006).

Den nye stortingsmeldinga om mangfald gjennom inkludering og deltaking, som blir lagd fram i 2004, fokuserar mellom anna på brukartilpassing av offentlege tenester for innvandrarbefolkninga.

Arbeidet med å heve kompetansen hos tolkar skal vidareførast. Nettbasert tolkeutdanning skal bli eit permanent tilbod. Vidare held arbeidet med å kvalitetssikre rekrutteringa av tolkar til offentleg sektor fram. Om lag 250 nye tolkar får utdanning i 2005, og Universitetet i Oslo vil auke talet på statsautoriserte tolkar gjennom autorisasjonsprøva. Tospråkleg testing av andre tolkar som tek oppdrag i forvaltninga, vil bli gjennomført av UDI fram til det er etablert ei anna ordning.

I 2005 skal det lagast ei utgreiing om bruk av tolk i helsesektoren. Opplæringstiltak for brukarar av tolketenester vil bli utvikla vidare.

3.4 Styrking av samarbeidet og dialogen mellom styresmaktene, innvandrarar og etterkomarane deira

Tilstandsvurdering

Innvandrarar er stort sett mindre representerte i politikk og organisasjonsliv enn talet på innvandrarar skulle tilseie. Eit viktig unntak er samansetjinga av bystyret i Oslo kommune. Det er derfor ei utfordring å gi etniske minoritetar høve til å påverke samfunnsutviklinga og sin eigen livssituasjon gjennom slike kanalar. Regjeringa ønskjer å ta i bruk innvandrarane sine ressursar, organisasjonar og erfaringar i større grad. For å styrkje dialogen mellom ulike miljø blei det i 2004 arrangert seminar om og med somaliarar i Noreg, og med representantar for ulike religiøse minoritetar.

Det har også vore ei satsing på tiltak som kan førebyggje tvangsekteskap og kvinneleg kjønnslemlesting, både ved at eksisterande prosjekt er blitt førte vidare, og gjennom oppstarting av nye. Tiltaka mot kjønnslemlesting er knytte opp mot det nasjonale prosjektet «Omsorg og kunnskap mot kvinnelig omskjæring» i regi av Barne- og familiedepartementet. Prosjektet skal saman med handlingsplanen avsluttast i 2004, og arbeidet skal evaluerast. Arbeidet mot tvangsekteskap omfattar mellom anna tiltak knytte til behovet for bustader for unge som må bryte med familiane og leve i skjul. Husbanken har i 2004 samarbeidd med ein del kommunar om disponering av bustader til ungdom som blir tvinga inn i ekteskap mot sin vilje.

Strategiar og tiltak

Regjeringa vil leggje til rette for samarbeid og dialog mellom lokale og nasjonale styresmakter og ulike organisasjonar og miljø. Å få ein god dialog mellom kvinner og ungdom med minoritetsbakgrunn og styresmaktene er òg ei utfordring. Ei evaluering for å sikre at tilskota til dei landsdekkjande organisasjonane på feltet fører til at målet med tilskota blir nådd, er sett i gang. Evalueringa blir òg følgd opp i 2005.

Regjeringa har sett i gang ein prosess der unge med innvandrarbakgrunn frå heile landet skal kunne kome til orde med sitt syn på korleis det er å vekse opp i Noreg i dag. Landsrådet for Noregs barne- og ungdomsorganisasjonar (LNU) skal drive denne prosessen, som mellom anna inneheld ulike aktivitetar som vil gjere det mogleg for minoritetsungdom å gi uttrykk for korleis dei har det.

Det vil bli stilt krav om at nykomne innvandrarar og flyktningar skal underteikne ei erklæring om at dei har fått informasjon om lovene som forbyr tvangsekteskap og kjønnslemlesting.

Stortingsmeldinga om mangfald gjennom inkludering og deltaking, tek utgangspunkt i at befolkninga i Noreg er meir samansett enn tidlegare med omsyn til religion, livsstil, verdiorientering og kulturelle skikkar og tradisjonar. Meldinga drøftar prinsipp for korleis samfunnet skal møte det nye mangfaldet. I eit samfunn prega av mangfald må det takast ulike omsyn. Å utvikle fellesskap, deltaking og fredeleg sameksistens må vegast opp mot omsynet til at folk er ulike og har rett til å leve på ulike vis. Samtidig må alle innbyggjarar ha same høve til å kunne delta i samfunnet. Dette inneber mellom anna at offentlege tenester og institusjonar bør i størst mogleg grad vere tilpassa befolkninga. Skolen og foreldra har eit særskilt ansvar for å leggje forholda til rette slik at barn og unge med innvandrarforeldre får dei same rettane og dei same høva til å delta i samfunnslivet som andre. Arbeidet med å endre politikken i tråd med desse prinsippa vil ta til i 2005, når Stortinget har behandla meldinga.

4. Effektiv og brukarorientert forvaltning

4.1 Oppdatert regelverk på utlendingsområdet som er i samsvar med internasjonale forpliktingar og tek omsyn til nasjonale og internasjonale utfordringar

Tilstandsvurdering

Regjeringa skal leggje fram forslag til ny statsborgarlov hausten 2004. I proposisjonen vil det bli gjort framlegg om ei rad endringar samanlikna med gjeldande lov. Det blir mellom anna føreslått å vidareføre prinsippet om eitt statsborgarskap. Dette prinsippet skal etter forslaget effektiviserast gjennom strengare reglar for å bli løyst frå anna statsborgarskap. Det blir òg sett fram forslag om å innføre ein seremoni for nye norske borgarar. Ordninga med seremoni skal vere frivillig og gjennomførast av fylkesmennene éin til to gonger per år. Før den nye lova kan setjast i kraft, må det utarbeidast føresegner til lova. Ein reknar derfor ikkje med at lova vil kunne setjast i kraft før i 2006.

Utlendingslovutvalet skal etter planen leggje fram sitt forslag i oktober 2004. Utvalet si utgreiing blir send på offentleg høyring så snart råd er.

Som deltakar i Schengen-samarbeidet deltek Noreg i mykje av utforminga av regelverket og politikken i EU på justis- og innanriksfeltet. Det gjeld mellom anna på områda grensekontroll, visumsamarbeid, retur og tiltak mot ulovleg innvandring. Dei rettsaktene som blir vedtekne på desse felta, skal gjennomførast i norsk lov. EU-landa har også etablert ein felles asyl- og innvandringspolitikk. Noreg er ikkje bunden av denne politikken, men han kan likevel få direkte konsekvensar for Noreg, jf. arbeidsmål 1.1.

Endringar i innvandringsregelverket som var nødvendige i samband med EØS-utvidinga, blei lagde fram i Ot.prp. nr. 44 (2003–2004) og sette i verk frå 1. mai, jf. arbeidsmål 1.3.

Strategiar og tiltak

Styringsforholdet mellom departementet, UDI og UNE vil bli endra, mellom anna slik at departementet kan gi generelle instruksar til UDI om behandlinga av utlendingssaker og be UNE om å vurdere positive vedtak gjorde av UDI. Forslag til nødvendige lovendringar vil bli omhandla i ein lovproposisjon som kjem hausten 2004. Desse tiltaka og visse organisatoriske endringar på bakgrunn av evalueringa av UNE i 2003 skal etter planen setjast ut i livet i 2005, jf. arbeidsmål 1.1 og omtale i kap. 524 Utlendingsnemnda.

EU arbeider med å utvikle dataverktøy for visumsamarbeid og grensekontroll (VIS og SIS II) og bruk av biometriske data som tiltak mot ulovleg innvandring og terrorisme, jf. arbeidsmål 1.1. Reglane om dette skal takast inn i norsk lov, og departementet vil vurdere behovet for vidare nasjonal lovregulering i samband med denne utviklinga.

Erfaringar med og verknader av overgangsreglane for arbeidstakarar frå åtte av dei nye EØS-medlemslanda vil bli evaluerte i 2005, jf. arbeidsmål 1.3.

På bakgrunn av behandlinga av forslag i Ot.prp. nr. 51 (2003–2004) Om lov om endringer i utlendingsloven mv., jf. Innst. O. nr. 93 (2003–2004), ber Stortinget regjeringa utgreie og endre regelverket slik at det er eit vilkår for familiesamanføring i Noreg at kvinner er sikra lik rett til skilsmisse i ekteskapskontrakten, jf. oppmodingsvedtak nr. 517 (2003–2004). Regjeringa vil vurdere korleis regelverket kan endrast, og kva for andre tiltak som er aktuelle for å sikre kvinner og menn lik faktisk rett til skilsmisse i samband med familiesamanføring. Tiltak vil bli sette i verk så snart dei er utarbeidde. Stortinget vil bli orientert om saka i revidert nasjonalbudsjett for 2005.

4.2 Mål- og resultatstyring på grunnlag av evalueringar og forskingsbasert kunnskap

Tilstandsvurdering

I dei siste åra har Kommunal- og regionaldepartementet nytta uavhengige evalueringar for å få eit betre grunnlag for å drive god mål- og resultatstyring på utlendingsfeltet. Slike evalueringar er viktige reiskapar for organisasjonsutviklinga på feltet. Utviklingsarbeid, til dømes i samband med innføring av introduksjonsordninga, i utvikling av tolketenester og i arbeidet overfor einslege mindreårige asylsøkjarar, gir dessutan viktige innspel til utforming av politikken og regelverket.

I tida frå UDI blei etablert i 1988 og fram til i dag har det skjedd store endringar på innvandrings- og integreringsfeltet, og det er i dag heilt andre utfordringar knytte til arbeidet med integrering enn det var for 15 år sidan. Talet på innvandrarar har også auka. Regjeringa ønskjer å styrkje det langsiktige arbeidet med integrering. Eit konsulentfirma har vurdert organiseringa av forvaltningsapparatet på innvandrings- og integreringsfeltet. Evalueringa inneheld fleire forslag til omorganisering med sikte på ein styrkt, meir målretta og betre samordna innsats for å inkludere innvandrarar i samfunnet.

Hovuddelen av Datasystem for utlendings- og flyktningsaker (DUF), som er ein felles reiskap for heile utlendingsforvaltninga, blei sett i produksjon i 2003, medan siste del kom på plass i 2004, jf. omtale under kap. 520, post 1.

Strategiar og tiltak

Aktiv bruk av forsking, utgreiing og forsøk som departementet finansierer, jf. kap. 521, post 71 Kunnskapsutvikling og kap. 500, post 21 Spesielle forskings- og utgreiingsoppdrag, er viktig for å betre kunnskapsgrunnlaget når politikken skal utformast. Samarbeidet med Statistisk Sentralbyrå (SSB) om statistikk som gjeld innvandring og innvandrarar, går vidare. Gjennomføring av ei ny undersøking om levekåra for innvandrarbefolkninga kjem til å stå sentralt. Også i 2005 vil departementet leggje vekt på evaluering av endringar av regelverket og på forholdet mellom innvandringsregulering, utlendingskontroll og integreringspolitikk. Dette er eit felt som det manglar kunnskap på. Verknadene av innføringa av underhaldskrav i samband med familiesamanføringar og lova om introduksjonsordning for nykomne innvandrar skal evaluerast. Utviklingsarbeidet for å betre tolketenestene, styrkinga av minoritetsperspektivet i offentlege tenester og innsatsen overfor einslege mindreårige asylsøkjarar blir ført vidare.

Stortinget har oppmoda regjeringa om å leggje fram ei særskild sak om utvikling og samordning av innvandringsforsking i Noreg, jf. oppmodingsvedtak nr. 158 (2003–2004). Planlagd forskingsinnsats når det gjeld integrering og inkludering av innvandrarar i samfunnet, blir omtalt i den nye stortingsmeldinga om mangfald gjennom inkludering og deltaking. Vi viser òg til omtale under kap. 521, post 71 Kunnskapsutvikling i St.prp. nr. 1 (2003–2004).

Regjeringa vil i 1. halvår 2005 leggje fram forslag for Stortinget om omorganisering av forvaltninga på innvandrings- og integreringsfeltet. Sentrale instansar skal først få sjansen til å uttale seg om forslaga i den nemnde konsulentrapporten.

4.3 Open og velfungerande utlendingsforvaltning som publikum har tillit til

Tilstandsvurdering

I dei seinare åra er det sett i verk ei rad tiltak i forvaltninga for å betre servicen overfor brukarane. Arbeidet vil halde fram i 2005.

I 2003 og 2004 gjennomførte UDI omfattande brukarundersøkingar som blir nytta som rettesnorer i det vidare arbeidet. Rapportane viser at trass i innsatsen i dei siste åra, står det att mykje arbeid for å betre servicen. Brukarane meiner mellom anna at saksbehandlingstida i utlendingssaker er for lang. Dei har liten tillit til at søknadene blir rettvist behandla, og dei meiner at forvaltninga er for lite tilgjengeleg.

I 2004 er det sett i verk fleire tiltak for å møte desse utfordringane, mellom anna er det oppretta ei gruppe for brukarservice i UDI, og interne rutinar er endra i tråd med direktoratet si servicefråsegn. Det er dessutan laga sider på Internett på norsk og engelsk om brukarservice, med oppmoding til brukarane om å gi tilbakemelding om korleis dei opplever servicen.

Fem landsomfattande undersøkingar som Opinion har utført for UNE, viser at publikum si tiltru til utlendingsforvaltninga har auka monaleg. I dag er det 16 pst. fleire som seier at dei har svært stor eller nokså stor tiltru til forvaltninga, enn det var for to år sidan. For første gong sidan undersøkingane starta er det fleire som har tiltru til utlendingsforvaltninga enn manglande tiltru.

Strategiar og tiltak

UDI skal følgje opp brukarundersøkingane som blei gjennomførte i 2003 og 2004. Opinion vil halde fram med landsomfattande undersøkingar om publikum si tiltru til utlendingsforvaltninga.

Det skal takast i bruk eit nytt og utvida informasjonsprogram for asylsøkjarar den 1. januar 2005 i samband med at advokathjelp fell bort i første instans.

Det skal setjast i verk nye informasjonstiltak for grupper av familiesamanførte som ikkje blir omfatta av introduksjonsordninga eller andre informasjonsprogram.

Internettsidene til UDI, som er retta mot søkjarar, skal utviklast vidare. Utfordringa ligg særleg i å gi informasjon på fleire språk og gjere det teknisk mogleg for søkjarar å sjekke status i sakene sine.

4.4 Heilskapleg og målretta kommunikasjon og informasjon på innvandringsfeltet

Tilstandsanalyse

Utlendingsfeltet har mange brukarar og målgrupper – alt frå personar som søkjer om opphaldsløyve og arbeidsgivarar som ønskjer utanlandsk arbeidskraft, til kommunar som har som oppgåve å busetje og integrere nyleg komne innvandrarar. Behovet for informasjon er stort. Det er derfor viktig at utlendingsforvaltninga har ein heilskapleg og målretta kommunikasjon med brukarane sine.

I 2004 blei det utarbeidd ein ny kommunikasjonsstrategi som legg vekt på at informasjonsarbeidet skal rette seg mot dei behova målgruppene har, og gjere samanhengane i integreringspolitikken tydelege. I større grad enn i dag vil departementet bruke informasjon som verkemiddel for å realisere politiske målsetjingar. Av satsingsområda for 2004 kan vi nemne: EØS-utvidinga og arbeidsinnvandring, norskopplæring, busetjing av flyktningar, den nye introduksjonsordninga, stortingsmeldinga om det fleirkulturelle Noreg, den nye lova mot diskriminering på grunnlag av etnisitet, religion o.a. og ny statsborgarlov.

Strategiar og tiltak

Kommunal- og regionaldepartementet vil i 2004 oppdatere både kommunikasjonsstrategien sin og dei konkrete informasjonsprogramma.

UDI har ansvaret for mykje av informasjonsarbeidet, alt frå informasjon til utlendingar som søkjer om innreiseløyve eller opphaldsløyve, til informasjon til kommunar som driv med norskopplæring og integrering. UDI skal utvikle informasjonsarbeidet sitt og ha handlingsplanar på visse område. Direktoratet skal mellom anna

• syte for at vertskommunar for mottak er informerte om kva for rutinar og ordningar som gjeld for drift av mottak

• lage ein plan for informasjon til flyktningar i mottak og til personar som får opphald, om rettar og plikter i Noreg

• syte for at den politiske og administrative leiinga i kommunane har tilgang til kunnskap om den integreringspolitikken regjeringa fører

• informere media og andre om skiljet mellom flyktningpolitikk og annan innvandringspolitikk

I tillegg til å gi informasjon til dei som klagar saker inn for UNE, er det ei viktig oppgåve for UNE å informere massemedia, politikarar og andre interesserte om problem, fakta og praksis i utlendingssaker. På internettsidene til UNE (www.une.no) blei det i 2003 og 2004 lagt ut mykje informasjon til nytte for interesserte. I tillegg til at det er publisert ei rad artiklar med faktainformasjon som kan nyttast i den innvandringspolitiske debatten, er det blitt lagt ut servicestrategi, praksisrapportar, statistikkar, interne retningslinjer og eigne lenkjesamlingar som gir landinformasjon om til saman 25 land. Dette arbeidet vil halde fram i 2005.

Likestilling mellom kvinner og menn

Handlingsplan mot handel med kvinner og barn (2003–2005) blir koordinert av Justisdepartementet, og tiltaka blir følgde opp i samarbeid med fleire departement.

Arbeidet mot tvangsekteskap blir koordinert av Barne- og familiedepartementet, og mange departement er inne i samarbeidet. Innsatsen skal vere rullerande etter at handlingsplanen blei avslutta i 2001. Nye tiltak blir vurderte kontinuerleg. Arbeidet med regelverket og praktiseringa av det vil halde fram.

Tiltaka i handlingsplanen mot kjønnslemlesting blir følgde opp gjennom eit treårig prosjekt. Mange departement samarbeider praktisk og økonomisk om denne satsinga, som blir avslutta i 2004. Barne- og familiedepartementet har koordinert arbeidet.

Kommunal- og regionaldepartementet legg særleg vekt på desse tiltaka med sikte på å styrkje likestillinga mellom kvinner og menn på innvandringsfeltet: Introduksjonsordninga for nye innvandrarar, som gjeld i alle kommunar frå 1.9.2004, er lagd opp slik at kvinner skal kunne delta på like fot med menn.

• Regjeringa har lagt fram forslag til ei ny ordning som inneber rett og plikt til opplæring i norsk og samfunnskunnskap for vaksne innvandrarar, jf. Ot.prp. nr. 50 (2003–2004) Om lov om endringer i introduksjonsloven mv.

• Utlendingslovutvalet vil leggje vekt på kjønnsdimensjonen i forslaget til ny utlendingslov. Spesielt vil utvalet sjå nærmare på kjønnsbasert forfølging og på handel med kvinner og barn. Departementet vil følgje opp desse spørsmåla gjennom det vidare arbeidet med ny utlendingslov.

• Regjeringa vil vurdere korleis regelverket kan endrast, og kva for andre tiltak som er aktuelle, for å sikre kvinner og menn lik faktisk rett til skilsmisse i samband med familiesamanføring.

• Bebuarar i asylmottaka skal ha eit differensiert tilbod. Dette skal mellom anna sikre at det blir teke omsyn til dei ulike behova som kvinner og menn kan ha.

Ansvarsfordeling og samordning av politikken overfor nasjonale minoritetar

Kommunal- og regionaldepartementet har ansvaret for å samordne politikken overfor nasjonale minoritetar i Noreg. Prinsippet om sektoransvar for departementa gjeld framleis på alle fagområde, som kultur, utdanning og helse.

Kultur- og kyrkjedepartementet føreslår ei løyving på 4,7 mill. kr til bygging av administrasjonsbygningen ved Kventunet i Porsanger og ei løyving på 30,7 mill. kr til den nye romaniavdelinga ved Glomdalsmuseet i Elverum. Ein legg til grunn at begge prosjekta blir ferdigstilte i 2005. Det er derfor også lagt inn auka midler til driften av dei to institusjonane. Det er føreslått eit tilskot på 1,6 mill. kr til Vadsø museum – Ruija kvenmuseum. Det blir også løyvt midlar til ein kvensk namnekonsulent (50 pst. stilling). Til den kvenske avisa Rujian Kaiku blir det føreslått ei løyving på kr 371 000.

Utdannings- og forskingsdepartementet har ei eiga tilskotsordning for finskundervisning i grunnopplæringa. Formålet med ordninga er å stimulere skoleeigarar til å gi elevar og lærlingar med kvensk-finsk bakgrunn opplæring i finsk som andrespråk. Det er føreslått ei løyving på om lag 10,2 mill. kr til formålet i 2005.

Barne- og familiedepartementet gir tilskot til tiltak for å betre språkforståinga blant minoritetsspråklege barn i førskolealder, medrekna barn frå nasjonale minoritetar. Tilskotsordninga tok til å gjelde frå 1. august 2004 og erstattar tilskotet til tospråkleg assistanse i barnehagar. For nærmare omtale av tilskotsordninga sjå budsjettproposisjonen frå Barne- og familiedepartement.

Mål for programkategori 13.21 Nasjonale minoritetar

Regjeringa vil vidareføre den politikken som går ut på å sikre eit kulturelt mangfald i Noreg. Det må arbeidast for å skape eit samfunn der alle har like høve og dei same rettane og pliktene til å delta i samfunnet og til å bruke sine eigne ressursar. Det kan ikkje aksepterast at menneskerettane til personar og grupper blir krenkte på grunn av kultur eller tradisjon. Rasisme og diskriminering må aktivt motarbeidast, samtidig som personar som tilhøyrer minoritetar, skal ha rett til å utforme sin eigen identitet.

1 Vidareutvikle ein heilskapleg politikk

Tilstandsvurdering

Ansvaret for å samordne politikken overfor nasjonale minoritetar er lagt til Kommunal- og regionaldepartementet. Prinsippet om sektoransvar gjeld framleis på alle fagområde, som kultur, utdanning og helse. Det vil seie at ansvaret for å følgje opp dei internasjonale forpliktingane Noreg har overfor desse gruppene, er fordelt mellom ulike departement med underliggjande etatar. Kommunal- og regionaldepartementet har derfor ei viktig rolle når det gjeld samordning og informasjon.

Når politikken blir utforma, har styresmaktene i dei siste åra gradvis begynt å ta omsyn til dei spesielle behova dei nasjonale minoritetane har, til det som særpregar dei enkelte gruppene, og til skilnader innanfor dei enkelte gruppene. Regjeringa vil vidareføre det tverrdepartementale samordningsutvalet for nasjonale minoritetar, som blir leidd av Kommunal- og regionaldepartementet. Aktiv bruk av utvalet i samband med temamøte og i konsultasjonar med Europarådet har synt seg å fungere godt, og denne modellen vil bli vidareutvikla.

Regjeringa meiner at det framleis er behov for å vidareutvikle politikk og tiltak for å følgje opp Rammekonvensjonen om vern av nasjonale minoritetar, særleg når det gjeld diskriminering, statusen til kvensk språk og levekåra for rom.

Dette er i samsvar med merknadene frå Europarådet og i resolusjonen til Ministerrådet. Europarådet sin rådgivande komité for rammekonvensjonen og norske styresmakter diskuterte det vidare arbeidet under eit oppfølgingsmøte i mai 2004 med tanke på Noregs andre rapport i forhold til konvensjonen. Denne andre rapporten skal leggjast fram i 2005.

Dialogen med regionale og lokale styresmakter har synt seg viktig for å få ei heilskapleg utvikling av politikken overfor nasjonale minoritetar. Eit døme på dette er dialogmøte med Oslo kommune om situasjonen for rom.

Deltaking i internasjonale forum er eit viktig grunnlag for arbeidet med å utvikle politikken, særskilt på nordisk, men også på europeisk nivå. Etter initiativ frå Kommunal- og regionaldepartementet blei det første nordiske møtet på embetsmannsnivå om utveksling av erfaringar med nasjonale minoritetar halde i januar 2004. Det blei vedteke å halde fram med årlege møte i dei nordiske landa.

Under Noregs formannskap i Europarådet i perioden mai til oktober 2004 blei det på initiativ frå Kommunal- og regionaldepartementet skipa eit seminar for og med romungdom om temaet «alternativ til migrasjon». Både Europarådet og representantar for rom såg det som positivt at romungdommen si eiga røyst blei høyrd på denne måten. Seminaret blei finansiert av Kommunal- og regionaldepartementet og Utanriksdepartementet.

Strategiar og tiltak

Regjeringa har som siktemål å følgje opp eksisterande norsk lovgiving på området og dei internasjonale forpliktingane Noreg har. Fagdepartementa skal i sitt arbeid overfor nasjonale minoritetar følgje opp St.meld. nr. 15 (2000–2001) Nasjonale minoritetar i Noreg – Om statleg politikk overfor jødar, kvener, rom, romanifolket og skogfinnar og vurdere merknadane frå Europarådet. Dette arbeidet blir koordinert av Kommunal- og regionaldepartementet. Viktige aktørar i arbeidet er Samordningsutvalet for nasjonale minoritetar og Kontaktforum mellom nasjonale minoritetar og styresmaktene. Målsetjinga er å involvere desse organa meir aktivt både i den faste oppfølginga av merknadene frå Europarådet og i arbeidet med den neste rapporten frå Noreg til Europarådet sommaren 2005. Erfaringar frå utviklinga av politikken overfor nasjonale minoritetar i dei andre nordiske landa, og frå temamøte i regi av Europarådet og OSSE om rom, er også viktige bidrag i dette arbeidet.

Utvida bruk av spesialtema på møte i Samordningsutvalet og i Kontaktforumet, og meir omfattande bruk av møte med regionale og lokale styresmakter i samarbeid med dei andre fagdepartementa, vil bli vidareført. Kommunal- og regionaldepartementet vidarefører det nordiske samarbeidet på embetsmannsnivå. Sverige skal arrangere det neste møtet i januar 2005. Deltakinga på internasjonale møte av spesiell interesse i Europarådet og OSSE vil bli vidareført.

2 Vidareføre den aktive dialogen mellom dei nasjonale minoritetane og styresmaktene

Tilstandsvurdering

Kommunal- og regionaldepartementet skal fungere som eit kontaktpunkt inn i forvaltninga for dei nasjonale minoritetane, og kan såleis opplyse minoritetane om kva departement det er som har fagansvaret. Med tanke på sektorprinsippet er det viktig at minoritetsgruppene også har direkte kontakt med dei ulike fagdepartementa.

Dei nasjonale minoritetane har oppnådd å bli meir synlege i den offentlege debatten, og den kulturelle mobiliseringa i eigne rekkjer har auka. Støtte til organisasjonane har vore eit viktig verkemiddel i utviklinga av identitet og kultur. Det har også medverka til at fleire av organisasjonane er blitt styrkte i si rolle som samhandlingspartnarar i kontakten med styresmaktene, men hos fleire grupper er det framleis rom for ytterlegare utvikling. Dette er eit vilkår for å kunne følgje opp § 15 i rammekonvensjonen om effektiv deltaking frå dei nasjonale minoritetane si side i det kulturelle, sosiale og økonomiske livet og i offentlege saksfelt som særleg vedkjem dei.

Kommunal- og regionaldepartementet ser det som positivt at det er etablert ein konstruktiv dialog mellom fleire av dei nasjonale minoritetane og styresmaktene. Samtidig ser Kommunal- og regionaldepartementet behovet for å vidareutvikle dialogen om politikken, og vil følgje opp dette.

Dialogen er òg blitt styrkt gjennom Kontaktforumet mellom nasjonale minoritetar og styresmaktene. Dei bilaterale møta mellom styresmaktene og organisasjonane er viktige bidrag til dialog og vil bli vidareførte. Deltaking frå styresmaktene si side på årsmøta til organisasjonane fungerer også som eit bindeledd, men føreset ein tilstrekkeleg tillit til styresmaktene. Tillitsskapande verksemd har vore prioritert og vil bli vidareført.

Det nordiske samarbeidet om nasjonale minoritetar på embetsmannsnivå, som har utveksling av erfaringar som formål, har òg vore til hjelp i utviklinga av dialogen med nasjonale minoritetar.

Det kan til tider vere uklart kven som er å rekne som representativ for dei ulike gruppene. Særleg blant romanifolket er det eit mangfald av organisasjonar. Det har derfor gått føre seg ein diskusjon om representativitet i forhold til styresmaktene. Kontakten mellom dei sentrale styresmaktene og dei ulike gruppene og organisasjonane må byggje på demokratiprinsippet, jf. St.meld. nr. 15 (2000–2001) Nasjonale minoritetar i Noreg og St.meld. nr. 27 (1996–97) Om statens forhold til frivillige organisasjoner. For å få ei tydelegare ramme for dialogen mellom nasjonale minoritetar og styresmaktene har Kommunal- og regionaldepartementet utvikla kriterium for kva organisasjonar og enkeltpersonar sentrale styresmakter skal samhandle med i ulike samanhengar. Når det gjeld Kommunal- og regionaldepartementet, vil departementet i den formaliserte kontakten med nasjonale minoritetar primært samarbeide med organisasjonar som kan dokumentere/sannsynleggjere medlemstal og at styret er valt ut frå demokratiske prinsipp. Samtidig vil departementet ha bilaterale møte med alle som ønskjer det, utan omsyn til organisasjonsform.

Ikkje alle grupper er like godt organiserte, og omsynet til ulike synspunkt i dei ulike gruppene, og også innanfor dei enkelte gruppene, er framleis viktig i vidareutviklinga av dialogen.

Minoritetane har etterspurt betre informasjon både til gruppene sjølve og overfor det norske samfunnet. For å lette tilgangen på informasjonen har Kommunal- og regionaldepartementet endra nyhendebrevet om nasjonale minoritetar frå papirutgåve til elektronisk utgåve.

Strategiar og tiltak

Regjeringa vil vidareføre tiltak som medverkar til dialog mellom offentlege styresmakter og dei nasjonale minoritetane når det gjeld utforming og prioritering av tiltak. Kommunal- og regionaldepartementet vil vidareføre tiltak for å sikre representativitet og samtidig ha som målsetjing å lytte til dei mange stemmene som finst innanfor gruppene. Stimulering til ytterlegare organisering i visse grupper vil bli vidareført. Tilskot til nasjonale minoritetar er med på å leggje forholda til rette for denne dialogen, jf. rapportering i samband med tilskotsordninga for nasjonale minoritetar, kap. 526, post 70. I 2005 vil tilskotsordninga bli gjennomgått internt. Kommunal- og regionaldepartementet vil på bakgrunn av denne gjennomgangen ta sikte på ei ekstern evaluering av tilskotsordninga i 2006.

Arbeidet i kontaktforumet vil bli vidareført. Det same gjeld dei bilaterale møta med dei ulike gruppene og organisasjonane. Informasjonsarbeidet overfor gruppene vil bli prioritert, ettersom dette er etterspurt frå minoritetane sjølve. Informasjonsarbeidet overfor det norske samfunnet er også prioritert. I dette arbeidet vil elektronisk informasjon vere sentral.

Det nordiske samarbeidet vil bli vidareført.

3 Motverke etnisk diskriminering og rasisme

Tilstandsvurdering

Det er framleis slik at diskriminering blir opplevd som eit problem for personar som tilhøyrer dei nasjonale minoritetane. Rapportar frå organisasjonane til dei nasjonale minoritetane og Senter mot etnisk diskriminering, og merknadene frå Europarådet når det gjeld korleis Noreg følgjer opp rammekonvensjonen, peiker på at det går føre seg diskriminering av nasjonale minoritetar. Det gjeld både i kontakt med det offentlege og på det private området, til dømes på bustadmarknaden og på serverings- og overnattingsstader. Det blir i denne samanhengen peikt spesielt på levestandarden for rom, og det blir etterlyst tiltak både på sentralt og på lokalt nivå. Kommunal- og regionaldepartementet har derfor starta ein dialog med personar frå romgruppa, andre ressurspersonar og Oslo kommune. Departementet har i samarbeid med desse i 2004 starta eit prosjekt retta mot rombarn og skolegang i Oslo. Det er likeins starta opp eit prosjekt om skolesituasjonen til rom med prosjektmidlar frå Kommunal- og regionaldepartementet.

Regjeringa meiner at det må kompenserast for tidlegare diskriminering og overgrep både på individuelt og kollektivt nivå, særleg når det gjeld romanifolket. Regjeringa meiner at individuelle erstatningar til romanifolket for tidlegare overgrep har vore for dårlege, og at tilgangen til erstatningsordningane har vore for vanskeleg. Regjeringa ser heller ikkje den kollektive kompensasjonen som er blitt gitt, som tilstrekkeleg. Regjeringa føreslo derfor i revidert nasjonalbudsjett å opprette eit fond på 75 mill. kr der avkastninga skal nyttast som ei kollektiv erstatning til romanifolket for tidlegare overgrep. Stortinget slutta seg til dette 18.6.2004. Regjeringa la vidare 2. juli 2004 fram St.meld. nr. 44 (2003–2004) Erstatningsordning for krigsbarn og erstatningsordninger for romanifolk/tatere og eldre utdanningsskadelidende samer og kvener. I meldinga blir det føreslått ein enklare tilgang til Stortinget si ordning med rettferdsvederlag (billighetserstatning). Tiltaka med fond og ei enklare erstatningsordning er i tråd med oppmodinga frå Europarådet og ønsket frå organisasjonane til romanifolket. Fondet er føreslått administrert av ein stiftelse og vil vere operativt frå januar 2005.

De fleste av dei nasjonale minoritetane har kontakt på tvers av landegrensene og har grupper i land utanfor Noreg. Situasjonen internasjonalt vil derfor påverke nasjonale minoritetar i Noreg. Dette gjeld særleg rom. Diskriminering og rasisme er ei av årsakene til at rom i andre delar av Europa vel å migrere. Samtidig er migrasjon i positiv forstand, dvs. reising, ein del av den tradisjonelle kulturen til rom. Under den norske formannskapen i Europarådet ønskte derfor styresmaktene å få meir informasjon om dette gjennom eit internasjonalt seminar for og med romungdom i Budapest i oktober 2004, jf. delmål 1.

Strategiar og tiltak

Tiltak mot diskriminering og rasisme retta mot samar, nasjonale minoritetar og innvandringsgrupper blir av styresmaktene sedde i samanheng. Det er viktig å dokumentere diskriminering og rasisme og fjerne hindringar som gjer det vanskeleg for nasjonale minoritetar å delta på alle område i samfunnet.

Verksemda ved Senter mot etnisk diskriminering omfattar alle minoritetsgruppene, og senteret legg vekt på kontakten med nasjonale minoritetar. For ytterlegare informasjon om senteret, sjå omtale under programkategori 13.20 Innvandring.

Tilskotsordninga under Kommunal- og regionaldepartementet kan mellom anna brukast til å dokumentere diskriminering, til holdningsskapande arbeid og til å formidle kunnskap om situasjonen til minoritetane, både forholda innanfor ein minoritet og forholdet til storsamfunnet generelt.

Med utgangspunkt i handlingsplanen mot rasisme vil Kommunal- og regionaldepartementet kome i dialog med minoritetsgruppene, Senter mot etnisk diskriminering og andre aktørar og vidareutvikle tiltak mot diskriminering. Erfaringane frå andre nordiske land skal brukast i strategien, spesielt vil det bli gjort når det gjeld situasjonen til rom.

Kommunal- og regionaldepartementet vil følgje opp og legge til rette for forvaltninga av avkastninga av Romanifolkets fond. Departementet vil arbeide for ei oppslutning om fondet og stiftelsen blant romanifolket. Retningslinjene for fondet vil bli utarbeidde i samarbeid med romanifolket, og ein tek sikte på å opprette ein ny stiftelse som skal forvalte avkastninga av fondet, jf. post 71 Avkastning av romanifolkets fond.

Regjeringa arbeider vidare med å få erstatningsordningane på plass.

Regjeringa vil leggje vekt på å arbeide mot rasisme og diskriminering, som ei oppfølging av rammekonvensjonen. Samordningsutvalet og Kontaktforum for nasjonale minoritetar og styresmaktene vil bli brukte aktivt i dette arbeidet. Informasjon frå prosjektet om skolesituasjonen til rom i Oslo og frå prosjektet «Romanifolket – fra barn til voksen» vil bli nytta i det vidare arbeidet.

4 Ta vare på, vidareutvikle, dokumentere og formidle språk og kultur

Tilstandsvurdering

Noreg sin politikk overfor minoritetsgruppene på dette området blir overvakt av Europarådet både i forhold til Rammekonvensjonen for vern av nasjonale minoritetar og i forhold til Europarådet si minoritetsspråkpakt.

Regjeringa har arbeidd for at støtta til kulturtiltak for den kvenske minoriteten skal stå i eit meir rimeleg forhold til behova og den storleiken ein legg til grunn når det gjeld denne nasjonale minoriteten. Støtta til den kvenske avisa Rujian Kaiku blei derfor auka i 2004 med kr 150 000 over budsjettet til Kommunal- og regionaldepartementet. Løyvinga for 2004 frå Kultur- og kyrkjedepartementet blei auka med kr 250 000 i RNB 2004. Regjeringa ser at deltakinga av representantar for nasjonale minoritetar i avgjerdsprosessen kan gjerast meir systematisk, og arbeider med å leggje til rette for dette. Regjeringa følgjer såleis opp merknadene frå Europarådet om desse forholda.

Kommunal- og regionaldepartementet og Kultur- og kyrkjedepartementet har sett behovet for ei betre samordning av kulturpolitikken overfor nasjonale minoritetar. På bakgrunn av dette tok Kommunal- og regionaldepartementet i 2004 initiativ til å opprette ei samarbeidsgruppe for nasjonale minoritetar og kultur. I denne gruppa deltek i tillegg til Kultur- og kyrkjedepartementet også underliggjande etatar som forvaltar kulturpolitikken (Norsk kulturråd, ABM-utvikling, Riksantikvaren). Dette tiltaket er i tråd med merknader frå Europarådet i ein rapport av 3. september 2003 om Noreg si oppfølging av Europarådets minoritetsspråkpakt. I rapporten blei det peikt på at det ikkje er utvikla tilstrekkelege tiltak for kvensk/finsk, romani og romanes. Situasjonen for kvensk blir vurdert som spesielt vanskeleg på grunn av den uavklarte statusen til språket. Kultur- og kyrkjedepartementet og Kommunal- og regionaldepartementet har fått utarbeidd rapporten «Kvensk – språk eller dialekt». Rapporten har vore på høyring i 2004.

Når det gjeld situasjonen for romani, blir eit forskingsprosjekt i regi av Noregs forskingsråd med midlar frå Kommunal- og regionaldepartementet, «Romani – språk og opprinnelse», ført vidare, jf. delmål 5. Når det gjeld romanes, er dette eitt av dei tema ein har planar om å ta opp i det nordiske samarbeidet. Det er per i dag ikkje utvikla nokon politikk overfor romanes. Europarådet har peikt på manglande dialog med språkbrukarane innanfor desse språksamfunna.

Strategiar og tiltak

Kommunal- og regionaldepartementet og Kultur- og kyrkedepartementet vil vidareføre styrkinga av kulturpolitikken overfor nasjonale minoritetar og vidareføre «Samarbeidsgruppa nasjonale minoritetar – kultur».

På grunnlag av høyringane i samband med rapporten om kvensk språk vil Kultur- og kyrkedepartementet og Kommunal- og regionaldepartementet lage ei tilråding.

5. Medverke til å utvide kunnskapsgrunnlaget for den politikken som blir ført overfor nasjonale minoritetar

Tilstandsvurdering

Det ligg per i dag føre lite offentleg utgreiing og forskingsmateriale om dei nasjonale minoritetane. Hovudårsaka er at det generelt sett var lita merksemd omkring desse gruppene før dei fekk status som nasjonale minoritetar frå 1999. Det er behov for å auke kunnskapen som må liggje til grunn for politikkutviklinga. Kommunal- og regionaldepartementet løyvde derfor i 2004 kr 800 000 til prosjektet «Romanikultur, språk og opprinnelse» i regi av Noregs forskingsråd. Kommunal- og regionaldepartementet løyvde i tillegg i 2004 kr 200 000 til utgreiing av spørsmål vedrørande skolesituasjonen til rom i Oslo. Dette arbeidet blir utført i samarbeid med Oslo kommune. Dei to prosjekta er ei oppfølging av Europarådet sine merknader til rammekonvensjonen og til språkcharteret. Samtidig er det ei oppfølging av St.meld. nr. 15 (2000–2001), der det blir peikt på behovet for meir systematisk forsking på fleire område, som stillinga til minoritetsspråk og situasjonen for barn og unge.

Strategiar og tiltak

Kommunal- og regionaldepartementet ser samarbeidet med dei nasjonale minoritetane og med fagdepartementa som viktig i utviklinga av kunnskapsgrunnlaget. Desse tiltaka vil bli prioriterte i 2005:

• vidareføre temamøte om kunnskapsutvikling i Kontaktforumet og i Samordningsutvalet, mellom anna som oppfølging av merknadene frå Europarådet til den første rapporten frå Noreg om oppfølging av rammekonvensjonen om vern av nasjonale minoritetar og som førebuing til den andre rapporten, som skal leverast i 2005

• vidareføre Noregs forskingsråd sitt prosjektet «Forprosjekt om romanikultur, språk og opprinnelse»

• følgje opp forskingsprosjektet om statusen til kvensk språk

• nordisk samarbeid

• internasjonal deltaking, særskilt i Europarådet og i OSSE

Ansvarsfordeling og samordning i norsk samepolitikk

Kommunal- og regionaldepartementet har ansvaret for samordninga av den statlege samepolitikken i Noreg. Likevel har kvart departement, i samsvar med prinsippet om sektoransvar, ei plikt til å følgje opp samepolitikken innanfor sine sektorar.

Ei heilskapleg framstilling av samepolitikken til regjeringa og av løyvingar til samiske formål frå departementa blir gitt i publikasjonen «Bevilgninger til samiske formål 2005». Kommunal- og regionaldepartementet har det konstitusjonelle ansvaret når det gjeld bruk av budsjettmidlar løyvde over kap. 540 Sametinget. Når det gjeld løyvingar til Sametinget frå budsjetta for dei andre departementa, er det vedkomande fagstatsråd som har det konstitusjonelle ansvaret.

Sametinget

Som folkevalt organ har Sametinget stor fridom. Det er ikkje eit underliggjande organ i forhold til regjeringa, og regjeringa er derfor ikkje ansvarleg for den politiske verksemda i Sametinget eller for dei politiske vedtaka Sametinget gjer. Sametinget er forplikta til å følgje vanlege reglar når det gjeld forvaltninga, til dømes forvaltningslova og økonomireglementet som gjeld i staten, jf. omtale under kap. 540. Rapportering til dei ulike departementa om bruken av budsjettmidlar skjer i årsmeldinga frå Sametinget.

Sametinget er mellom anna tillagt mynde gjennom samelova, reindriftslova og opplæringslova. Stortinget og regjeringa har likevel det overordna ansvaret for utviklinga av samepolitikken.

Overordna mål i samepolitikken

1 Samordne samepolitikken og vidareutvikle samarbeidsformer og konsultasjonar

Tilstandsvurdering

Samordningsutvalet for samiske spørsmål utgjer eit viktig nettverk i arbeidet med samepolitiske spørsmål på administrativt nivå. Kommunal- og regionaldepartementet har leiaransvaret og er sekretariat for utvalet. Samordningsutvalet blir kalla saman jamleg i samband med budsjettarbeid og utarbeiding av stortingsmeldingar, og elles etter behov alt etter kva saker som står på dagsordenen. Arbeidet i Samordningsutvalet blir supplert med bilateral kontakt mellom departementa i konkrete saker.

Det er viktig å understreke at når det ligg føre politiske avgjerder i samepolitiske saker, så har dei respektive fagdepartementa ut frå sektorprinsippet ansvaret for å følgje opp sakene. Det er innarbeidd rutinar som går ut på at Kommunal- og regionaldepartementet som koordineringsdepartement deltek på møte som blir haldne mellom Sametinget og fagdepartementa. Ved sida av det jamlege politiske arbeidet er det etablert faste møte på politisk nivå om budsjettet til Sametinget mellom Sametinget, Kommunal- og regionaldepartementet og andre aktuelle departement. Desse møta blir haldne før den første årlege budsjettkonferansen til regjeringa. Kommunal- og regionaldepartementet har ansvaret for å initiere og samordne dei nødvendige prosessane i budsjettsamanheng. Departementet utarbeider eit årleg rundskriv om behandlinga og samordninga av samiske saker i statsbudsjettet. I tillegg utarbeider departementet ein publikasjon med oversikt over dei samla løyvingane til samiske formål over budsjetta til dei ulike departementa.

Arbeidet med samiske og samiskrelaterte spørsmål skjer i dag innanfor ramma av målsetjinga til regjeringa om ein heilskapleg samepolitikk, der samane sjølve gjennom Sametinget og andre aktuelle organisasjonar er medspelarar og premissleverandørar. For å sikre at samiske interessentar får reell innverknad og høve til å vere med og ta avgjerder, legg regjeringa vekt på å involvere Sametinget og andre aktuelle organisasjonar på eit tidleg stadium i prosessen i samband med lovarbeid og liknande.

Regjeringa har gått inn for å konsultere samane i saker som kan få direkte verknad for dei. Retten til å bli konsultert i slike saker er nedfelt i ILO-konvensjon nr. 169 om urfolk og stammefolk i sjølvstendige statar (1989) artikkel 6. Det er i dag etablert møte og drøftingar både på politisk og på administrativt nivå mellom styresmaktene og Sametinget i ulike saker som har verknad for samane.

Strategiar og tiltak

Regjeringa er oppteken av at samarbeidsformene mellom regjeringa og Sametinget blir utvikla vidare, og at den folkerettslege plikta til å konsultere samane som urfolk blir følgd opp på ein tilfredsstillande måte. Regjeringa ser det som viktig at regjeringa og Sametinget saman kan bli samde om gode og tenlege prosedyrar for samarbeid i saker som har verknad for samiske interesser. Sametinget og Kommunal- og regionaldepartementet har derfor starta samtalar der formålet er å bli samde om retningslinjer for korleis konsultasjonar mellom statlege styresmakter og Sametinget skal gå føre seg i saker som har direkte verknad for samane.

Regjeringa har avgjort at det skal førast samtaler med Sametinget med sikte på å bli einige om ein mal for konsultasjonar i saker som er viktige for det samiske folk. I førte omgang arbeider Kommunal- og regionaldepartementet og Samtinget administrativt saman om å finne eit skriftleg grunnlagsmateriale som seinare skal danne grunnlaget for dei politiske samtalene.

Regjeringa og Sametinget er også samde om å sjå nærmare på prosedyrane i samband med utarbeidinga av budsjettet for Sametinget. Prosedyrar i samband med budsjettarbeid reiser ei rad særskilde spørsmål og problemstillingar, og vil derfor bli behandla i ein eigen prosess.

I samband med revisjon av reindriftslova og utarbeiding av ny minerallov vil regjeringa konsultere både Sametinget og Norske Reindriftssamers Landsforbund.

Departementet tek sikte på å utarbeide ein rettleiar for behandling av samiske saker etter at det er utarbeidd retningslinjer for konsultasjonar med Sametinget. Med utgangspunkt i det ansvaret Kommunal- og regionaldepartementet har for samordninga av samiske saker, vil rettleiaren vere eit hjelpemiddel for medarbeidarar på ulike nivå i forvaltninga i arbeidet med å identifisere og behandle saker som har med samiske forhold å gjere. Rettleiaren vil også omhandle konsultasjonar med Sametinget.

For å medverke til å betre samordningsarbeidet og skape eit medvit om samiske spørsmål har Kommunal- og regionaldepartementet i dei siste åra lagt vekt på å tilby seminar og faglege møte for medlemmene i Samordningsutvalet. Departementa utøver i dag samordningsfunksjonen på svært ulike måtar. Kommunal- og regionaldepartementet ønskjer i samarbeid med Samordningsutvalet å gjennomgå samordningsfunksjonen til utvalet.

2 Stimulere til aktiv bruk av samisk språk i fleire samanhengar

Tilstandsvurdering

Frå 1992 er samisk og norsk likeverdige språk, jf. samelova kap. 3. Innanfor forvaltningsområdet for samisk språk (kommunane Kåfjord, Kautokeino, Karasjok, Nesseby, Porsanger og Tana) er samisk og norsk likestilte språk. Tysfjord kommune i Nordland har søkt om å bli innlemma i det samiske forvaltningsområdet. Søknaden er til behandling i Kultur- og kyrkjedepartementet.

Sametinget forvaltar tilskot til samisk tolketeneste og tospråkleg forvaltning for å dekkje dei utgiftene kommunane og fylkeskommunane har i samband med dette. Frå 2002 har regjeringa auka dette tilskotet med til saman 22,2 mill. kr. Sametinget forvaltar i 2004 om lag 42 mill. kr til språktiltak, mellom anna til mange samiske språksenter, jf. omtale under kap. 540, post 50.

Regjeringa er særleg oppteken av at samisk språk skal vere synleg, og at språket skal nyttast i offentleg samanheng. Frå 2004 har Finnmark fylke tospråkleg (norsk og samisk) fylkesnamn. Kommunal- og regionaldepartementet opna samiskspråklege internettsider på ODIN 6. februar 2003, på samefolkets dag. I mai 2004 gjekk regjeringa eit steg vidare og opna dei overordna ODIN-sidene på samisk. Samisk er no eit språkval på lik linje med nynorsk på ODIN. Sjå www.dep.no/odin/samisk.

Kultur- og kyrkjedepartementet, Utdannings- og forskingsdepartementet og Kommunal- og regionaldepartementet gav hausten 2004 6 mill. kr til utvikling av eit samisk korrekturprogram for elektronisk tekstbehandling. Denne teknologien – grammatikk- og stavekontroll, orddelingsprogram og synonymordbok – er eit svært viktig hjelpemiddel for å ta vare på og utvikle samisk språk, og resultatet av dette prosjektet skal kome alle samiskspråklege databrukarar til gode. Sametinget skal drive dette fleirårige arbeidet, og yter også 5,3 mill. kr til prosjektet.

Noreg har saman med Sverige og Finland støtta eit felles opplegg for datastandardisering av samisk språk. Ei arbeidsgruppe som er etablert under Nordisk embetsmannsorgan for samiske spørsmål, skal samordne desse problemstillingane på nordisk nivå. Det er også oppretta ein nordisk samisk språkpris – Gollegiella. Prisen, som er på 100 000 norske kroner, blir delt ut for første gong i 2004.

Strategiar og tiltak

Fagdepartementa har ansvaret for å ta vare på samisk språk innanfor sine sektorar, i samarbeid med Sametinget. Kultur- og kyrkjedepartementet har eit generelt og overordna forvaltningsansvar for samiske språk gjennom forvaltninga av språkreglane i samelova. Kultur- og kyrkjedepartementet har også ansvaret for stadnamnlova og vil arbeide for å synleggjere samisk kultur og historie og samiske stadnamn.

Språkspørsmål er eit av dei viktigaste saksområda for regjeringa i samepolitikken. Regjeringa vil at samisk framleis skal vere eit levande språk, som blir brukt også i offentleg samanheng. Regjeringa forventar at offentlege verksemder legg til rette for skriftleg kommunikasjon på samisk. Fordi informasjonsteknologien er så sentral i vår tid, prioriterer regjeringa arbeidet med å leggje til rette for samisk i IT-samanheng. Regjeringa har som mål at alle offentlige register skal kunne registrere samiske namn, stadnamn og adresser korrekt, og at utvekslinga av slike data mellom registra skal fungere. Regjeringa bestemte derfor i juni 2003 at statlege etatar skal vurdere eigne behov for støtte for samisk språk i datasystema sine, og leggje til rette for samisk språk etter kvart som programvarer/plattformer blir oppgraderte. Det er dei samiske særteikna som mange av datasystema i dag ikkje taklar. For å gjere det enklare for offentlege verksemder å ta i bruk samisk, har Kommunal- og regionaldepartementet etablert Kompetansebasen for samisk og IT (samIT) – www.samit.no. Alle offentlege verksemder kan få hjelp frå samIT til å leggje til rette for samisk språk.

Gjennom Kompetansebasen for samisk og IT – samIT – følgjer Kommunal- og regionaldepartementet opp dei måla regjeringa har sett seg når det gjeld bruk av samisk språk. Mellom anna vil samIT lage ei oversikt over dei offentlege verksemdene som har eit godt samiskspråkleg tilbod til dei samiske brukarane sine.

Regjeringa har også bestemt at alle departement skal lage ein plan for omsetjing av egne lover og forskrifter innan 1. mars 2005 i tråd med samelova. For å gjere forvaltninga meir medviten om behovet for omsetjing, og for å gjere reglane om bruk av samisk språk betre kjende, vil departementa omtale pliktene som følgjer av språkføresegnene i samelova i tildelingsbreva til dei aktuelle statlege verksemdene. Statlege verksemder er også blitt oppmoda om å omsetje relevante forskrifter og kunngjeringar til samisk i tråd med samelova, og til å gjere den samiskspråklege informasjonen tilgjengeleg.

Før utgangen av 2004 skal alle departementa og Statsministerens kontor ha samiskspråkleg informasjon på dei samiske sidene på ODIN. I hovudsak vil tekst bli publisert på nordsamisk, men regjeringa vil også bruke lulesamisk og sørsamisk.

Kultur- og kyrkjedepartementet vil evaluere innføringa av språkreglane i samelova i samarbeid med Sametinget. Også bruken av samisk språk i statlege etatar skal vurderast i samband med evalueringa, som vil vere ferdig sommaren 2005. Eventuelle nye tiltak for å auke bruken av samisk vil bli vurderte på bakgrunn av resultata av evalueringa.

3 Auke kunnskapen om samiske forhold og synleggjere samisk kultur gjennom auka forsking og formidling

Tilstandsvurdering

Sjølv om fornorskingspolitikken i forhold til samane no er eit tilbakelagt stadium og målsetjinga er at norsk og samisk kultur skal vere likeverdige, er det ein del negative holdningar til samisk kultur som heng att frå fortida. Mange samar opplever framleis negative holdningar og intoleranse knytt til eigen identitet.

I ei undersøking gjennomført av Agenda på oppdrag frå Sametinget, Statskonsult og Kommunal- og regionaldepartementet blir det mellom anna konkludert med at det å registrere seg i manntalet er nært knytt til utviklinga av ein samisk identitet og samisk tilhøyrsle. Undersøkinga dokumenterer at verknadene av fornorskingspolitikken framleis hindrar samar i å ta i bruk dei politiske rettane dei har, jf. St.prp. nr. 1 (2003–2004).

Regjeringa bestemte 5. desember 2003 at samefolkets dag frå 6. februar 2004 skal vere offisiell flaggdag. Offisiell flagging på samefolkets dag synleggjer og skaper merksemd om samar og samiske forhold, ikkje minst i storsamfunnet.

Kommunal- og regionaldepartementet har sidan 2001 løyvt midlar til Noregs forskingsråd sitt program for samisk forsking (2001–2005), jf. nærmare omtale av målsetjinga for programmet under kap. 500, post 50 Forskingsprogram via Noregs forskingsråd. Når programperioden er omme, vil Forskingsrådet vurdere målsetjinga for programmet og innsatsen i dialog med samepolitiske og samiskfaglege miljø, og deretter vidareføre programmet i den noverande forma eller eventuelt justere programplanen.

Som ei følgje av sektorprinsippet har fleire departement og underliggjande etatar i gang FoU-arbeid om samiske forhold. Kommunal- og regionaldepartementet har løyvt midlar til Universitetet i Tromsø til ein levekårsstudie i Noreg. Studien er ein del av ei større levekårsundersøking blant urfolk i 11 arktiske regionar. Departementet har også gitt midlar til Nordlandsforsking for å få evaluert prosessar i samband med tildelinga av to oppdrettskonsesjonar for laks og aure lokaliserte til Musken i Tysfjord. Formålet med oppdrettskonsesjonane er å styrkje det lulesamiske samfunnet. Sametinget har fått tildelt midlar for å føre vidare prosjektet Samisk statistikk. Målsetjinga med prosjektet er å skaffe fram oppdatert og ny kunnskap om samiske forhold ved å leggje til rette for ei tenleg organisering av kvantitative data. For mellom anna å identifisere nærmare negative holdningar overfor samar og samiske forhold har departementet sett i gang ei undersøking om sjølvopplevd rasisme og diskriminering.

Forskingsprosjekta er finansierte over kap. 500, post 21 Spesielle forskings- og utgreiingsoppdrag og post 50 Forskingsprogram under Noregs forskingsråd i budsjettet for Kommunal- og regionaldepartementet.

Strategiar og tiltak

Regjeringa meiner at informasjon og kunnskap om samar og samisk kultur vil motverke negative holdningar til samane og samiske kulturuttrykk. Regjeringa ønskjer derfor å auke kunnskapen om samiske forhold, både i forvaltninga, i befolkninga generelt, og ikkje minst i utdanningssystemet.

Regjeringa legg til grunn at samiske barn og ungdommar blir sikra eit trygt identitetsgrunnlag, slik at den samiske kulturen og det samiske samfunnet kan utvikle seg vidare. Satsing på barn og ungdom vil vere eit prioritert område for regjeringa. Gjennom eit prosjekt med samiske «vegvisarar» vil regjeringa supplere andre informasjonstiltak ved å gi samisk ungdom i oppgåve å informere ikkje-samisk ungdom om samisk språk, kultur og samfunnsliv. Vegvisarane skal mellom anna besøkje vidaregåande skolar over heile landet. Tre samiske vegvisarar blei utnemnde under Riddu Riđđu-festivalen 2004. Ungdommane vil fungere som samiske vegvisarar i eitt år. Dei er administrativt knytte til Samisk høgskole i Kautokeino, som er ansvarleg for den praktiske gjennomføringa av prosjektet. Prosjektet vil bli vidareført i 2005, og ein tek sikte på å gjennomføre ei evaluering av ordninga etter tre år.

Kommunal- og regionaldepartementet og Sametinget samarbeider om ein holdnings- og informasjonskampanje om samar og samiske forhold. Denne kampanjen vil bli avslutta i 2005. Kampanjen tek først og fremst sikte på å oppnå ei betre rekruttering til samemanntalet og å få fleire kvinner inn i Sametinget.

Regjeringa ønskjer å kartleggje eksisterande kunnskap og forsking om årsaker til negative holdningar til samar og det samiske, og om korleis slike holdningar kan motverkast. I den grad det er behov for det, ønskjer regjeringa å setje i gang vidare FoU-verksemd på området, jf. handlingsplanen mot rasisme og diskriminering som blei lagd fram i juli 2002. Kommunal- og regionaldepartementet finansierer i 2004 ei undersøking om sjølvopplevd rasisme og diskriminering blant den samiske befolkninga i Noreg. Ein tek sikte på at undersøkinga skal halde fram i 2005.

Regjeringa etablerte Kompetansesenteret for rettane til urfolk i Kautokeino hausten 2002. Senteret blei offisielt opna 1. september 2003. Sentrale oppgåver for senteret er dokumentasjon, kunnskapsformidling og informasjon om rettane til samar og andre urfolk, jf. kap. 542, post 1. Regjeringa vil støtte opp om arbeidet i senteret.

Regjeringa vil også medverke til og støtte opp om arbeid som kan synleggjere samisk kultur og urfolkskulturar internasjonalt.

Regjeringa vil halde fram med å gi ut eit eige elektronisk informasjonsbrev om samepolitikken.

Samisk forsking skal få fram kunnskap og kompetanse som kan styrkje, ta vare på og utvikle det samiske samfunnet. Det er nødvendig at det heile tida skjer kvalitativt god og kritisk forsking med relevans for samiske samfunnsforhold, og at forskinga får fram eit kunnskapsgrunnlag for utvikling og utforming av den samepolitikken styresmaktene fører.

Samisk forsking må bringe fram tradisjonell samisk forståing og terminologi om natur og økologi i samiske område, og kunnskap om bruksformer, sedvanar og andre kulturelle forhold. Slik kunnskap kan vere avgjerande føresetnader for å kunne ta vare på og utvikle språket, kulturen og næringstilpassingane. Samisk tradisjonskunnskap er ein viktig kompetanse og eit supplement til tradisjonell akademisk forsking, og er grunnleggjande kunnskap med tanke på framtidig utvikling og innovasjon. I forskinga om samiske forhold bør det i større grad nyttast samisk språk, særleg der forskinga dreier seg om tradisjonelle kunnskapar, og når ein skal formidle resultata av forskinga til interesserte. Forskinga bør også rettast inn mot ulike tema som gjeld forholdet mellom storsamfunnet og det samiske samfunnet, medverke til utvikling og bruk av det samiske språket, også i IT-samanheng, ta vare på kjønnsperspektivet og få fram kunnskap om situasjonen til samiske kvinner i samfunnet.

Det er viktig å leggje til rette for etablering av ein samisk forskingsinfrastruktur og ei tenleg organisering av primær- og grunnlagsdata om samiske forhold, slik at data kan gjerast tilgjengelege for generell samfunnsplanlegging og forskingsformål.

Den årlege løyvinga frå departementet til Noregs forskingsråd sitt program for samisk forsking på 1,5 mill. kr blir føreslått auka til 2,5 mill. kr frå 2005. I prinsippet er Forskingsrådet også pliktig til å vurdere om samiske problemstillingar er relevante å forske på innanfor andre forskingsprogram.

I det nordiske samarbeidet om samiske saker vil det skje drøftingar med sikte på eit nærmare nordisk samarbeid om samisk forsking.

4 Styrkje samiske næringar

Tilstandsvurdering

Tradisjonelle samiske næringar, som reindrift, fiske, duodji osv., held ved like og dannar grunnlaget for samisk kultur. Ein nødvendig føresetnad for utvikling av samisk kultur og språk er nettopp at det finst næringar som er berekraftige og tilpassingsdyktige. Eit av trekka ved tradisjonell samisk næringsverksemd er ulike slags kombinasjonar av næringar.

Som urfolk har samane eit rettsleg vern mot alvorlege inngrep som kan hindre dei i å halde fram med det tradisjonelle næringslivet. Dette kjem av tolkinga som FNs menneskerettskomité har gjort av konvensjonen om sivile og politiske rettar artikkel 27.

Strategiar og tiltak

Det er viktig for regjeringa at tilhøva blir lagde til rette slik at samisk næringsliv skal kunne utviklast. Regjeringa vil sikre samisk næringsliv gjennom den generelle næringspolitikken. Det dreier seg mellom anna om å betre kapitaltilgangen og forenkle regelverk. Generelle verkemiddel, som skatte- og avgiftslette, verkar stimulerande også på samisk næringsliv. Samisk næringsliv er mellom anna prega av liten tilgang på kapital. Rentenedsetjingane har derfor vore viktige for næringslivet i samiske område. I St.meld. nr. 8 (2003–2004) om tiltaksona i Finnmark og Nord-Troms gjer regjeringa greie for innsatsen retta mot mellom anna næringslivet i området.

Regjeringa har også gått igjennom skatte- og avgiftsregimet for reindrifta med sikte på å auke verdiskapinga. Det er innført skattelette som er retta mot alle reindriftsutøvarar med inntekt frå reindrifta.

Regjeringa vil leggje til rette for ei utvikling i samiske område der bruk av tradisjonell kompetanse og moderne teknologi dannar ein del av grunnlaget for økonomisk fornying og vidare busetnad. Ei målretta satsing på kulturbasert næringsutvikling, og eit tettare samspel mellom næringslivet, FoU-miljø og kulturlivet, må knytast nært opp til ein politikk for ei berekraftig utvikling.

Regjeringa vil også ta omsyn til samisk næringsliv, samisk sedvane og tradisjon og samiske interesser i arbeidet med lover og forskrifter. I miljøvernarbeid og arbeid med verneregime vil regjeringa ta omsyn til samiske natur-, kulturminne- og kulturmiljøverdiar og sedvanar, jf. St.meld. nr. 33 (2001–2002). Eit døme på dette er forslaget frå regjeringa til endring i planlova (jf. Ot.prp. nr. 47 (2003–2004)) og føresegna om utgreiing av konsekvensar. Forslaget inneber at planar som har konsekvensar for samisk natur- og kulturgrunnlag, må konsekvensutgreiast.

5 Styrkje nordisk og internasjonalt samarbeid om og mellom urfolk

Tilstandsvurdering

Regjeringa har ført vidare det samarbeidet som i 2000 blei etablert mellom ministrar som er ansvarlege for samiske saker, og sametingspresidentane i Finland, Sverige og Noreg, der ein regelmessig orienterer om og drøftar samiske spørsmål av felles interesse. Samarbeidet har uformell, men nær tilknyting til Nordisk Ministerråd. Førebuing og oppfølging av saker er det Nordisk embetsmannsorgan for samiske spørsmål som tek seg av. Dette organet har også representasjon frå sametinga. Ansvaret for å kalle inn til og leie møta går på omgang mellom dei tre landa. Sametinga i Finland, Sverige og Noreg har oppretta eit felles samarbeidsorgan, Samisk parlamentarisk råd. Rådet har sju representantar frå kvart av dei tre Sametinga i Noreg, Sverige og Finland. Sametinga tek sikte på at rådet skal spele ei aktiv rolle i det internasjonale arbeidet.

Reindrifta som utøvast i dei arktiske områda er i mange urfolkssamfunn sjølve tradisjons- og kulturberaren, og den næringa som er den mest sentrale for å vidareføre deira tradisjon, kultur og levesett. Gjennom generasjonar har ulike urfolksgrupper erverva verdifull kunnskap om det å drive ein næring i eit varierande miljø med store klimatiske variasjonar og uforutsigbarheit. Reindrifta står overfor ein rekkje utfordringar av ulik karakter i dei forskjellige arktiske landa, samtidig som mange utfordringar er felles i dei sirkumpolare områda.

Noreg deltek aktivt i forhandlingane om ei FN-fråsegn om rettane til urfolk. Sametinget er representert i den norske forhandlingsdelegasjonen.

Strategiar og tiltak

Målsetjinga med det nordiske samarbeidet er å styrkje og utvikle samisk språk, kultur, næringar og samfunnsliv. Det blir vidare arbeidd med spørsmål som til dømes nordisk samordning av samiske læreplanar og læremiddel, i første omgang i faga samisk og duodji, ei nordisk fellesløysing til støtte for samiske teikn i datasystem, satsing på informasjon om samar og samiske forhold og samisk forsking. Ministrane og presidentane har oppretta ein nordisk samisk språkpris – Gollegiella – som ei påskjøning for og ei synleggjering av innsats og arbeid for samisk språk i dei nordiske landa og i Russland. Språkprisen vil bli utdelt annakvart år, første gongen i november 2004.

Med utgangspunkt i rapporten «Behov og grunnlag for en nordisk samekonvensjon» utnemnde ministrane og sametingspresidentane i november 2001 ei ekspertgruppe som skulle utarbeide utkast til ein nordisk samekonvensjon. I ekspertgruppa er det med to medlemmer frå kvart av landa, den eine av dei utpeikt av dei respektive sametinga. Ekspertgruppa vil avslutte arbeidet i slutten av 2005.

For å vidareføre reindrifta, og næringa si kultur og tradisjonar, er det avgjerande at næringa gis gode vilkår som grunnlag for ei langsiktig bærekraftig og livskraftig næring. Ein oppgåve vil vere å formidle kunnskap som er viktig for utøving av reindriftsnæringa i dag. Det er viktig at reindriftsutøvarane får tilgang til forsking og informasjon som kan styrkje reindrifta som næring i framtida.

Ein oppretthalding av næringa er avgjerande for framtida til mange urfolksgrupper. I alle arktiske land er det også behov for å spreie informasjon for å auke øvrige samfunnsinteressers kunnskap og forståing omkring reindriftas karakter, og reindriftas behov for å bli tatt omsyn til i m.a. nasjonale, regionale og lokale planprosessar.

Regjeringa freistar å medverke til at forhandlingane om FN-fråsegna om rettane til urfolk kan bli sluttførte innan utgangen av Det internasjonale urfolkstiåret (2004). Målsetjinga er at fråsegna skal medverke til å styrkje rettane til urfolk rundt om i verda. Regjeringa vil også støtte opp om det arbeidet som blir gjort av det permanente forumet for urfolk i FN.

Regjeringa vil i samsvar med St.meld. nr. 33 (2001–2002) og St.meld. nr. 34 (2001–2002) framheve områda forsking, språk, næringssamarbeid og IT-løysingar som viktige nordiske og internasjonale samarbeidsområde.

Budsjettforslag frå andre departement

Utdannings- og forskingsdepartementet har ansvaret for mange ulike ordningar som er viktige for samiske samfunn. Nokre av desse ordningane er øyremerkte til samiske formål. Mellom dei løyvingane som går særskilt til samiske formål, er løyvingane til Samisk høgskole og samisk vidaregåande skole, midlar til dekning av kommunane sine utgifter knytte til tospråklege elevar i grunnskolen og midlar til særskilde utviklingstiltak i det samiske utdanningsområdet. Det blir satsa mykje på IT og fjernundervisningstilbod. Regjeringa har som ein del av Kvalitetsreforma gjennomgått høgre samisk utdanning og forskinga ved Samisk høgskole og andre institusjonar. Regjeringa føreslår ei rad tiltak for å styrkje samisk utdanning og forsking, jf. St.meld. nr. 34 (2001–2002) og Innst. S. nr. 12 (2002–2003). Nordisk ministerråd har vedteke at alle nordiske institutt skal overdragast til vertsnasjonane, og at vertsnasjonane skal få eit auka ansvar for finansieringa av institutta. I perioden 2005–2007 trappar Nordisk ministerråd ned finansieringa av Nordisk Samisk Institutt. Føresetnaden er at det skal skje ein parallell auke i den norske finansieringa av instituttet over budsjettet til Utdannings- og forskingsdepartementet. Ein tek sikte på at den faglege verksemda ved Nordisk Samisk Institutt skal organiserast som ei eining ved Samisk høgskole frå 2005. Samisk forsking får støtte over kap. 285, post 52. Støtta blir i første rekkje gitt gjennom «Program for samisk forsking» (2001–2005). Forskinga under programmet, som omfattar både humanistisk og samfunnsvitskapleg forsking, skal medverke til kompetansebygging og rekruttering og stimulere til tverrfagleg samarbeid og samarbeid mellom ulike institusjonar. Spesiell merksemd er retta mot utvikling av samisk som vitskapsspråk. Det er ei auka satsing på formidling i den siste delen av programperioden.

Helsedepartementet vidarefører tiltak knytte til handlingsplanen «Mangfold og likeverd». Det er sett av 11 mill. kr i 2005, mot 10,7 mill. kr i 2004. Handlingsplanen gjeld for perioden 2002–2005. Eventuell vidareføring av planen skal avklarast i 2005. Departementet vidarefører planen om opptrapping av det psykiske helsevernet ved å etablere nasjonale kompetansebasar for tenester til samar i Karasjok og Lakselv. Departementet prioriterer etablering av ei familieavdeling og akuttplassar for ungdom. Departementet tek sikte på å setje av 18 mill. kr til dette formålet i 2005, mot 13 mill. kr i 2004.

Barne- og familiedepartementet auka løyvinga til Sametinget til tilskot til samiske barnehagar og informasjons- og utviklingsarbeid frå 8,4 mill. kr i 2003 til 10,7 mill. kr i 2004. Løyvinga ligg på om lag same nivå i 2005, og er prisjustert.

Miljøverndepartementet vidarefører ordninga med tilskot til samisk kulturminnearbeid, kap. 1429, post 50 Tilskot til samisk kulturminnevernarbeid. Tilskotsordninga skal sikre at det blir teke overordna kulturminnefaglege omsyn i arbeidet med samiske kulturminne og kulturmiljø. Midlane skal i hovudsak nyttast til vedlikehalds- og restaureringsarbeid. Løyvinga blei auka med 1 mill. kr til 2 mill. kr frå 2003. Det er føreslått at det blir sett av 2 mill. kr også i 2005. Midlane blir stilte til disposisjon for Sametinget gjennom tildelingsbrev frå Miljøverndepartementet. Den treårige prøveordninga der Sametinget får mynde etter kulturminnelova, blei evaluert i 2003 av NIBR. Forvaltningsordninga er forlengd ut 2004.

Reindriftsavtalen, som ligg under Landbruksdepartementet sitt ansvarsområde, inneber økonomiske tiltak i reindriftsnæringa på i alt 95 mill. kr, eksklusive midlar til tiltak mot radioaktivitet. Løyvinga svarer til løyvinga knytt til reindriftsavtalen 2003–2004. Frå reindriftsavtalen og Landbruksdepartementet blir det overført totalt 4 mill. kr til Samisk utviklingsfond. Over budsjettet til reindriftsforvaltninga er det føreslått sett av om lag 37,1 mill. kr til driftsutgifter i forvaltninga. Vidare er det føreslått ei løyving på om lag 3,2 mill. kr til vedlikehald av konvensjonsgjerda og 659 000 kr til drift av fjellstovene. Det er føreslått å setje av 11,5 mill. kr til omstillingstiltak i Indre Finnmark. Dette er ein auke på om lag 3,3 mill. kr. Bakgrunnen for denne auken er at ein vil følgje opp vedtaket i reindriftsstyret om eit høgste tal på rein i Vest-Finnmark reinbeiteområde. Midlane skal nyttast til å utbetale bonus til dei som med basis i ein driftsavtale frivillig reduserer talet på rein eller avviklar reindrifta, og til eit slaktetilskot på 5 kr per kg slakt til dei slakteria som slaktar rein frå dei tiltaksdistrikta som har inngått ein avtale med staten om ein reduksjon av talet på rein. I tillegg blir løyvinga nytta til å dekkje utgiftene til forlengd omstillingslønn.

Over budsjettet til Kultur- og kyrkjedepartementet er løyvinga til samiske kulturtiltak samla på éin post, og midlane blir overførte til Sametinget. Budsjettforslaget er på om lag 32,1 mill. kr. Forvaltninga av Samisk arkiv er føreslått overført frå Sametinget til Riksarkivaren etter ønskje frå Sametinget. I samband med dette er det foreslått ei overføring av 0,7 mill. kr til det statlige arkivverket. Departementet vil bidra med til saman 1,5 mill. kr til eit prosjekt for utvikling av samisk korrekturprogram i regi av Sametinget. I 2005 er det sett av 0,5 mill. kr til dette formålet. Til nytt austsamisk museum i Neiden (samisk tusenårsstad) er det føreslått løyvt 12 mill. kr. Prosjektet har ei kostnadsramme på 30 mill. kr, og museet skal etter planen stå ferdig i 2006. Løyvinga som går til Den norske kyrkja, skal også brukast til samisk kyrkjeliv. Driftsløyvinga som blir tildelt Kyrkjerådet, skal mellom anna finansiere verksemda til Samisk kyrkjeråd. Gjennom løyvinga til prestetenesta i kyrkja skal også det samiske folket sikrast kyrkjelege tenester. Av løyvinga til trusopplæring i regi av Den norske kyrkja skal det utviklast opplæringstilbod for den samiske befolkninga. Det blir ytt tilskot til Det norske Bibelselskap for omsetjing av Det gamle testamentet til nordsamisk. Støtta til samiske aviser er for 2005 på omlag 13 mill. kr.

Utanriksdepartementet gir over kap. 116, post 70 Tilskudd til internasjonale organisasjoner mellom anna støtte til «Urfolks deltaking i Arktisk råd mv.». Løyvinga kan brukast til å dekkje deltaking for Samerådet og utanlandske urfolksorganisasjonar i samband med møta i Arktisk råd. Løyvinga har i perioden 2001–2004 vore på kr 400 000 per år. Det blir føreslått å halde dette nivået ved lag også for 2005. Over kap. 163, post 71 Humanitær bistand og menneskerettigheter tildelte departementet i 2003 og 2004 1,2 mill. kr til Kompetansesenteret for rettane til urfolk. Løyvinga blir føreslått halden ved lag på om lag same nivå i 2005.

Justisdepartementet vil i 2005 setje av midlar til Rettshjelpskontoret for Indre Finnmark over kap. 470, post 72. Tilskotet for 2004 er på ca. 1,3 mill. kr. Ein tek sikte på å tildele eit tilsvarande beløp (prisjustert) i 2005. Departementet vil på same måten som i dei føregåande åra setje av særskilde midlar til politidistrikt som har kommunar i forvaltningsområdet for samisk språk. Midlane skal dekkje utgifter til det generelle meirarbeidet som bruken av to språk medfører for politiet, og utgifter til tiltak for å byggje opp kompetanse. Forskingsprosjektet «Samiske sedvaner og rettsoppfatninger» blei starta i 1997. Prosjektet er delt i to fasar. Resultatet av fase I, som er geografisk avgrensa til Finnmark fylke, er publisert som NOU 2001:34. Samerettsutvalet leier fase II av forskingsprosjektet «Samiske sedvaner og rettsoppfatninger» i områda sør for Finnmark.

Norgga sámepolitihka ovddasvástádusjuohkin ja oktiiordnen

Lea Gielda- ja guovlodepartemeantta ovddasvástádus oktiiordnet Norgga stáhta sámepolitihka. Juohke departemeanttas lea, dep­arte­meanttaid suorgeovddasvástádusprinsihpa vuođul, dattege geatnegasvuohta sámepolitihka čuovvolit iežas surggiid siskkobealde.

Ráđđehusa sámepolitihkka ja juolludusat departemeanttain sámi ulbmiliidda čilgejuvvojit ollásit prentosis «Juolludeamit sámi ulbmiliida 2005:s». Gielda- ja guovlodepartemeanttas lea vuođđolágalaš ovddasvástádus daid bušeaht­taruđaid geavaheamis mat juolluduvvojit kapihttalis 540 Sámediggi. Juolludusaid hárrái Sámediggái eará departemeanttain, lea juohke departemeantta fágastáhtaráđis vuođđolágalaš ovddasvástádus.

Sámediggi

Sámedikkis lea stuorra friddjavuohta álbmotválljen orgánan. Dat ii leat ráđđehusa vuollásaš orgána, ja danne ii leat ráđđehusas ovddasvástádus das mo Sámediggi doaibmá politihkalaččat ja makkár politihkalaš mearrádusaid dat dahká. Sámedikkis lea geatnegasvuohta čuovvut dábálaš njuolggadusaid mat gusket hálddahussii, ovdamearkan hálddašanlága ja stáhta ekonomiijanjuolggadusaid, gč. čilgejumi kap. 540. Bušeahttaruđaid geavaheami čilgen iešguđet departemeanttaide čuožžu Sámedikki jahkedieđáhusas.

Sámediggái lea fápmuduvvon váldi sámelága, boazodoallolága ja oahpahuslága vuođul. Stuorradikkis ja ráđđehusas lea dattege bajimuš ovddasvástádus ovddidit sámepolitihka.

Sámepolitihka bajimuš ulbmil

1. Oktiiordnet sámepolitihka ja ovddidit ovttasbargovugiid ja rá~~ádallamiid

Dili árvvoštallan

Sámi gažaldagaid oktiiordnenlávdegoddi lea dehálaš fierpmádat go bargá sámi gažaldagaiguin hálddahusdásis. Gielda- ja guovlodepartemeanttas lea ovddasvástádus dan jođihit ja leat dan čállingoddin. Oktiiordnenlávdegoddi gohččojuvvo čoahkkái jámma bušeahttabarggu ja stuorradiggedieđáhusaid ráhkadeami oktavuođas, ja muđui dan duohken makkár áššiiguin leat bargamin. Oktiiordnenlávdegotti barggu lassin sáhttá leat guovtti riikka departemeanttaid gaskasaš oktavuohta konkrehta áššiin.

Lea dehálaš deattastit ahte go leat dahkkojuvvon politihkalaš mearrádusat sámepolitihkalaš áššiin, de lea suorgeprinsihpa vuođul iešguđet áššáiguoski fágadepartemeanttaid ovddasvástádus čuovvolit áššiid. Lea dagalduvvan dakkár dáhpi ahte Gielda- ja guovlodepartemeanta oktiiordnendepartemeantan oassálastá Sámedikki ja fágadepartemeanttaid gaskasaš čoahkkimiin. Dábálaš politihkalaš barggu lassin lea mearriduvvon ahte Sámediggi, Gielda- ja guovlodepartemeanta ja eará áššáiguoski departemeanttat galget doallat fásta čoahkkimiid politihkalaš dásis Sámedikki bušeahta birra ovdal ráđđehusa vuosttaš jahkásaš bušeahttakonferánssa. Lea Gielda- ja guovlodepartemeantta ovddasvástádus álggahit ja oktiiordnet dárbbašlaš proseassaid bušeahta oktavuođas. Departemeanta ráhkada jahkásaš johtočállosa daid sámi áššiid meannudeami ja oktiiordnema birra mat leat stáhtabušeahtas. Dan lassin ráhkada departemeanta prentosa mas oaidná buot juolludemiid sámi ulbmiliidda iešguđet departemeanttain.

Odne bargojuvvo sámi ja sámiide guoski gažaldagaiguin ráđđehusa ulbmila rájáid siskkobealde čađahit ollislaš sámepolitihka, mas sámit ieža Sámedikki ja eará guovdilis organisašuvnnaid bokte leat oassálastit ja premissaaddit. Vai sámi beroštumit duođai besset váikkuhit ja ožžot liibba leat mielde mearrádusaid dahkat, atná ráđđehus dehálažžan mieldásahttit Sámedikki ja eará guovdilis organisašuvnnaid árrat láhkabarggu ja sullasaš bargguid prosessii.

Ráđđehus háliida ráđđádallat sámiiguin dakkár áššiin mat njuolgga gusket sidjiide. Vuoigatvuohta beassat cealkit oaivila dákkár áššiin lea nannejuvvon 1989-mannosaš ILO-konvenšuvnnas nr. 169 eamiálbmogiid ja čearddalaš álbmogiid hárrái iešmearrideaddji riikkain 6. artihkkalis. Dál leat ásahuvvon fásta čoahkkimat ja ráđđádallamat sihke politihkalaš ja hálddahuslaš dásis gaskal eiseválddiid ja Sámedikki iešguđetlágan áššiin mat gusket sámiide.

Strategiijat ja doaibmabijut

Ráđđehus háliida ahte ráđđehusa ja Sámedikki gaskasaš ovttasbargovuogit buoriduvvošedje, ja ahte álbmorievttálaš geatnegasvuohta ráđđádallat sámiiguin čuovvoluvvošii dohkálaččat. Ráđđehus átná dehálažžan ahte ráđđehus ja Sámediggi ovttas sáhttet gávdnat vuogas ja ávkkálaš ovttasbargovugiid áššiin mat váikkuhit sámi beroštumiid. Danne leatge Sámediggi ja Gielda- ja guovlodepartemeanta álggahan ságastallamiid maid ulbmil lea ovttas gávdnat njuolggadusaid maid vuođul stáhtalaš eiseválddit ja Sámediggi galget ráđđádallat dakkár áššiin mat njuolgga gusket sámiide.

Ráđđehus lea mearridan ahte áigu ráđđádallat Sámedikkiin gávnnahandihtii ráđđádallanmálle dakkár áššiin, mat leat deahálaččat sámi álbmogii. Álggus áigot Gielda- ja guovlodepartemeanta ja Sámediggi bargat hálddahuslaččat ovttas ráhkadit čálalaš vuođđomateriála, mii maŋŋil galgá leat politihkalaš ságastallamiid vuođđun.

Ráđđehus ja Sámediggi leat maiddái soahpan geahčadit daid bargovugiid mat doibmet go Sámedikki bušeahtta ráhkaduvvo. Bušeahttabarggu bargovuogit bohciidahttet sierralágan gažaldagaid ja čuolbmačilgehusaid, ja danne dat gieđahallojuvvojit sierra prosessan.

Boazodoallolága ođasmahttima ja ođđa minerálalága ráhkadeami oktavuođas háliida ráđđehus ráđđádallat sihke Sámedikkiin ja Norgga Boazosápmelaččaid Riikaservviin.

Departemeanta áigu ráhkadit bagadusa sámi áššiid meannudeami várás maŋŋágo njuolggadusat leat ráhkaduvvon ráđđádallamiid várás Sámedikkiin. Dannego Gielda- ja guovlodepartemeanttas lea ovddasvástádus oktiiordnet sámi áššiid, de šaddá dát bagadus leat veahkkin mielbargiide hálddahusa iešguđet dásis go sii galget dovdát ja meannudit sámiide guoski áššiid. Bagadus oaivada maiddái ráđđádallamiid Sámedikkiin.

Vai oktiiordnenbargu buorránivččii ja vai lassánivččii dihtomielalašvuohta sámi áššiid hárrái, lea Gielda- ja guovlodepartemeanta maŋimuš jagiid atnán dehálažžan fállat semináraid ja fágalaš čoahkkimiid oktiiordnenlávdegotti lahtuide. Departemeanttat čađahit dál oktiiordnendoaimmaset iešguđet láhkai. Gielda- ja guovlodepartemeanta háliida ovttasráđiid oktiiordnenlávdegottiin geahčadit lávdegotti oktiiordnendoaimma.

2. Arvvosmahttit olbmuid eambbo geavahit sámegiela eanet oktavuođain

Dili árvvoštallan

1992 rájes leat sámegiella ja dárogiella leamaš ovttaárvosaš gielat, gč. sámelága kap. 3. Sámegiela hálddašanguovllus (Gáivuona suohkanis, Guovdageainnu suohkanis, Kárášjoga gielddas, Unjárgga gielddas, Porsáŋggu gielddas ja Deanu gielddas) sámegiella ja dárogiella leat dásseárvosaš gielat. Divttasvuona suohkan Nordlánddas lea ohcan beassat sámi hálddašanguvllu suohkanin. Ohcama leat gieđahallamin Kultur- ja girkodepartemeanttas.

Sámediggi hálddaša doarjagiid sámi dulkonbálvalusaide ja guovttegielat hálddahusdoaimmaide gokčat daid goluid mat gielddain ja fylkkagielddain leat dulkoma ja guovttegielatvuođa geažil. 2002 rájes lea ráđđehus lasihan dán doarjaga oktiibuot 22,2 milj. ruvnnuin. Sámediggi hálddaša 2004 birrasiid 42 milj. ru gielladoaimmaide, earret eará máŋgga sámi giellaguovddážii, gč. čilgema kap. 540, poasttas 50.

Ráđđehus atná erenoamáš dehálažžan ahte sámegiela geavaheapmi galgá oidnot, ja ahte sámegiella galgá geavahuvvot almmolaš oktavuođain. Jagi 2004 rájes lea Finnmárkku fylkkas leamaš guovttegielat (dárogielat ja sámegielat) fylkkanamma. Gielda- ja guovlodepartemeanta rabai iežas sámegielat interneahttasiidduid ODINis guovvamánu 6. b. 2003, sámi álbmotbeaivvi. Miessemánus 2004 jotkkii ráđđehus iežas barggu ja rabai bajimuš ODIN-siidduid sámegillii. Dál sáhttá válljet sámegiela ODINis seamma bures go ođđadáru ge. Geahča www.dep.no/krd/samisk.

Kultur- ja girkodepartemeanta, Oahpahus- ja dutkandepartemeanta ja Gielda- ja guovlodepartemeanta juolludedje 2004 čavčča 6 milj. ru ráhkadahttit sámegiela korretuvraprográmma elektrovnnalaš teakstagieđahallamii. Dát teknologiija, giellaoahppa- ja stávenkontrolla, sátnejuohkinprográmma ja synomymasátnegirji lea hui mávssolaš veahkkeneavvu sámegiela seailluheamis ja ovddideamis, ja dán prošeavtta boađus galgá boahtit buot sámegielat dihtorastiide buorrin. Sámediggi galgá jođihit dán máŋggajagát prošeavtta, ja juolluda ge 5,3 milj. ru prošektii.

Norga lea ovttas Ruoŧain ja Suomain dorjon oktasaš sámegiela dáhtastandardiserenvuogádaga. Bargojoavku mii lea nammaduvvon Sámegažaldagaid davviriikkaid ámmátolbmoorgána vuollásažžan, galgá dáid čuolbmačilgehusaid oktiiordnet davviriikkalaš dásis. Lea maiddái ásahuvvon davviriikkaid sámi giellabálkkašupmi – Gollegiella. Bálkkašupmi mii lea 100 000 Norgga ruvnnu, geigejuvvo vuosttaš gearddi 2004.

Strategiijat ja doaibmabijut

Fágadepartemeanttain lea iežaset surggiin ovddasvástádus gozihit sámegiela dili ovttas Sámedikkiin. Kultur- ja girkodepartemeanttas lea oppalaš ja bajimuš ovddasvástádus hálddašit sámegiela go dat hálddaša sámi giellalága giellanjuolggadusaid. Kultur- ja girkodepartemeanttas lea maiddái ovddasvástádus báikenammalágas, ja dat áigu bargat dan ala ahte sami kultuvra ja historjá ja sámi báikenamat bohtet oidnosii.

Ráđđehus atná giellagažaldagaid oktan sámepolitihka deháleamos áššesuorgin. Ráđđehus háliida ahte sámegiella ain galgá leat ealli giella, mii maiddái geavahuvvo almmolaš oktavuođain. Ráđđehus vuordá ahte almmolaš ásahusat ovddidit vejolašvuođaid čálalaččat gulahallat sámegillii. Dannego diehtojuohkinteknologiija lea nu dehálaš dán áiggi, ráđđehus vuoruha fuolahit ahte sámegiela galgá sáhttit geavahit IT-oktavuođas. Ráđđehusa ulbmil lea ahte buot almmolaš registarat galget sáhttit registreret sámegiel namaid, báikenamaid ja čujuhusaid riekta, ja ahte dákkár dieđuid lonohallan gaskal departemeanttaid galgá doaibmat. Danne mearridii ráđđehus geassemánus 2003 ahte stáhta etáhtat galget árvvoštallat makkár doarjjadárbbut dain leat oaččohit sámegiela doaibmat iežaset dihtorvuogádagain. Etáhtat berrejit dahkat sámegiela geavaheami vejolažžan dađistaga go prográmmagálvvut/dihtorvuogádagat ođastuvvojit. Sámegiela erenoamáš čálamearkkaid han máŋga dálá dihtotvuogádaga eai hálddaš. Vai almmolaš ásahusaide šattašii álkit geavahišgoahtit sámegiela, lea Gielda- ja guovlodepartemeanta ásahan Sámegiela ja IT gelbbolašvuođabása (samIT) – www.samit.no. Buot almmolaš ásahusat galget oažžut veahki samIT:s dahkat sámegiela geavaheami vejolažžan.

Gielda- ja guovlodepartemeanta čuovvola dáid ulbmiliid Sámegiela ja IT gelbbolašvuođabásain samIT:in. Earret eará galgá samIT logahallat daid almmolaš ásahusaid main lea buorre sámegielat fálaldat geavaheaddjiidasaset.

Ráđđehus lea maiddái mearridan ahte buot departemeanttat galget plánet gullevaš lágaid ja láhkaásahusaid jorgaleami ovdal njukčamánu 1. b. 2005 sámelága vuođul. Vai hálddahus šattašii eambbo dihtomielalaš, ja sámegiela geavaheapmái guoski njuolggadusat šattašedje dovdomassii, háliida departemeanta máinnašit sámelága giellanjuolggadusaid geatnegagasvuođaid juolludanreivviin guoskevaš stáhta ásahusaide. Stáhta ásahusat ávžžuhuvvojit maiddái jorgalahttit áššáiguoski láhkaásahusaid ja almmuhemiid sámegillii sámelága vuođul, ja lágidit daid nu ahte dat leat olbmuid olámuttus.

Ovdal jagi 2004 loahpa galgá buot departemeanttain ja Stáhtaministara kantuvrras leat sámegielat diehtojuohkin ODINa sámegielat siidduin. Eanaš almmuhuvvo teaksta davvisámegillii, muhto ráđđehus háliida maiddái geavahit julevsámegiela ja oarjelsámegiela.

Kultur- ja girkodepartemeanta áigu ovttas Sámedikkiin árvvoštallat mo sámelága giellanjuolggadusat leat doaibman. Seamma árvvoštallamis, mii galgá leat gárvvis geasset 2005, galgá sámegiela geavaheapmi stáhta etáhtain ge árvvoštallojuvvot. Árvvoštallama bohtosiid vuođul ferte geahččat leat go ođđa doaibmabijut dárbbašlaččat lasihit sámegiela geavaheami.

3. Juohkit die~uid sámi dilálašvuo~aid birra ja čalmmustit sámi kultuvrra eanet dutkamiin ja gaskkustemiin

Dili árvvoštallan

Vaikko vel politihkka dáruiduhttit sámiid dál gullá vássánáigái ja ulbmil lea ahte norgga ja sámi kultuvra galget leat ovttaárvosaččat, de leat báhcán muhtun negatiiva guottut sámi kultuvrii vássán áiggis. Ollu sámit vásihit ain negatiiva guottuid ja eahpetoleránssa mat čuhcet sin identitehtii.

Iskkadallamis maid Agenda-nammasaš fitnodat lea čađahan Sámedikki, Statskonsult ja Gielda- ja guovlodepartemeantta ovddas, leat earret eará gávnnahan ahte čáliheapmi sámi jienastuslohkui čatnasa nannosit sámi identitehtii ja sámi gullevašvuođa ovdáneapmái. Guorahallan duođašta ahte dáruiduhttinpolitihka váikkuhusat cagget sámiid geavaheames daid politihkalaš vuoigatvuođaid mat sis leat, gč. St.prp. nr. 1 (2003–2004).

Ráđđehus mearridii juovlamánu 5. b. 2003 ahte sámi álbmotbeaivi galgá guovvamánu 6. b. 2004 rájes leat almmolaš leavgabeaivi. Almmolaš levgen sámi álbmotbeaivvi čalmmusta ja fuomášuhttá olbmuide sámiid ja sámiid dilálašvuođaid, erenoamážit stuorraservodagas.

Gielda- ja guovlodepartemeanta lea jagi 2001 rájes juolludan ruđaid Norgga dutkanráđi sámi dutkanprográmmii (2001–2005), gč. prográmmaulbmila ja áŋgiruššama lagat čilgejumi kap. 500 poasttas 50 Dutkanprográmmat Norgga dutkanráđi bokte. Maŋŋá prográmmaáigodaga áigu Dutkanráđđi árvvoštallat prográmma ulbmila ja bohtosiid ovttasráđiid sámepolitihkalaš ja sámefágalaš birrasiiguin, ja joatkkihit dan dálá hámis dahje vejolaččat muddet prográmmaplána.

Suorgeprinsihpa geažil lea moanat departemeanttain ja vuolit etáhtain DjO-áŋgiruššan (Dutkan ja ovddidanbarggu áŋgiruššan) sámi dilálašvuođaid birra. Gielda- ja guovlodepartemeanta lea juolludan Romssa universitehtii ruđaid čađahit eallineavttuid guorahallama Norggas. Dát iskkadallan lea oassi stuorát álgoálbmogiid eallineavttuid guorahallamis gaskkal 11 árktalaš guovllu. Departemeanta lea maid juolludan ruđa Nordlandsforskningen:i árvvoštallan dihtii proseassaid mat gusket luosaid ja dápmohiid biebmanlobiid addimii Moskuj Divttasvutnii. Biebmanlobiid ulbmil lea nannet julevsámi servodaga. Sámediggi lea ožžon ruđaid joatkit Sámi statistihkka-nammasaš prošeavtta. Prošeavtta ulbmil lea háhkat ođastuvvon ja ođđa dieđuid sámi dilálašvuođaid birra ja geahččalit lágidit kvantitatiiva dieđuid ulbmillaččat. Earret eará dovdán dihtii negatiiva miellaguottuid sámiide ja sámi dilálašvuođaide lea departemeanta álggahan guorahallama mas galgá iskat sámiid vásihan rasismma ja vealaheami.

Dutkanprošeavttat ruhtaduvvojit Gielda- ja guovlodepartemeantta bušeahta kap. 500, poasttas 21 Erenoamáš dutkan- ja guorahallandoaimmat ja poasttas 50 Norgga dutkanráđđi.

Strategiijat ja doaibmabijut

Ráđđehus oaivvilda ahte diehtojuohkin ja dieđut sámiid ja sámi kultuvrra birra váikkuhit daid negatiiva miellaguottuid vuostá mat leat sámiide ja sámi kultuvrii. Danne háliida ráđđehus lasihit dieđuid sámi dilálašvuođaid birra sihke hálddahusas, álbmogis oppalaččat ja erenoamážit oahpahusvuogádagas.

Ráđđehus atná dehálažžan ahte sámi mánáide galgá sihkkarastit oadjebas identitehtavuođu, nu ahte sámekultuvra ja sámi servodat ain sáhttet ovdánit. Ráđđehus vuoruha áŋgiruššama mánáid ja nuoraid várás. Sámi ofelaš-prošeavttain háliida ráđđehus eará diehtojuohkindoaibmabijuid lassin bidjat sámi nuoraid juohkit dieđuid dáža nuoraide sámgiela, sámi kultuvrra ja sámi servodateallima birra. Ofelaččat galget earret eará galledit joatkkaskuvllaid miehtá riikka. Golbma ofelačča nammaduvvojedje 2004 Riddu Riđđu-festiválas. Nuorat galget doaibmat sámi ofelažžan jagi. Hálddahuslaččat sii gullet Sámi allaskuvlii Guovdageidnui, mas lea ovddasvástádus čađahit prošeavtta geavatlaččat. Prošeakta joatkašuvvá 2005, ja ulbmil lea árvvoštallat ortnega golmma jagi geahčen.

Gielda- ja guovlodepartemeanta ja Sámediggi barget ovttas miellaguoddo- ja diehtojuohkinkampánnjain sámiid ja sámi dilálašvuođaid birra. Dát kampánnja loahpahuvvo 2005. Kampánnja deháleamos ulbmil lea oaččohit olbmuid čálihit iežaset sámi jienastuslohkui ja oččodit eanet nissoniid Sámediggái.

Ráđđehus háliida kártehit dálá dieđuid ja dutkamiid dan birra manne leat negatiiva miellaguottut sámiide ja sápmelašvuhtii, ja mo dáid guottuid galggašii vuosttaldit. Jus orru leamen dárbu, de háliida ráđđehus joatkit DjO-doaimmaid dán suorggis, gč. doaibmaplána rasismma ja vealaheami vuostá mii almmuhuvvui suoidnemánus 2002. GGD háliida 2004 ruhtadit iskkadallama Norgga sámiid gaskkas dakkár rasismma ja vealaheami birra maid sámit ieža leat vásihan. Jurdda lea ahte iskkadallan galgá joatkašuvvat 2005.

Ráđđehus ásahii Álgoálbmotvuoigatvuođaid gelbbolašvuođaguovddáža Guovdageidnui 2002 čavčča. Guovddáš rahppojuvvui almmolaččat čakčamánu 1. b. 2003. Guovddáža deháleamos doaimmat leat sámiide ja eará álgoálbmogiide guoski vuoigavuođaid dokumenteren, diehtogaskkusteapmi ja diehtojuohkin, gč. kap. 542, poastta 1. Ráđđehus háliida doarjut guovddáža barggu.

Ráđđehus áigu maiddái váikkuhit ja doarjut barggu mii sáhttá čalmmustit sámi kultuvrra ja álgoálbmotkultuvrra riikkaidgaskasaččat.

Ráđđehus áigu ain almmuhit elektrovnnalaš diehtojuohkinreivve sámepolitihka birra.

Sámi dutkan galgá háhkat máhtu ja gelbbolašvuođa mii nanne, bisuha ja ovddida sámi servodaga. Lea dehálaš ahte álot lea dakkár dutkan mii lea kvalitehta dáfus buorre ja krihtalaš ja mii guoská sámi servodatdiliide, ja ahte dutkan buvttada diehtovuođu man vuođul eiseválddit sáhttet ovddidit ja hábmet iežaset sámepolitihka.

Sámi dutkan galgá buktit ovdan sámi árbevirolaš áddejumi ja terminologiijaid sámeguovlluid luonddu ja ekologiija birra, ja dieđuid ealáhusvugiid, áigahaš álbmotdábiid ja eará kultuvrralaš dilálašvuođaid birra. Dát dieđut sáhttet leat mearrideaddji eavttut go áigu giela, kultuvrra ja ealáhusheivehemiid bisuhit ja ovddidit. Sámi árbediehtu lea dehálaš máhtolašvuohta ja lassi árbevirolaš akademihkalaš dutkamii, ja dat lea vuođđodiehtu go jurddaša boahtteáiggi ovddideami ja ođđahutkama. Sámi dutkan berre geavahit sámegiela eambbo, erenoamážit go dutká árbevirolaš máhtu, ja go gaskkusta dutkanbohtosiid geavaheaddjiide. Berre maiddái dutkat fáttáid mat gusket stuorraservodaga ja sámi servodaga gaskavuođaide, veahkehit sámegiela ovddideami ja geavaheami, maiddái IT-oktavuođas, gozihit sohkabealleperspektiivva ja háhkat eanet dieđuid sámi nissonolbmuid dilálašvuođaid birra servodagas.

Lea dehálaš láhčit diliid nu ahte lea vejolaš ásahit sámi dutkanvuođđostruktuvrra ja organiseret ulbmillaš primára dieđuid ja vuođđodieđuid sámi dilálašvuođaid birra, ja nu ahte dieđut leat olámuttus ja daid sáhttá ávkin atnit dábálaš servodatplánema ja dutkanulbmiliid oktavuođas.

Departemeantta jahkásaš juolludus Norgga dutkanráđi sámi dutkanprográmmii lea 1,5 milj. ru, ja evttohuvvo lasihit juolludusa 2,5 milj. ruvdnui jagi 2005 rájes. Prinsihpalaččat lea Dutkanráđi ovddasvástádus maiddái árvvoštallat dárbbu sámi čuolbmačilgehusaid dutkkahit eará dutkanprográmmaid siskkobealde.

Davviriikkaid sámi áššiide guoski ovttasbarggu olis galget leat ráđđádallamat, maid ulbmil lea oaččuhit áigálii lagat davviriikkalaš sámi dutkanovttasbarggu.

4. Buoridit sámi ealáhusaid vejolašvuođaid

Dili árvvoštallan

Árbevirolaš sámi ealáhusat nu mo boazodoallu, guolásteapmi, duodji jna. bisuhit sámi kultuvrra ja leat dan vuođđun. Ceavzilis ja heivehannávccalaš ealáhusat han leat sámi kultuvrra ja giela ovdáneami dárbbašlaš eaktun. Sámi árbevirolaš ealáhusaid okta dovdomearka lea máŋggabealat lotnolasealáhusaid heiveheamit.

Álgoálbmogin sámiin lea rievttálaš suodjalus stuorát sisabahkkemiid vuostá vai sáhttet joatkit árbevirolaš ealáhuseallimeaset. Dát čuovvu das mo ONa olmmošvuoigatvuođalávdegoddi lea dulkon siviila ja politihkalaš vuoigatvuođaid konvenšuvnna 27. artihkkala.

Strategiijat ja doaibmabijut

Ráđđehussii lea dehálaš ahte dilit láhččojit nu ahte sámi ealáhuseallin galgá sáhttit ovdánit. Ráđđehus áigu sihkkarastit sámi ealáhuseallima oppalaš ealáhuspolitihkainis. Dat guoská earret eará kapitálalassáneapmái ja njuolggadusaid álkideapmái. Dábálaš váikkuhangaskaoamit nu mo vearro- ja divatgeahpedeapmi ge ealáskahttet sámi ealáhuseallima. Sámi ealáhuseallima dovdomearka lea ahte unnán kapitála lea fidnemis. Danne leat reantovuolideamit leamaš hui dehálaččat sámeguovlluin. St.dieđáhusas nr. 8 (2003–2004) Finnmárkku ja Davvi-Romssa doaibmabidjoavádaga birra čilge ráđđehus iežas áŋgiruššama earret eará guovllu ealáhuseallima ovddidit.

Ráđđehus lea guorahallan boazoealáhusa vearro- ja divatnjuolggadusaid ge jus de árvobuvttadeami sáhtášii lassánahttit. Leat addán vearrogeahpádusa buot boazoeaiggádiidda geain lea sisaboahtu boazodoalus.

Ráđđehus áigu láhčit diliid nu ahte dagaha dakkár ovdáneami sámi guovlluin mas árbevirolaš gelbbolašvuohta ja ođđaáigásaš teknologiija lea ekonomalaš ovdáneami ja bistevaš ássama vuođu oassin. Ulbmillaš áŋgiruššan dakkár ealáhuseallima ovddidit man vuođđu lea kultuvra, lagat ovttasdoaibman gaskal ealáhuseallima, DjO-birrasiid ja kultuvrra, galgá čatnat čavgadit dakkár politihkkii man ulbmil lea ceavzilis ovdáneapmi.

Ráđđehus háliida maiddái váldit vuhtii sámi ealáhuseallima, sámi áigahaš álbmotdábiid, árbevieruid ja beroštumiid iežas láhka- ja láhkaásahusbarggustis. Birasgáhttenbarggus ja buot suodjalanbargguin áigu ráđđehus váldit vuhtii sámi luonddu-, kulturmuito- ja kulturbirasárvvuid ja áigahaš álbmotdábiid, gč. St.dieđ. nr. 33 (2001–2002). Dán ovdamearka lea ráđđehusa evttohus rievdadit plánalága (gč. Ot.prp. nr. 47 (2003–2004)), ja váikkuhusaid guorahallaneavttuid. Dát mearkkaša ahte plánat mat váikkuhit sámi luonddu- ja kulturvuođu, galget guorahallojuvvot váikkuhusaid dáfus.

5. Nannet davviriikkalaš ja riikkaidgaskasaš ovttasbarggu álgoálbmogiid birra ja ovttasbarggu gaskal álgoálbmogiid

Dili árvvoštallan

Ráđđehus lea joatkán ovttasbarggu mii 2000 ásahuvvui gaskal ministariid geaid ovddasvástádus lea sámepolitihkka, ja Suoma, Ruoŧa ja Norgga sámediggepresideanttaid vai sii jeavddalaččat sáhttet dieđuid lonohallat ja juohkit, ja digaštallat ja meannudit sámi áššiid main lea oktasaš beroštupmi. Ovttasbargu lea eahpeformálalaččat, muhto lahka čadnojuvvon Davviriikkaid Ministtarráđđái. Davviriikkalaš sámi áššiid ámmátolbmuid orgána ráhkkanahttá ja čuovvola áššiid. Sámedikkit leat maiddái ovddastuvvon dán orgánas. Ovddasvástádus gohččut čoahkkimiidda ja daid jođihit lea riikkain vurrolagaid. Suoma, Ruoŧa ja Norgga sámedikkit leat ásahan oktasaš ovttasbargoorgána, Sámi parlamentáralaš ráđi. Ráđis leat 7 áirasa Suoma, Ruoŧa ja Norgga guđege Sámedikkis. Sámedikkit áigot geahččalit ráđđái oaččohit aktiiva rolla riikkaidgaskasaš barggus.

Árktalaš guovlluid boazodoallu lea máŋgga álgoálbmotservodahkii deháleamos árbevieruid ja kultuvrra eaktudeaddji, ja dat ealáhus, mii eanemusat mearrida sin árbevieruid, kultuvrra ja eallinvuogi joatkima. Buolvvaid čađa leat sierranas álgoálbmotjoavkkut háhkan mávssolaš máhtolašvuođa ealáhusdoalus molsašuvvi birrasiin, main dálkkádat lea hirpmus molsašuddi ja eahpe­einnostuvvi. Boazodoalus leat ollu iešguđelágan hástalusat sierranas árktalaš riikkain, seammás go leat ollu oktasaš hástalusat sirkumpolára guovlluin.

Norga oassálastá aktiivvalaččat ON-julggaštusa šiehtadallamiin álgoálbmogiid vuoigatvuođaid birra. Sámediggi lea ovddastuvvon Norgga šiehtadallansáttagottis.

Strategiijat ja doaibmabijut

Davviriikkaid ovttasbarggu ulbmilin lea nannet ja ovddidit sámi giela, kultuvrra, ealáhusaid ja ealáhuseallima. Bargojuvvo viidáseappot dakkár gažaldagaiguin go oktiiordnet davviriikkaid sámi oahppoplánaid ja oahpponeavvuid, álggos sámegielas ja duojis, ovddidit davviriikkalaš oktasaščovdosa dasa mii guoská sámi čálamearkkaid geavaheapmái dihtorvuogádagain, áŋgiruššat diehtojuohkima sámiid ja sámi dilálašvuođaid birra ja sámi dutkama. Ministarat ja presideanttat leat ásahan davviriikkalaš sámi giellabálkkašumi Gollegiela bálkkašettiin ja čalmmustettiin rahčama ja bargama sámegiela ovddidit davviriikkain ja Ruoššas. Giellabálkkašupmi geigejuvvo juohke nuppi jagi, vuosttaš geardde skábmamánus 2004.

Raportta «Behov og grunnlag for en nordisk samekonvensjon» (davviriikkalaš sámekonvenšuvnna dárbu ja vuođđu) vuođul nammadedje ministarat ja sámediggepresideanttat skábmamánus 2001 áššedovdiid joavkku mii galggai ráhkadit davviriikkalaš sámekonvenšuvnna álgoevttohusa. Áššedovdiid joavkkus leat guokte lahtu juohke riikkas, nuppi lahtu nammada juohke sámediggi. Áššedovdiid joavku loahpaha iežas barggu jagi 2005 loahpageahčen.

Vai ain ovdánivčče boazodoallu, dan kultuvra ja árbevierut, de lea mearrideaddji ahte ealáhus oažžu buriid eallineavttuid ja dakkár eavttuid, mat sáhttet leat guhkesáiggi ceavzilis ja eallinnávccalaš ealáhusa vuođđun. Okta bargamušain lea gaskkustit máhtu, mii lea mávssolaš dálá boazodollui. Lea dehálaš ahte boazodoallit ávkašuvvet dutkanbohtosiiguin ja dieđuiguin, mat sáhttet nannet boazodoalu boahtteáiggi ealáhussan.

Ealáhusa bisuheapmi mearrida máŋgga álgoálbmotjoavkku boahtteáiggi. Buot árktalaš riikkain lea diehtojuohkin dehálaš vai buorránivčče eará servodatberošteaddjiid dieđut ja áddejupmi boazodoalu mihtilmasvuođa birra, ja vai boazodoalu dárbbut vuhtiiváldojuvvošedje earret eará riikkalaš, guovlolaš ja báikkálaš plánaproseassain.

Ráđđehus geahččala váikkuhit ahte ONa álgoálbmotvuoigatvuođaid julggaštusa ráđđádallamiid sáhttá loahpahit ovdalgo Riikkaidgaskasaš álgoálbmotlogijahki nohká 2004. Ulbmil lea ahte julggaštus dagahivččii ahte álgoálbmogiid vuoigatvuođat miehtá máilmmi nannejuvvošedje. Ráđđehus áigu maiddái doarjut dan barggu maid ONa bissovaš álgoálbmotforum dahká.

Ráđđehus čujuha St.dieđ. nr. 33 (2001–2002) ja St.dieđ. nr. 34 (2001–2002) ja deattuha ahte dutkan, giella, eláhusovttasbargu ja IT-čovdosat galget leat dehálaš davviriikkalaš ja riikkaidgaskasaš ovttasbargosuorggit.

Eará departemeanttaid bušeahttaevttohusat

Oahpahus- ja dutkandepartemeanttas lea ovddasvástádus máŋgga ortnegis mat leat dehálaččat sámi servodagaide. Muhtumat dain ortnegiin leat várrejuvvon sámi ulbmiliidda. Daid juolludusaid gaskkas mat mannet aivve sámi ulbmiliidda, leat juolludusat Sámi allaskuvlii ja sámi joatkkaskuvlii, juolludusat buhtadit gielddaid goluid guovttegielat oahppiide vuođđoskuvllas ja juolludusat sierra ovddidandoaibmabijuide sámi oahpahusguovllus. Ollu ruhta biddjojuvvo IT:i ja gáiddosoahpahussii. Ráđđehus lea Kvalitehtaođastusa oassin árvvoštallan sámi oahpahusa ja dutkama Sámi allaskuvllas ja eará ásahusain. Ráđđehus evttoha doaibmabijuid mat galggašedje nannet sámi oahpahusa ja dutkama, gč. St.dieđ. nr. 34 (2001–2002) ja Innst. S. nr. 12 (2002–2003). Davviriikkaid ministtarráđđi lea mearridan ahte buot davviriikkalaš instituhtat galget addojuvvot dan riikii, gos instituhtta lea, ja ahte dain riikkain galgá leat eanet ovddasvástádus ruhtadit instituhtaid. Áigodagas 2005–2007 Davviriikkaid ministtarráđđi geahpeda iežas juolludeami Sámi Instituhttii. Dat eaktuda seamma ollu lassáneami Norgga ruhtajuolludeamis instituhttii Ohpahus- ja dutkandepartemeantta bušeahta bokte. Ulbmil lea ahte Sámi Instituhta fágalaš doaibma galgá organiserejuvvot Sámi allaskuvlla ovttadahkan jagi 2005 rájes. Sámi dutkan oažžu doarjaga kap. 285, poasttas 52. Eanaš doarjja boahtá «Sámi dutkanprográmmas» (2001–2005). Prográmma dutkan, mii lea sihke humanisttalaš ja servodatdieđalaš dutkan, galgá ovddidit gelbbolašvuođahuksema ja geasuhit eambbo dutkiid ja arvvosmahttit fágaidrastásaš ovttasbarggu ja ásahusaid gaskasaš ovttasbarggu. Sierra fuolla lea ovddidit sámegiela dieđagiellan. Prográmmaáigodaga loahpas lassána gaskkustanáŋgiruššan.

Dearvvašvuođadepartemeanta joatká doaibmabijuid mat čatnasit doaibmaplánii «Máŋggabealatvuohta ja ovttaárvosašvuohta». Dasa lea várrejuvvon 11 milj. ru 2005, 10,7 milj. ru ektui 2004. Doaibmaplána áigodat lea 2002–2005. Vejolaš joatkin galgá čielgat jagi 2005. Departemeanta joatká plána viiddidit psyhkalaš dearvvašvuođasuodjalusa Kárášjogas ja Leavnnjas riikkalaš gelbbolašvuođabásan, mat galget bálvalit sámiid. Departemeanta vuoruha bearašossodaga ja nuoraid fáhkalašsajiid ásaheami. Departemeanta áigu várret 18 milj. ru dása 2005, 13 milj. ru ektui 2004.

Mánáid- ja bearašdepartemeanta lasihii juolludeami Sámediggái maid Sámediggi sáhtii geavahit sámi mánáidgárddiide ja diehtojuohkin- ja ovddidanbargui, 8,4 milj. ru rájes 2003 gitta 10,7 milj. ruvdnui 2004. Juolludeapmi lea sullii seammá go 2005, ja lea haddemuddejuvvon .

Birasgáhttendepartemeanta joatká juolludeami sámi kulturmuittuid suodjalanbargguide, kap.1429, poasta 50 Ruhtadoarjja sámi kulturmuittuid suodjalanbargguide. Doarjjaortnet galgá sihkkarastit ahte adnojuvvojit bajimuš kulturmuitofágalaš deasttat go bargá sámi kulturmuittuiguin ja kulturbirrasiiguin. Ruđat galget eanaš geava­huvvot bajásdoallan- ja divodanbargguide. Juolludus lea lasihuvvon 1 milj. ruvnnuin 2 milj. ruvdnui 2003 rájes. Evttohuvvo ahte 2 milj. ru várrejuvvo 2005 ge. Ruđat sirdojuvvojit Sámediggái juolludanreivviin Birasgáhttendepartemeanttas. Dan golmma jagi geahččaladdanortnega mas Sámediggi lei ožžon válddi kulturmuitolága vuođul, árvvoštalai NIBR 2003. Dát hálddahusortnet jotkojuvvo jagi 2004 lohppii.

Boazodoallošiehtadusas mii gullá Eanadoallodepartemeantta ovddasvástádusviidodahkii, leat ekonomalaš doaimmat boazodoalus sullii 95 milj. ru ovddas, earret ruđaid doaibmabijuide radioaktiivavuođa vuostá. Dát vástida boazodoallošiehtadusa 2003–2004 juolludeami. Boazodoallošiehtadusas ja Eanadoallodepartemeanttas juolluduvvo oktiibuot 4 milj. ru Sámi ovddidanfondii. Boazodoallohálddahusa bušeahta badjel lea juolluduvvon 37,1 milj. ru hálddahusa doaibmagoluid ruhtadeapmái. Muđui lea juolluduvvon 3,2 milj. ru rádjasoahpamušáiddiid (konvenšuvdnaáiddiid) čavddisin doallamii ja 659 000 ru duottarstobuid bajásdoallamii. Evttohuvvo maiddái 11,5 milj. ru nuppástuhttindoaimmaide Sis-Finnmárkkus. Dát lea sullii 3,3 milj. ruvdnosaš lassáneapmi. Dán lassáneami duogáš lea boazodoallostivrra mearrádusa čuovvoleapmi čađahit alimus boazologu Oarje-Finnmárkku boazoguovllus. Ruđaid galgá máksit bonusin sidjiide geat eaktodáhtolaččat doallošiehtadusa vuođul geahpedit boazologu dahje heaittihit boazodoalu, ja 5 ruvdnosaš njuovvanlasáhussan juohke njuvvojuvvon kilos daidda njuovahagaide, mat njuvvet daid doaibmabidjoorohagaid bohccuid, main lea šiehtadus stáhtain geahpedit boazologu. Lassin galgá juolludeami geavahit buhtadit goluid guhkiduvvon nuppástuhttinbálkkáide.

Kultur- ja girkodepartemeantta bušeahtas evttohuvvo ahte juolludeamit sámi kulturdoaibmabijuide čohkkejuvvojit ovtta postii ja sirdojuvvojit Sámediggái. Bušeahttaevttohus lea sullii 32,1 milj. ru. Sámi arkiivva hálddašeapmi lea evttohuvvon sirdojuvvot Sámedikkis Riikaarkivárii Sámedikki dáhtu mielde. Dan oktavuođas lea evttohuvvon sirdit 0,7 milj. ru stáhta arkiivii. Departemeanta doarju oktiibuot 1,5 milj. ruvnnuin sámi korrektuvraprográmma ovvdidanprošeavtta Sámedikki olis. Dán ulbmilii lea 2005 várrejuvvon 0,5 milj. ru. Ođđa Nuortasámi dávvirvuorkái Njávdámii (sámi jahkeduhátbáikái) lea evttohuvvon juolluduvvot 12 milj. ru. Prošeavtta gollorámma lea 30 milj. ru, ja musea galgá leat gárvvisin 2006. Juolludeapmi Norgga girkui galgá maiddái geavahuvvot sámi girkoeallimii. Doaibmajuolludeapmi mii juolluduvvo Girkoráđđái, galgá earret eará ruhtadit Sámi girkoráđi doaimma. Juolludeapmi girku báhppabávalussii galgá maiddái vuhtiiváldit sámeálbmoga girkobálvalusa dárbbuid. Dan juolludusas maid Norgga girku oažžu oskooahpahussii, galget ráhkaduvvot oahpahusfálaldagat sámi álbmogii. Juolluduvvo ruhtadoarjja Norgga Biibbalselskáhppái mii lea jorgalahttimin Boares testameantta davvisámegillii. Doarjja sámi aviissaide 2005 lea sullii 13 milj.ru.

Olgoriikadepartemeanta juolluda kap.116, poasttas 70 Doarjja riikkaidgaskasaš organisašuvnnaide, earret eará «Urfolks deltaking i Arktisk råd mv.» (álgoálbmogiid oassálasitimii Árktalaš ráđis jna.). Juolludeami sáhttet Sámiráđđi ja olgoriikka álgoálbmotorganisašuvnnat geavahit čoahkkimastimii Árktalaš ráđis. Juolludeapmi lea 2001–2004 leamaš 400 000 ru jahkái. Evttohuvvo doalahit dán dási 2005 ge. Kap. 163, poastta 71 bokte Humanitára veahkki ja olmmošvuoigatvuođat, juolludii departemeanta 2003 ja 2004 1,2 milj. ru Álgoálbmotvuoigatvuođaid gelbbolašvuođaguovddážii. Evttohuvvo doalahit juolludeami seamma dásis 2005.

Justiisadepartemeanta áigu 2005 juolludit ruđaid Sis-Finnmárkku Riekteveahkkekantuvrii kap. 470, poastta 72 bokte. Doarjja 2004 lea sullii 1,3 milj. ru. Jurdda lea juolludit sullasaš sumi (haddemuddejuvvon) 2005. Departemeanta áigu nu mo maŋimuš jagiid ge várret vásedin ruđaid politiijaguovlluide main leat gielddat sámegiela hálddašanguovllus. Ruđat galget geavahuvvot gokčat oppalaš lassebarggu goluid maid guovttegielatvuohta dagaha politiijaide, ja gokčat gelbbolašvuođa bajidandoaimmaid goluid. Dutkan­pro­šeakta «Sámi áigahaš álbmotdábit ja riekteoainnut» álggahuvvui 1997. Prošeakta lea juhkkojuvvon guovtti muddui. 1. muttu bohtosat prošeavttas, mii lea geográfalaččat ráddjejuvvon Finnmárkku fylkii, leat almmustuvvan NAč 2001:34-nammasažžan. Sámi vuoigatvuođalávdegoddi jođiha 2. muttu mii lea dutkanprošeakta «Sámi áigahaš álbmotdábit ja riekteoainnut» guovlluin Finnmárkku fylkka lulábealde.

Budsjettforslag for 2005 – prioriteringar

Tiltak og innsats under mange departement er viktige i regional- og distriktspolitikken. Regjeringa legg stor vekt på å samordne denne innsatsen, slik at tiltaka i sum utgjer ein heilskapleg og målretta politikk for regional utvikling. Regional- og distriktspolitikken skal medverke til å sikre busetnad og verdiskaping i alle delar av landet. Dei midlane som er sette av under programkategori 13.50 Regional- og distriktspolitikk, er eit supplement til dei ordinære sektorbudsjetta, og skal nyttast til tiltak som har ei særleg regional- og distriktspolitisk grunngiving.

Målet med midlane under programkategori 13.50 er å medverke til regional utvikling ved å utløyse meir av det verdiskapingspotensialet som finst i regionane, og medverke til å skape meir attraktive regionale miljø og stader med gode bu- og leveforhold.

Prioriteringane for 2005 er i samsvar med dei strategiane som blei lagde i kommunal- og regionalministeren si distrikts- og regionalpolitiske utgreiing for Stortinget i 2002, regjeringa sin plan for ein heilskapleg innovasjonspolitikk og St.prp. nr. 51 (2002–2003) Virkemidler for et innovativt og nyskapende næringsliv. I 2005 vil regjeringa leggje særleg vekt på tiltak som stimulerer innovasjon og nyskaping.

Hovudutfordringane i 2005 blir

• å arbeide med næringsretta utviklingstiltak i område som har fått auka arbeidsgivaravgift, og å følgje opp transportstøtteordninga

• å leggje til rette for ein heilskapleg innovasjonspolitikk og vekstkraftige regionar

• å følgje opp ansvarsreforma og forsøk med differensiert oppgåvefordeling

• å følgje opp område med særlege utfordringar knytte til omstilling

Regjeringa føreslår ei løyving på 2 316,6 mill. kr for 2005. Dette er ein auke på 673,8 mill. kr, dvs. 41 pst., i forhold til Saldert budsjett 2004, og ein auke på 572,3 mill. kr, dvs. 33 pst., i forhold til revidert budsjett 2004. Regjeringa føreslår i tillegg at departementet kan gi tilsegner om tilskot på ytterlegare 255 mill. kr til næringsretta utviklingstiltak og 300 mill. kr til transportstøtte. Desse tilskota vil fyrst kome til utbetaling i 2006 eller seinare år.

Tidlegare SND, no Innovasjon Noreg, har hatt større tap på den distriktsretta risikolåneordninga i 2002 og i første halvår 2003 enn tidlegare år. Tapa har i hovudsak samanheng med konjunkturane i norsk økonomi. Innovasjon Noreg har i ein gjennomgang av porteføljen avdekt at det er behov for ei tilleggsløyving for at tapsfonda skal spegle risikoen i porteføljen. Regjeringa vil kome tilbake til dette i nysalderinga av budsjettet for 2004.

Mål og strategiar i regional- og distriktspolitikken

Noreg er eit land med store regionale variasjonar og eit rikt mangfald. Gjennom regional- og distriktspolitikken vil regjeringa ta vare på og vidareutvikle dette mangfaldet.

For å sikre den samla verdiskapinga i nasjonen er det viktig å ha verksemd i alle delar av landet. Regjeringa vil stimulere til omstilling, innovasjon og nyskaping for å kunne ta ut ein større del av vekstpotensialet og medverke til at ungdom og kvinner i større grad får etablere eigne verksemder. Også innvandrarane skal kunne utnytte sitt potensial betre enn i dag.

Siktemålet med den statlege innsatsen er å leggje til rette for at enkeltmenneske, verksemder og institusjonar kan verke og skape verdiar for seg sjølve og for samfunnet. Regjeringa vil leggje forholda til rette slik at den enkelte har reell fridom til å busetje seg og arbeide der ho eller han ønskjer. For regjeringa er det eit mål å demme opp for ei utvikling der Osloregionen held fram med å vekse mykje raskare enn resten av landet. Målet er å få til ei utvikling i dei neste tjue åra som er meir balansert, og som gir vekst i folketalet i alle landsdelar. Regjeringa vil medverke til å vidareutvikle vekstkraftige regionar i alle delar av landet og ta vare på hovudtrekka i busetnadsmønsteret, slik at det blir mogleg å ta ut det verdiskapingspotensialet som finst. For distrikta vil det vere viktig å trekkje til seg unge i etableringsfasen.

Globaliseringa og auka internasjonal konkurranse gjer at mange næringar og regionar er sårbare for endringar i rammevilkåra. Regjeringa har som mål at dei generelle rammevilkåra skal vere konkurransedyktige og stabile. Rammevilkåra skal syte for at det skjer ei effektiv ressursutnytting i økonomien. Gjennom ei sterkare målretting av verkemidla vil regjeringa kompensere for system- og marknadssvikt og utløyse samfunnsøkonomisk lønnsame prosjekt, og på den måten medverke til at alle delar av landet kan få ei positiv utvikling og likeverdige vilkår når det gjeld deltaking i konkurransen. Hovudansvaret for verdiskapinga i Noreg ligg hos enkeltmennesket, i den enkelte bedrift og i den enkelte region. Lokalsamfunn kan bli stilte overfor store ufordringar på grunn av svikt i næringsgrunnlaget og stor fråflytting. Innbyggjarane i desse lokalsamfunna skal da vere trygge på at fellesskapet stiller opp og medverkar aktivt i ein omstillingsperiode, fram til lokalbefolkninga igjen kan ta hovudansvaret for eiga utvikling. Også på stader med nedgang i folketalet skal det vere trygt og godt å bu. Uavhengig av kvar ein bur, skal den enkelte vere trygg på at han eller ho har tilgang til grunnleggjande offentlege tenester, som utdanning og helse- og omsorgstenester. Regjeringa vil sikre grunnlaget for likeverdige levekår, og da først og fremst gjennom det kommunale inntektssystemet.

Regjeringa legg vekt på at politiske avgjerder skal takast så nær dei avgjerdene vedkjem, som mogleg. Derfor ønskjer regjeringa å delegere meir mynde nedover i statsforvaltninga og desentralisere meir ansvar og fleire oppgåver til kommunesektoren.

Regjeringa vil arbeide etter desse hovudstrategiane i regional- og distriktspolitikken:

• etablere rammevilkår som er så gode at verksemder, kapital og arbeidskraft blir verande i Noreg, og som gjer Noreg attraktivt for utanlandske investeringar

• satse sterkare på regionar og senter som har vekstpotensial. Vi vil styrkje vekstkrafta der ho alt finst, og samtidig sikre grunnlaget for gode levekår i alle delar av landet.

• prioritere verkemiddel som kan medverke til å styrkje evna til innovasjon og nyetablering i alle delar av landet, med vekt på å nå potensielle nyskaparar og entreprenørar

• delegere og desentralisere meir ansvar og fleire oppgåver til regionalt og lokalt nivå

Tilstandsvurdering – utviklinga i folketalet, sysselsetjinga og næringsstrukturen

I tilstandsvurderinga har departementet sett på utviklinga i folketal, sysselsetjing og næringsstruktur. Desse faktorane er nært knytte opp mot viktige regionalpolitiske mål, mellom anna målet om busetnadsmønster. Det er ein nær samanheng mellom utviklinga i folketalet og storleiken på sysselsetjinga. Dette heng igjen saman med kvar i landet det er mogleg å ta ut det verdiskapingspotensialet som finst. Vidare er sysselsetjinga ein god indikator for verdiskaping.

Årsakene til endringar i busetnaden og folketalet i ulike delar av landet er mange. Utviklinga i folketalet i eit område er avhengig av talet på kvinner i fødedyktig alder, av kor stor del av befolkninga som tilhøyrer ulike aldersgrupper, og av forholdet mellom innflytting og utflytting. Faktorar som påverkar kvar enkeltpersonar og familiar vel å busetje seg, er mellom anna kva høve som finst til å ta utdanning og skaffe seg arbeid, men også ønske om å bu på bestemte stader. Flytteundersøkingar viser at arbeidsløyse aleine sjeldan er ei direkte årsak til at folk flyttar, men tilgang på arbeidsplassar er likevel ein nødvendig føresetnad for busetjing og utvikling i folketalet på lengre sikt. Utviklinga i sysselsetjinga i eit område kan vi også sjå på som eit uttrykk for vekstkrafta i området.

I tilstandsvurderinga legg departementet såleis vekt på å vurdere utviklingstrekk på arbeidsmarknaden ut frå sysselsetjing, arbeidsløyse og næringsstruktur i ulike delar av landet. I tillegg vil det vere fokus på regionar med særlege omstillingsutfordringar. Utviklinga på arbeidsmarknaden dannar eit grunnlag for regional- og distriktspolitisk innsats. Vurderinga er knytt til landsdelar, til sentralitet og til ulike typar av bu- og arbeidsmarknadsregionar

Utviklinga i folketalet

Landet sett under eitt har hatt ein vekst i folketalet på i underkant av 6 pst. i den siste tiårsperioden, men veksten er ujamt fordelt mellom landsdelane, jf. tabell 3.25. Likevel har ikkje sentraliseringa halde fram i same tempo som tidlegare i den siste femårsperioden. Alle landsdelar utanom Nord-Noreg har hatt vekst i den siste tiårsperioden. Den nedgangen vi hadde i den første femårsperioden i Nord-Noreg, stoppa opp i den siste femårsperioden. Skilnadene i den prosentvise veksten mellom landsdelane er derfor blitt mindre. Den største veksten finn vi framleis på Austlandet.

Dei fleste fylka har hatt ein auke i folketalet, men både Finnmark og Nordland hadde nedgang i heile tiårsperioden, jf. vedlegg 2. Oslo, Akershus og Rogaland hadde den sterkaste veksten i tiårsperioden. Elles hadde fylka Hedmark, Oppland og Nord-Trøndelag nedgang i den første femårsperioden, medan Sogn og Fjordane hadde ein nedgang i den siste femårsperioden.

Det er ei ujamn fordeling av veksten i folketalet mellom sentrum og periferi, jf. tabell 3.26. Dei mest sentrale kommunane (storbyregionane) har hatt sterk vekst i folketalet i heile tiårsperioden. Veksten er likevel særleg høg i Tromsøregionen og Stavangerregionen, medan han er noko lågare i Trondheimsregionen enn i dei andre storbyregionane. Til samanlikning har kommunane i dei minst sentrale områda samla sett ein nedgang i folketalet i begge femårsperiodane. Nedgangen kom i periferikommunar i alle landsdelar, med unntak av periferikommunar på Sørlandet, som hadde ein vekst i den siste femårsperioden. Nedgangen var likevel mindre i periferien i den siste femårsperioden enn i den første. I kategorien nokså sentrale kommunar (byregionar) har det vore moderat vekst i perioden, medan kommunar som er litt sentrale (tettstadregionar), hadde svak vekst i tiårsperioden. For by- og tettstadsregionar i Midt-Noreg er ein svak nedgang i den første femårsperioden blitt snudd til ein svak oppgang i den siste femårsperioden.

Ser vi på utviklinga i folketalet i dei ulike bu- og arbeidsmarknadsregionane 2 (BA-regionane) inndelte etter storleik, viser tabell 3.27 at dei største bu- og arbeidsmarknadsregionane har hatt sterkast vekst i begge femårsperiodane. Sett i forhold til tabell 3.26, som viser folketalet etter sentralitet, viser tabell 3.27 at veksten i dei mellomstore regionane er relativt sterk og aukande, særleg i regionane med mellom 50 000 og 100 000 innbyggjarar. Dei minste bu- og arbeidsmarknadsregionane har hatt ein sterk nedgang i folketalet.

Kartet viser kvar i landet det har vore vekst i folketalet, og kvar det har vore nedgang. Svært mange regionar har hatt nedgang i folketalet, og dette er samstundes regionar som hadde eit lågt folketal i utgangspunktet.

Data frå SSB og Pandagruppen per 1.1.2003 viser at det ikkje er store skilnader mellom landsdelane i talet på kvinner i fødedyktig alder i forhold til totalbefolkninga. Det er flest kvinner i fødedyktig alder i forhold til totalbefolkninga på Austlandet og færrast i Nord-Noreg. Det er derimot ein viss skilnad mellom perifere og sentrale kommunar. Det er relativt sett færre kvinner i fødedyktig alder i periferikommunar enn i sentrale kommunar. Tromsøregionen og Osloregionen ligg på topp når det gjeld talet på kvinner i fødedyktig alder i forhold til totalbefolkninga. Grunnlaget for vekst i folketalet knytt til fødselsraten er derfor størst i sentrale strøk av landet. Det låge talet på kvinner i fødedyktig alder i periferikommunar er ein viktig grunn til at ein har problem med å halde oppe folketalet i desse kommunane.

Utviklinga i sysselsetjinga

Det samla talet på sysselsette i Noreg auka med 398 000 i perioden frå 4. kvartal 1993 til 4. kvartal 2003, jf. vedlegg 2. Dette svarer til ein auke på 21,5 pst. Den største veksten kom i den første delen av perioden. Alle landsdelar hadde vekst i sysselsetjinga gjennom heile perioden. Veksten i sysselsetjinga i Nord-Noreg var gjennom heile perioden lågare enn i alle andre landsdelar. Den største veksten i talet på arbeidstakarar finn vi på Sørlandet og Austlandet.

Også endringa i sysselsetjinga har ein sentrum–periferi-dimensjon. Den relative veksten i storbyregionar har vore meir enn tre gonger så stor som veksten i periferiregionar. Den relative veksten har vore sterkare di meir sentral regionen er. Figur 3.3, som gir ei oversikt over sysselsette i dei ulike bu- og arbeidsmarknadsregionane i perioden 4. kv. 1993 – 4. kv. 2003, viser at sentrale regionar som ligg langs kysten og er folkerike, eller som ligg nær slike regionar, har hatt størst vekst i sysselsetjinga. Det ser vi særleg tydeleg rundt storbyane og på det sentrale Austlandet. Den sterkaste veksten i sysselsetjinga har kome rundt Oslofjorden, og da særleg i byregionar. Mindre bu- og arbeidsmarknadsregionar har ikkje hatt like stor vekst. Det finst likevel fleire unntak. Særleg kan nokre små samfunn på Vestlandet vise til stor vekst i sysselsetjinga, men her må vi leggje til at små folketal gir store utslag.

Mange små innlands- og kystkommunar i Nord-Noreg har hatt ein reduksjon i sysselsetjinga. Det var størst prosentvis nedgang i talet på sysselsette i regionane Røyrvik, Gamvik, Vardø, Loppa, Måsøy, Hasvik, Lek, Berlevåg, Solund, Torsken/Berg, Ibestad, Beiarn og Moskenes. Alle desse regionane hadde ein nedgang i sysselsetjinga i perioden 1993–2003 på meir enn 10 pst. Dette er relativt små regionar i distrikta som i hovudsak inneheld berre éin eller nokre få kommunar. Figur 3.3 viser at mange av dei bu- og arbeidsmarknadsregionane som hadde sterkast nedgang i sysselsetjinga, ligg i Finnmark. I gjennomsnitt var det ein positiv vekst i sysselsetjinga i dei fleste kommunar. Likevel har veksten vore høgre di meir sentral kommunen er. Av dei til saman 161 bu- og arbeidsmarknadsregionane i landet hadde i underkant av 39 regionar ein nedgang i sysselsetjinga i perioden frå 1993 til 2003. Dette er ei forbetring frå perioden 1992–2002, da 50 regionar hadde nedgang i sysselsetjinga.

Vi kan sjå ein hovudtrend i retning av at ein stadig større del av aktiviteten i landet blir dreidd mot byområde i Sør-Noreg med over 75 000 innbyggjarar. Fylka med svak vekst er Finnmark, Nordland, Nord-Trøndelag, Sogn og Fjordane, Telemark og Hedmark. Dessutan har veksten i byar og tettstader vore størst i Sør-Noreg.

Oversikter over arbeidsløyse for desember 2003 (SSB/Arbeids- og administrasjonsdepartementet) viser at det ikkje er store skilnader mellom landsdelane eller mellom storbyområde, byar og mindre sentrale (perifere) kommunar. Arbeidsløysa er minst på Austlandet og størst på Sørlandet. Dei minst og mest sentrale områda har minst arbeidsløyse. Det er særleg byar og tettstader på Sørlandet som er råka av arbeidsløyse, jf vedlegg 2. Lågast arbeidsløyse finn vi i periferien på Austlandet. Det er viktig å understreke at dette ikkje tyder at arbeidsmarknaden her er betre enn i andre område. Det kan også vere eit uttrykk for at folk flyttar når dei er utan arbeid. Dette passar med at folketalet i periferien på Austlandet også har gått ned. Utanom dette var arbeidsløysa altså nokså lik i ulike delar av landet. Arbeidsløysa er minst i Akershus og Oppland og størst i Oslo og Finnmark.

Sogn og Fjordane har kome i ein spesiell situasjon på grunn av rasjonalisering og nedbemanning i store hjørnesteinsbedrifter. Særleg Årdal, Høyanger og Flora kan kvar for seg i dei nærmaste åra miste fleire hundre arbeidsplassar som følgje av reduksjonar i arbeidsstokken i store verksemder.

Utviklinga i næringsstrukturen

Regjeringa har betra rammevilkåra for næringsverksemd og vil halde fram arbeidet med å redusere skattar og avgifter, samt setje i verk andre tiltak som kan auke vekstevna i økonomien. Låge renter og solid inntektsvekst stimulerer innanlands etterspurnad. Redusert rentedifferanse har gjort sitt til at styrkinga av kronekursen gjennom 2002 langt på veg er reversert. Saman med sterkare vekst i internasjonal økonomi inneber dette at utsiktene for konkurranseutsett sektor er lysare enn for eitt – to år sidan. Talet på nyetableringar og føretak har auka. Samtidig har veksten i arbeidsløysa som starta i årsskiftet 1998/1999, stoppa opp og gått noko ned i 2. kvartal 2004, samanlikna med same kvartal i 2003.

Næringsstrukturen varierer mellom landsdelane og mellom sentrum og periferi, jf. vedlegg 2. Sidan visse delar av næringslivet og arbeidsmarknaden er meir utsette for endringar enn andre, vil utfordringane på arbeidsmarknaden vere ulike i dei ulike delane av landet. I mindre sentrale strøk utgjer primærnæringane ein viktig del av arbeidsmarknaden, særleg i Midt-Noreg, i Nord-Noreg og på Vestlandet. Tal frå SSB og Pandagruppen viser at delar av desse næringane har gått til dels sterkt tilbake i sysselsetjing i dei siste åra. Vestlandet har hatt ein sterk nedgang i sysselsetjinga i primærnæringane i dei siste fem åra (nedgang på 10,4 pst). Også i industri- og bergverksnæringa har sysselsetjinga gått markant tilbake. I Finnmark har nedgangen i denne næringa vore på 25,1 pst., ei næring som er relativt viktig i Finnmark.

Osloregionen skil seg ut ved at forretningsmessig tenesteyting utgjer ein viktig del av arbeidsmarknaden. Dette er ei næring som har vore i sterk vekst, særleg i dei større byane. Utfordringa på mindre stader som er dominerte av næringar som må effektivisere, er å få etablert nye arbeidsplassar i vekstnæringar som også kan trekkje til seg utdanna arbeidskraft.

Offentleg verksemd utgjer ein viktig del av arbeidsmarknaden i Noreg. I Nord-Noreg har 44 pst. av dei sysselsette arbeid i offentleg sektor. I andre landsdelar varierer den delen av dei sysselsette som arbeider i offentleg sektor, mellom 35 og 39 pst. Det er ein tendens til at offentleg sysselsette utgjer ein relativt mindre del av dei sysselsette i perifere område enn i sentrale område.

Utbygginga av Snøhvitfeltet har enno ikkje slått ut i statistikken for oljenæringa i Finnmark. Likevel har både bygg- og anlegg og forretningsmessig tenesteyting hatt ein stor auke.

Om regional innovasjon og nyskaping

Noreg sin konkurransesituasjon er god på den måten at vi har eit høgt produktivitetsnivå. Dette gjer at vi kan skaffe oss den importen vi etterspør med relativt liten ressursinnsats samanlikna med ein del andre land. Dei siste åra har likevel kostnadsveksten i Noreg vore høgare enn hos handelspartnarane våre, og lønsemda i industrien er svekt. At marknadsdelane for norsk industri har falle dei siste åra, både på heimemarknaden og på eksportmarknaden, reflekterer at kostnadsnivået er blitt høgt.

Når det gjeld innovasjonsinnsatsen i Noreg, er han låg samanlikna med andre vestlege land. Noko av forklaringa ligg i den bransjemessige samansetjinga i Noreg. Vidare speler bedriftsstrukturen ei viktig rolle. Det er store skilnader mellom dei ulike regionane. Til dømes har Nord-Noreg ein låg innovasjonsrate totalt sett. Om lag halvparten av alle norske verksemder ser ikkje på innovasjon og nyskaping som nødvendig ut frå marknadsmessige forhold. Faktorar som økonomisk risiko, høge innovasjonskostnader og manglande finansiering er dei faktorane ein ser på som dei største hindra for innovasjonsverksemd.

Også investeringar i forsking og utvikling (FoU) er lågare i Noreg enn gjennomsnittet i OECD-området, og Noreg ligg også etter dei andre nordiske landa.

Talet på nyetableringar har vist ein svak auke i dei siste tre åra. Eksisterande næringsstruktur, bedriftstettleik, prosentdelen av små føretak og prosentdelen av sysselsette innanfor same næring er døme på faktorar som er avgjerande for etableringstakten. Det ligg eit visst sentrum-periferi-mønster i dette.

Lokaliseringa har stor innverknad på kva høve ei bedrift har til vekst og utvikling. Samarbeidet mellom det regionale næringslivet og regionale og nasjonale kunnskapsaktørar varierer. I arbeidet for å oppnå eit betre samarbeid mellom regionale, nasjonale og internasjonale kunnskapsinstitusjonar og regionalt næringsliv speler nærleik, tillit og kultur for samarbeid ei viktig rolle.

Oppsummering

Den utviklinga i folketalet og sysselsetjinga som vi hadde i fjor, held til dels fram også i år. Veksten er framleis ubalansert mellom landsdelane. Likevel har ikkje sentraliseringa halde fram i same tempo som tidlegare i den siste femårsperioden. Tabell 3.27 viser at dei minste bu- og arbeidsmarknadsregionane i hovudsak har hatt ein nedgang eller ein svakare vekst i folketal enn større regionar. Særleg i Nord-Noreg og i fjellområde finn vi mange område med svak eller negativ vekst i dei siste åra. Også by- og tettstadsregionar i Midt-Noreg opplever nedgang i folketalet. Samtidig opplever storbyområda og regionar som ligg nær storbyane, ein sterk vekst. Dette gjeld i alle landsdelar.

Sysselsetjinga i primær- og industrinæringane har gått ned i dei siste fem åra. I mange av dei mindre bu- og arbeidsmarknadsregionane som opplever svak eller negativ vekst, er primærnæringane, industri og offentleg sektor viktige for arbeidsmarknaden. Både næringslivet og offentleg sektor møter sterke krav til effektivitet. Konkurranseutsette verksemder innanfor fiskeri, havbruk og tradisjonell eksportindustri har hatt særlege utfordringar i dei siste åra. Det har vist seg vanskeleg å få etablert nye arbeidsplassar i desse regionane som kan vege opp for den reduksjonen som følgjer av effektiviseringa. Dette skaper omstillingsutfordringar i mange delar av landet.

Det er stor geografisk variasjon i kva grad verksemder innoverer og i den samla FoU-aktiviteten til verksemdene. Mellom anna er bransjesamansetjing, bedriftsstruktur og samarbeid mellom ulike regionale aktørar avgjerande for situasjonen i kvar enkelt region. Nye, innovative bedrifter står for ein stadig større del av den samla sysselsetjinga og verdiskapinga. I område der næringsstrukturen er etter måten einsidig og byr på færre høve til utvikling, er etablering av eiga verksemd viktig for å kunne utnytte lokale og personlege ressursar. Nyskaping står såleis fram som sentralt for å sikre omstilling, fleksibilitet og innovasjon i næringslivet.

Tilstandsvurderinga tyder på at det framleis er nødvendig med ein ekstra regionalpolitisk innsats utover den breie regional- og distriktspolitikken. Område som opplever nedgang eller svak vekst i folketal og sysselsetjing, og som har ein utsett arbeidsmarknad, har særleg behov for ein ekstra regionalpolitisk innsats. Innsatsen må tilpassast utfordringane i næringsstrukturen og arbeidsmarknaden i dei ulike områda og støtte opp under regionar og verksemder med vekstkraft, men eit fellestrekk vil vere behovet for å møte utfordringane med aktiv innsats for å få til omstilling og nyskaping.

Nærmare om strategiane i regional- og distriktspolitikken

Betre rammevilkåra for å få til auka verdiskaping

Gode rammevilkår for næringslivet er den viktigaste føresetnaden for å få fram lønnsame og konkurransedyktige verksemder som kan medverke til auka verdiskaping. Mykje av den tradisjonelle eksportindustrien finst utanfor storbyområda. For desse viktige næringane er det avgjerande å unngå for sterk vekst i lønner og andre kostnader, og at kronekursen og rentenivået blir haldne nede. Skjerma næringar og bransjar blir i aukande grad konkurranseutsette, og handelen mellom landa aukar. I dag importerer og eksporterer Noreg til dømes straum, noko som for få år sidan ikkje var mogleg. Spesialisering som handelen gir høve til, vil fremme økonomisk vekst og velferd, men også leie til auka behov for omstilling i næringslivet og i regionane. Det må kompenserast for effektivisering og utflytting av arbeidsintensive næringar gjennom framvekst av nye, konkurransedyktige bedrifter. Sidan desember 2002 har Noregs Bank sett ned renta med 5 prosentpoeng, og kronekursen har falle i verdi i forhold til euro. Samstundes har skjerpa konkurranse i fleire tenesteytande næringar, mellom anna på fly- og telemarknaden, gitt lågare kostnader for næringslivet. Samla er dette ei betring i rammevilkåra som er med på å styrkje konkurransekrafta i dei konkurranseutsette verksemdene. Endringa i ordninga med differensiert arbeidsgivaravgift påverkar rammevilkåra for mange verksemder. Regjeringa legg vekt på å etablere gode og treffsikre alternativ til ordninga, jf. nærmare omtale nedanfor.

Leggje til rette for utvikling av vekstkraftige regionar i alle delar av landet

I alle landsdelar finst det vekstkraftige regionar med sterke kompetanse- og næringsmiljø. Regjeringa vil leggje til rette for vidare utvikling av vekstkraftige regionar der sentra i regionane kan spele ei viktig rolle. I St.meld. nr. 31 (2002–2003) Storbymeldingen understrekar regjeringa den viktige rolla byane har som motor for regional utvikling. Vekstkrafta i byane og byområda skal medverke til å fremme verdiskaping og busetjing i større område og over heile landet. I prinsippmeldinga om regionalpolitikken, som skal leggjast fram våren 2005, blir utviklinga av ein politikk som skal fremme vekstkraftige sentra og regionar i alle delar av landet, eit hovudtema. Hovudstaden har ei særskild rolle som motor for regional og nasjonal utvikling. I den samanhengen har regjeringa sett i gang arbeidet med ei hovudstadsmelding, som vil bli lagd fram i 2006.

Samferdselspolitikken medverkar til å binde kvar enkelt region betre saman, og til å utvide bu- og arbeidsmarknadsregionane. Gjennom utdanning og forsking vil regjeringa styrkje kompetansemiljøa i regionane. Regjeringa legg også vekt på å føre vidare ein offensiv statleg lokaliseringspolitikk. Lokaliseringspolitikken skal leggje særleg vekt på å forsterke dei kompetansemiljøa som allereie finst i regionane. Samtidig med at regjeringa legg vekt på å utvikle vekstkraftige regionar, vil ein ha merksemda retta mot småsamfunn med stor avstand til regionale senter og med problematisk næringsstruktur og nedgang i folketalet. I slike område er det spesielt viktig å sikre tilgang på grunnleggjande velferdstenester.

Konsentrere den næringsretta innsatsen meir mot innovasjon og nyskaping

Eit høgt kostnadsnivå, aukande globalisering og utflytting av arbeidsintensive arbeidsplassar må det kompenserast for gjennom framvekst av nye, konkurransedyktige bedrifter. Å sikre eksisterande og utvikle nye arbeidsplassar krev auka evne til innovasjon og nyskaping i heile landet.

Evna til innovasjon i næringslivet er avhengig av gode samarbeidsprosessar i dei regionale næringsmiljøa og mellom næringslivet og offentlege aktørar. Auka vekt på innovasjon og nyskaping skal byggje opp under vekstkraftige regionar og senter i alle delar av landet.

Dei selektive verkemidla overfor næringslivet skal spissast inn mot idé-, utviklings- og kommersialiseringsfasar i verksemder, og mot forsking, kompetanseheving og internasjonalisering i norsk næringsliv generelt.

Hausten 2003 la regjeringa fram sin plan for ein heilskapleg innovasjonspolitikk. Her slår regjeringa fast at Noreg skal vere eit av dei mest nyskapande landa i verda, der bedrifter og menneske med pågangsmot og skaparevne skal ha gode føresetnader for å utvikle lønnsam verksemd. Planen kan reknast som første steg i regjeringa sitt arbeid med å utvikle og setje i verk ein heilskapleg innovasjonspolitikk. Planen konsentrerer seg om desse områda:

• generelle rammevilkår for næringslivet

• kunnskap og kompetanse

• forsking, utvikling og kommersialisering

• entreprenørskap (oppstarting av ny verksemd)

• fysisk og elektronisk infrastruktur

Utvikling av ein heilskapleg innovasjonspolitikk er krevjande, og er – også i internasjonal samanheng – eit nybrotsarbeid. Regjeringa vil leggje opp til auka samarbeid mellom offentlege styresmakter og private aktørar i den vidare utforminga av politikken på området. Det er også viktig å samordne fleire politikkområde for å auke innsatsen med sikte på innovasjon og nyskaping.

Som ei konkret oppfølging av planen har regjeringa lansert fleire innovasjonsprosjekt under samlenemninga Innovasjon 2010, og Kommunal- og regionaldepartementet har fått ansvaret for to prosjekt: «Innovasjonsløft Nord» og «Hovudstaden og regionsentra som innovasjonsmotor» (Storbyprosjektet). Delprosjekta i «Innovasjon 2010» skal medverke til å aktivere offentlege organ på alle nivå i samarbeid med næringslivet og kompetansemiljø.

Målet med Innovasjonsløft Nord er å medverke til å skape ein heilskapleg, treffsikker, tilstrekkeleg og kraftfull innovasjonspolitikk i Nord-Noreg. Prosjektet skal avdekkje flaskehalsar, samt finne fram til korleis ein kan få auka innovasjon i landsdelen og bruke disponible midlar meir effektivt i dette arbeidet. På grunnlag av dette skal ein så føreslå konkrete tiltak og pilotprosjekt. Prosjektet skal ta utgangspunkt i og mobilisere regionale føremoner. Kva situasjon bedriftene står i, og kva behov dei har, vil stå sentralt i arbeidet.

Byane og regionsentra er viktige drivkrefter for vekst og framtidig verdiskaping. Storbyprosjektet skal medverke til auka innovasjon i hovudstaden og dei regionale sentra, og dessutan styrkje den rolla hovudstaden og dei regionale sentra har som motor for innovasjon, både regionalt og nasjonalt. Det skal skje gjennom samarbeid mellom næringslivet, kunnskapsorganisasjonar og offentleg verksemd. Med regionale senter meiner vi dei fem regionane som i tillegg til hovudstadsregionen blei definerte som storbyregionar i Storbymeldingen (Kristiansand, Stavanger, Bergen, Trondheim og Tromsø). Prosjektet skal også sjå på internasjonale erfaringar med innovasjonsarbeid, og på kva faktorar som kjenneteiknar norske regionar med vekst. Ein skal òg identifisere gode pilot- og demonstrasjonsprosjekt.

Kommunal- og regionaldepartementet gjennomførte i 2004 fem regionale innovasjonskonferansar for å gi innovasjonsarbeidet ei god regional forankring og stimulere det regionale samarbeidet. Målet med konferansane var

• å medverke til utveksling av erfaringar mellom fylke og mellom fylke og nasjonale styresmakter

• å medverke til auka samarbeid mellom fylka

• å forankre regjeringa sin innovasjonspolitikk

• å få ei drøfting av og innspel til regjeringa sine innovasjonsprosjekt, Innovasjon 2010

Konferansane hadde god oppslutnad og var ein viktig del av dialogen mellom departementet og dei regionale partnarskapane for innovasjon. Representantar frå dei regionale innovasjonspartnarskapane, til dømes fylkeskommunane, verkemiddelapparatet, kunnskapsmiljø, næringsliv og organisasjonar, var til stades.

Regjeringa ønskjer å styrkje kulturen for entreprenørskap. Våren 2004 la regjeringa derfor fram ein strategi for entreprenørskap i utdanninga, «Se mulighetene og gjør noe med dem». Strategien er ein del av regjeringa sin heilskaplege innovasjonspolitikk og tek for seg heile utdanninga frå barneskole til universitet og høgskole, i tillegg til lærarutdanninga. Målet er at stadig fleire elevar og studentar skal få praktisk og teoretisk innsikt i det å omforme eigne idear til målretta aktivitet. Det norske skolesystemet skal bli eit av dei beste i verda når det gjeld entreprenørskap i utdanninga.

Regjeringa legg vekt på å formidle kunnskap om det å etablere eiga bedrift, mellom anna gjennom satsinga på «Ungt Entreprenørskap», og på å synleggjere det lokale næringslivet i skolen.

Kunnskaps- og forskingsparkane skal utviklast vidare, slik at dei kan fungere som «nav» i større regionale verdiskapingsmiljø i samarbeid med verksemder, næringshagar og inkubatorar. Det er sett i gang eit arbeid i regi av Forskingsrådet, Innovasjon Noreg og SIVA for å greie ut om det finske tiltaket Centre of Expertise kan tilpassast norske forhold. Departementet har også gitt midlar til forsøk med eit slikt «ekspertsenter» i Ålesund.

Desentralisere verkemiddel til regionalt og lokalt nivå

Regional- og distriktspolitikken tek utgangspunkt i at ulike delar av landet står overfor ulike utfordringar og har ulike rammevilkår. Det krev kunnskap om regionale og lokale forhold når ein skal ta avgjerder om bruk av offentlege verkemiddel, og det er viktig at avgjerdene blir tekne så nær dei dei får verknader for, som råd. Frå og med 2003 blei hovuddelen av dei regional- og distriktspolitiske verkemidla under Kommunal- og regionaldepartementet desentraliserte til regionalt nivå gjennom ansvarsreforma. Som regionale utviklingsaktørar skal fylkeskommunane forvalte verkemidla i forpliktande partnarskap med næringslivet, verkemiddelaktørar, private organisasjonar, utdanningsinstitusjonar og kommunar. Sametinget skal vere representert i dei regionale partnarskapane der dette er formålstenleg.

I samsvar med St.prp. nr. 51 (2002–2003) Virkemidler for et innovativt og nyskapende næringsliv legg Innovasjon Noreg opp eit nett av distriktskontor som i hovudsak svarer til fylkesstrukturen. Forskingsrådet har no fått lokale representantar i sju fylke. SIVA er i ferd med å teikne partnarskapsavtalar med fylkeskommunane og har som mål å ha fått ein slik avtale med alle fylka innan utgangen av året.

Regjeringa vil vurdere å auke delegeringa til det regionale og lokale nivået innanfor ulike sektorar. Regjeringa har derfor sett i gang fleire forsøk for å prøve ut nye modellar for fordeling av ansvar og mynde, og for å leggje forholda til rette for eit best mogleg tenestetilbod for brukarane.

Oppland fylkeskommune starta 1.1.2004 opp forsøket «Fritt fram». Forsøket omfattar utvalde verkemiddel innanfor arbeidsmarknadstiltak, næringsutvikling, miljø og landbruk. Ein forvaltningsmodell som ser slike verkemiddel i samanheng, gjer at ein kan få eit betre utbytte av innsatsen, ettersom ein tek fatt i dei utfordringane og det potensialet som finst i kvar region. Også Effektutvalet peiker på nytta av å sjå verkemiddel som har innverknad på den regionale utviklinga, i samanheng.

Vurdering av fylkeskommunen som utviklingsaktør

I tråd med St.meld. nr. 19 (2001–2002) Nye oppgaver for lokaldemokratiet – regionalt og lokalt nivå, og behandlinga av denne meldinga i Stortinget, er det sett i gang ei vurdering av fylkeskommunane si nye rolle som regional utviklingsaktør og partnarskapen sin funksjon i denne samanhengen. Vurderinga vil liggje føre i oktober 2004. Departementet vil også kome tilbake til dette i regionalmeldinga, jf. neste avsnitt.

Regionalmelding

Regjeringa vil våren 2005 leggje fram ei stortingsmelding om regionalpolitikken. Stortingsmeldinga skal klargjere mål, innretning og hovudtypar av verkemiddel. I Sem-erklæringa står det at regjeringa vil styrkje regionalpolitikken for å sikre busetjinga, verdiskapinga og levedyktige lokalsamfunn i heile landet. Meldinga vil ta utgangspunkt i desse måla og i den regional- og distriktspolitiske utgreiinga for Stortinget i 2002. Der blei det lagt vekt på å sikre ei balansert utvikling av busetjinga på landsdelsnivå og ei betre utnytting av potensialet for næringsutvikling og verdiskaping i alle delar av landet. Meldinga vil mellom anna byggje på innspel frå Effektutvalet (NOU 2004:2), Handlingsromutvalet (NOU 2004:15) og Distriktskommisjonen si utgreiing, som kjem i oktober.

I meldinga vil perspektivet om at regionalpolitikken omfattar heile landet, det vil seie både byregionar og periferiområde, bli vidareutvikla. Meldinga skal også innehalde ei vurdering av fylkeskommunane si rolle som regional utviklingsaktør, men vil ikkje ta opp andre regionaliseringsspørsmål, som framtida for fylkeskommunane og eventuelle nye regionale inndelingar. Det skal behandlast først i neste stortingsperiode, etter nærmare utgreiingar og vurdering av forsøk som no er i gang.

Effektutvalet

Effektutvalet overleverte 29.1.2004 si innstilling «Effekter og effektivitet» (NOU 2004:2). Utvalet sitt mandat var å analysere effektar av statleg innsats for regional utvikling og for å nå distriktspolitiske mål. Utvalet har sett på dei spesielle distriktspolitiske verkemidla, sektorpolitikken, samspelet mellom dei ulike politikkområda og kvar effekten av dei ulike politikkområda gjer seg gjeldande.

Handlingsromutvalet

I samband med omlegginga av den differensierte arbeidsgivaravgifta oppnemnde regjeringa i vår eit utval for å vurdere kva handlingsrom EØS-avtalen gir for bruk av alternative verkemiddel retta mot næringslivet. Utvalet la fram innstillinga si 23. august 2004. Utvalet har kartlagt kva type verkemiddel som er tillatne etter EØS-reglane for statsstøtte, og har også samanfatta kunnskap om bruk av slike verkemiddel i andre EØS-land. Rapporten vil bli send ut til aktørar som han vedkjem, til informasjon og for eventuelle kommentarar.

Distriktskommisjonen

Distriktskommisjonen blei sett ned av regjeringa vinteren 2003. Kommisjonen skal sjå på heilskapen i regional- og distriktspolitikken og leggje fram konkrete forslag til endringar for å styrkje innretninga av verkemiddel i distrikts- og regionalpolitikken. Distriktskommisjonen skal mellom anna byggje på det faglege utgreiingsarbeidet til Effektutvalet. Kommisjonen skal om kort tid leggje fram resultatet av arbeidet sitt i form av ein NOU. Rapporten vil bli send ut på høyring.

OECD-kartlegging

Kommunal- og regionaldepartementet har invitert OECD til å stå for ein gjennomgang av norsk regionalpolitikk. Evalueringa er planlagd avslutta innan utgangen av 2007 etter at nytt EØS-regelverk er innført. Tilsvarande studiar er, eller vil bli, gjennomførte i ei rekkje land, mellom andre Finland.

SIVA

I juni 2004 la regjeringa fram ei melding om den framtidige verksemda til SIVA. Regjeringa går i meldinga inn for at SIVA skal halde fram som eige statsføretak. Formålet med SIVA skal framleis vere å medverke til at regjeringa sine regional- og distriktspolitiske mål blir nådde. Innanfor denne ramma skal SIVA medverke til utvikling av norsk innovasjonsevne og auka verdiskaping over heile landet.

SIVA skal fokusere på si rolle som tilbydar av tilretteleggjande eigarskap og nettverk for innovasjon. Dette er ei oppfølging av St.prp. nr. 51 (2002–2003) Virkemidler for et innovativt og nyskapende næringsliv.

Endringar i ordninga med differensiert arbeids­givaravgift

Frå 1. januar 2004 blei ordninga med differensiert arbeidsgivaravgift endra etter pålegg frå overvakingsorganet i EFTA, ESA. Ein fullstendig omtale er gitt i St.prp. nr. 1 (2003–2004) Skatte-, avgifts- og tollvedtak. Vi viser også til omtale i St.prp. nr. 1 (2004–2005) Skatte-, avgifts- og tollvedtak.

Regjeringa meiner at dei auka avgiftsinntektene i samband med endringa av ordninga skal tilbakeførast til dei områda som endringane får verknader for. Det inneber at den fordelen som ligg i den differensierte arbeidsgivaravgifta, er ført vidare så langt det er råd. I sonene 2, 3 og 4 i verkeområdet for differensiert arbeidsgivaravgift blir dagens satsar vidareførte innanfor eit fribeløp på 100 000 euro over tre år per føretak (bagatellmessig støtte). For sonene 3 og 4 blir avgifta trappa opp utanfor fribeløpsordninga i ein tre år lang overgangsperiode.

Det gjer at om lag 90 pst. av alle føretak får same avgiftslette som i dag. For føretak som likevel får auka arbeidsgivaravgift, er det innført ei ny, nasjonal transportstøtteordning. Dei resterande midlane blir førte tilbake til dei områda som er omfatta av endringane, i form av næringsretta utviklingstiltak. For 2005 føreslår regjeringa kompenserande ordningar som samla sett har ein provenyverknad tilsvarande dei auka avgiftsinntektene som følgjer av omlegginga av arbeidsgivaravgifta.

26. april 2004 sende regjeringa ei notifisering til ESA om differensiert arbeidsgivaravgift for utvalde sektorar og område som ikkje er i konkurranse med andre aktørar i EØS-området. Notifikasjonen er ei oppfølging av oppmodinga frå Stortinget om å utforme eit forslag til ordning som, så langt råd er, vidarefører differensiert arbeidsgivaravgift for bransjar som ikkje er i konkurranse med bedrifter i andre EØS-land. Ei avgjerd vil truleg ikkje liggje føre før i 2005.

Revisjon av retningslinjene for regional statsstøtte

EU-kommisjonen har begynt arbeidet med å revidere retningslinjene for regional statsstøtte. Norske styresmakter er inviterte til å delta i utforminga av dei nye retningslinjene, som skal gjelde frå 1. januar 2007. Dette vil kunne føre til ei omlegging av fleire av ordningane i regional- og distriktspolitikken.

Regjeringa har i sitt innspel til nye retningslinjer lagt vekt på at eit framtidig regelverk må vere fleksibelt når det gjeld bruken av dei ulike støtteformene. Det gjeld òg i avgrensinga av det distriktspolitiske verkeområdet. Med dette vonar regjeringa å få til ein meir målretta og effektiv bruk av statsstøtta. Av særleg interesse for Noreg er det at EU-kommisjonen har gitt til kjenne at dei nordiske landa har spesifikke regionalpolitiske utfordringar som krev ei eiga tilnærming. Kommisjonen har mellom anna signalisert at det vil kunne vere mogleg å opne for andre former for driftsstøtte enn transportstøtte i arktiske område med kontinuerleg nedgang i folketalet, så framt slik støtte ikkje er i strid med interessene til fellesskapet. Noreg har, på linje med Sverige og Finland lagt til grunn ein definisjon av det arktiske området som vil kunne omfatte dei fire nordligaste fylka i Noreg.

Regional statsstøtte er også drøfta av mellom anna Handlingsromutvalet.