7 Davviriikkalaš ovttasbargu
7.1 Álggahus
Virgeoapmahašdásis lea leamaš bissovaš ovttasbargu sámi ga¿aldagaid hárrái Suoma, Ruoŧa ja Norgga gaskkas 1964 rájes «Sáme- ja boazodoalloga¿aldagaid davvirikkalaš ovttasbargoorgána» bokte. Sámiráđđi – davviriikkalaš sámeservviid ovttasbargoorgána – lei mielde 1984 rádjai. 90-logu mielde, dalle go sámiid álbmot válljen orgánat (sámedikkit) álggahuvvojedje sámiid deaŧala℅℅amus jietnaguoddin, uhcui almmatge ovttasbargoorgána mearkkašupmi.
1995s mearridedje golbma davviriikkalaš sámeministara bargagoahtit davviriikkalaš sámekonvenšuvnna guvlui. Dát ℅uovvoluvvui nu ahte davviriikkalaš bargojoavku mas maiddái sámedikkit ledje mielde, 1998s attii raportta mas sámekonvenšuvnna dárbu ja vuođus árvvoštallojuvvui.
Ovttajienalaš bargojoavku gávnnahii ahte davviriikkalaš sámekonvenšuvnna bargu lea deaŧalaš ja berre jotkojuvvot. Lassin evttohii bargojoavku ahte sorjjasmeahttumit konvenšuvdnabarggus ráhkaduvvojit šiehtadallan- ja ráđđidanmekanismmat sámi ga¿aldagaid hárrái guovtti dásis:
politihkalaš dásis nu ahte sámeministarat ja sámediggepresideanttat gávnnadit oktii jagis
hálddahuslaš dásis nu ahte ráđđehusaid ja sámedikkiid virgeolbmuid/virgeoapmaha℅℅aid bissovaš joavku gávnnada dávjjibut.
Sámeministarat ℅uovvoledje evttohusaid. Jahkásaš oktasaš℅oahkkin ministariid ja sámediggepresideanttaid gaskkas lea dál álggahuvvon, ja hálddahuslaš dásis lea álggahuvvon «Davviriikkalaš sámi ga¿aldagaid virgeoapmahašorgána». Dáid ℅oahkkimiid válmmaštallanbargu lea addán ovttasbargoorgánii ođđa ja deaŧalaš doaimma.
Ministtar℅oahkkimis skábmamánus 2001 mearriduvvui nammadit áššedovdijoavkku ráhkadit davviriikkalaš sámekonvenšuvnna evttohusa. Áššedovdijoavkku mandáhtas lea oahppu ja dutkan máinnašuvvon oktan máŋgga duovdagis mii goit berre ásahallojuvvot konvenšuvnnas. Áššedovdijoavkku ℅ielggadus galgá gárvánit juovlamánu 31. 2003.
7.2 Sámi Instituhtta (SI)
Sámi Instituhtta Guovdageainnus lea leamaš doaimmas 1973 rájes. Dat lea sámi dutkama davviriikkalaš institušuvdna man váldosa℅℅at Davviriikkaid Ministtarráđđi ruhtada. Instituhta ulbmilin lea nannet ja gárgedit sámi giela, kultuvrra ja servodateallima. SI deattuha sámegiela geavaheami doaimmastis.
Buot davviriikkat leat ovddastuvvon SI stivrras. Golbma miellahtu nammaduvvojit Norgga, Ruoŧa ja Suoma Sámedikki evttohusaid mielde. Earáid nammada Davviriikkaid Ministtarráđđi.
SI barggahii ℅ak℅at 2001 24 olbmo (19 jahkedoaimma), ja das lea jahkásaš budjeahttan šiega 10 milj. kruvnnu. 2002 ovddas lea Davviriikkaid Ministtarráđi vuođđojuolludus badjelaš 7 milj. kruvnnu. Instituhtta ohcá projeaktaruđaid iešguđetlágan gálduin, earret eará Dutkanráđis. Okta projeakta oa¿¿u ruđaid Dutkanráđi prográmmas «Nuppástuvvi eanadat».
Njealjejagi dutkanplána mearriduvvui 1998s, ja ođđa strategiijaplána lea gieskat mearriduvvon. Instituhta doaibma lea spaktan golmma fágalaš árjaduovdagii, servodatdutkamii, sámi gielladutkamii ja riektehistorjjálaš dutkamii. Instituhtas leat máŋga projeavtta buot árjaduovdagiid siskkabealde. Dutkama váldooasis lea buotsámi mihtilmasvuohta. Servodatdutkan gártá áiggelassii mearkkašahtti oassin SI doaimmas, ee. danne go projeavttaide oalle bures fitnašuvvá olggut ruhtadeapmi.
SI:s lea sihke davviriikkalaš ja govddit riikkaidgaskasaš geah℅℅anvuohki doaimmaidasas. Instituhtta oassálastá earret eará projektii «Sustainable Reindeer Husbandry» (Guoddinnávccalaš Boazodoallu) Arktalaš Ráđi vuolde. Dán olis lea okta dutki Ruoššas. Bargojuvvo maiddái ℅atnat doaimma lagabuidda universiteahtaide Romssas, Oulus Suomas, ja Luvlejus, Upmis ja Stockholmmas Ruoŧas ovttasbargan dihtii dutkama ja dutkibestema birra. Lassin lea álggahuvvon ovttasbargu sámi dutkama birra Gøteborga universiteahtain. SI áiggošii gárgedit fierpmádaga informašuvnna, dutkilonohallama ja mielbargiid bestema váste lunddolaš ovttasbargoinstitušuvnnaid gaskii. Namalassii deattuhuvvo dutkama gaskkusteapmi dán oktavuođas.
Instituhtta oassálastá maiddái riikkaidgaskasaš eamiálbmotovttasbargui lagasguovlluin ja Eurohpas, ja eará osiin máilmmis. SI lea maiddái oassálastán EU ruhtadan projeavttaide mat gusket riektedutkamii ja gillii. Instituhtta lágida fágalaš semináraid, ja olggosaddá earret eará ℅álaráiddu «Dieđut».
SI:s lea deaŧalaš rolla sámi dutkamis ja sámi dutkiid bestemis. Instituhta dutkiin leat njealjis nákkáhallan doavttirin 1997 rájes, ja juksanmearrin lea ahte eambbosat galget váldit doavttergráda lagamus jagiin.
Institušuvdna bargá gárgedit eanet infrastruktuvradoaibmabijuid dutkama vuođusin. Earret eará lea sámi teakstabáŋkku bargu álggahuvvon. Teakstabáŋku sisdoallá jietna- ja teakstamateriála digitaliserejuvvon hámis, mii galgá dahkat vuđđosa sámi gielladutkamii, muhto mii maiddái šaddá ávkin eará dutkamii.
SI lea maiddái álggahan ovdaprojeavtta sámi servodatdieđalaš diehtovuođu gárgedeami dihtii. Duogá¿in lea lassánan fuopmášupmi kvantitatiiva dieđuide sámi servodatdilálašvuođaid hárrái ja dárbu buoridit dálá dieđuid dábuhanvejolašvuođa. Danne lea projeavtta háhkun láh℅it dilálašvuođaid sámiguoski statistihka diehtovuođu gárgedeapmái ja doaimmaheapmái, mii sáhttá geavahuvvot sámi servodatdutkamis ja servodatplánemis. Diehtovuođđu lea maiddái oaivvilduvvon gok℅at sámi almmolašvuođa, báikkálašservodagaid ja oahpahusa jna. diehtodárbbu (vrd. ℅uoggáin 9.10.5).
Davviriikkaid Ministtarráđđi lea áv¿¿uhan Sámi Instituhta álggahit lagat ovttasbarggu Sámi allaskuvllain. Ministtarráđđi lea dál guorahallamin davviriikkalaš ovttasbarggu, dán vuolde ministtarráđi vuollásaš davviriikkalaš alit oahppo- ja dutkaninstituhtaid organiserema, ℅atnasanhámi ja ruhtadeami. Boahttevaš organiserema ℅ielggadeapmi vurdojuvvo 2002 mielde. SI:i maiddái guoská dát proseassa.
7.3 Davviriikkalaš lonohallanprográmmat
Oassin davviriikkalaš ovttasbarggus leat Davviriikkaid Ministtarráđi olis álggahuvvon prográmmat lasihit studeanta- ja oahpaheaddje-/dutkilonohallama. Norplus -prográmma bokte juhkkojuvvojit stipeanddat studeanttaide váldit osiid oahpus eará davviriikkas. Prográmma lea maiddái oaivvilduvvon oahpaheaddjelonohallamii. Sámi allaskuvla oassálastá ovdamearkka dihtii Norplus-fierpmádahkii Suoma ja Ruoŧa universiteahtaiguin sámi gielas. Nordmål lea davviriikkalaš giellaáddejumi prográmma. Dat siskkilda maiddái projeavttaid sámegiela birra. Romssa universiteahtta lea ee. oassálastán guovtti diekkár projektii. Davviriikkalaš Dutkioahppoakademiija (NorFa) lea doarjjaortnet davviriikkalaš dutkioahpu ja dutkijohtaleami ovttasbarggu várás. Lea maiddái álggahuvvon stipeandaortnet baltalaš riikkaid ja Orjješdavvi-Ruošša várás man áigumuššan lea veahkehit guhkesáiggi gelbbolašvuođagárgedemiin ja fierpmádathuksemiin Davviriikkaid ja davviriikkalaš lagasguovlluid gaskkas.