10 Organisering, styring og finansiering

10.1 Innleiing

Det offentlege, med staten som den viktigaste bidragsytaren, står for mellom 70 og 80% av økonomiske ressursar til norske museum. Når ein skal sjå nærare på korleis musea er organiserte og finansierte, er det difor naturleg å ta utgangspunkt i det forvaltningsnivået som har hovudansvaret for driftsfinansiering. Det inneber at ein må gå på tvers av den tematiske museumsinndelinga som elles blir brukt. Driftsfinansiering og investerings-/prosjektfinansiering viser delvis ulike mønster og blir difor behandla kvar for seg.

10.2 Museum som staten har hovudansvar for

Utan samanlikning står staten for det mest omfattande ansvaret for museumsdrift i Noreg. Staten utøver dette ansvaret på ulike måtar. For det første gjeld det institusjonar som staten eller statlege organ/etatar eig og har driftsansvar for ( avsnitt 10.2.1. Statlege museum). Dinest er det museum som staten har eit driftsansvar for gjennom rammetilskot ( avsnitt 10.2.2. Andre statsfinansierte museum). Ei spesiell gruppe statlege museum er musea ved universiteta ( avsnitt 10.2.3. Universitetsmuseum). Staten kjem også inn med delfinansiering til ei rekkje institusjonar, gjennom ei tilskotsordning for museum ( avsnitt 10.4.1.) og til knutepunktinstitusjonar ( avsnitt 10.2.4.). Institusjonane under tilskotsordningane utgjer over 320 einingar.

10.2.1 Statlege museum

Kulturdepartementet har overordna ansvar for dei fleste museumseiningane i Noreg. Dels er det institusjonar som er direkte underlagt departementet, dels er det institusjonar som har ei lausare tilknyting til departementet, og dels har Kulturdepartementet ansvar for tilskotsordningar for museumsdrift. Det totale omfanget av Kulturdepartementets driftstilskot til museumsinstitusjonar ligg på ca. 380 mill. kroner årleg (1995-96).

Museum som statsinstitusjonar direkte under Kulturdepartementet omfattar først og fremst dei to største kunstmusea i Noreg, Nasjonalgalleriet og Museet for samtidskunst. Med godt 61 mill. kroner i samla årleg budsjett representerer dei to over 35% av dei samla økonomiske ressursane i kunst- og kunstindustrimusea. Riksutstillingar vil f.o.m. 1996 bli utskilt som eigen institusjon frå Museet for samtidskunst. Institusjonen skal vera eit samordnande organ for formidling av utstillingar med tema som gjeld biletkunst og kunsthandverk, men skal ikkje ha eigne samlingar. Dei tre institusjonane har styre som blir oppnemnde av Kulturdepartementet, delvis etter innstillingar frå andre institusjonar/organ.

Statleg museum under Kulturdepartementet er også Arkeologisk museum i Stavanger (AmS) med forvaltningsansvar for førreformatorisk materiale i Rogaland (jf. avsnitt 11.2.2.1.). AmS har utvikla tverrfagleg profil med innslag både av tradisjonell kulturhistorisk og naturvitskapleg kompetanse. Kulturdepartementet oppnemner fem av sju medlemer i styret for AmS.

Med verknad frå 1996 er Norsk Filminstitutt i ferd med å etablera ei eiga museumsavdeling, som blir ei form for etatsmuseum i tillegg til eit senter for filmkultur og informasjon om film.

I St.meld. 61 nr. (1991-92) Kultur i tiden blir nemninga 'nasjonale institusjonar' nytta om Nasjonalgalleriet, Museet for samtidskunst og Arkeologisk museum i Stavanger. Omgrepet skal gjelda institusjonar «med et særlig nasjonalt tilsnitt eller oppgaver som vanskelig kan ivaretas av andre, ...». Nasjonale institusjonar omfattar også institusjonar innanfor musikk, teater og film. Andre museum i denne kategorien blir omtala i avsnitt 10.2.2., der det også er ei drøfting av omgrepet 'nasjonale institusjonar'.

Kulturdepartementets ansvar for statlege museum gjeld også såkalla nasjonale minnesmerke som Eidsvollsminnet og Uranienborg, Roald Amundsens hjem, som begge er statsinstitusjonar. I tillegg eig staten følgjande nasjonale minnesmerke som er forvalta av andre museum: Håkonshallen/Rosenkrantztårnet (Bryggens Museum), Aulestad og Bjørgan prestegard (Maihaugen, De Sandvigske Samlinger) og Austråttborgen (Nordenfjeldske Kunstindustrimuseum) (jf. avsnitt 10.2.2.).

I tillegg til reint driftsansvar for museum har Kulturdepartementet ansvar for statsgaranti for store, utanlandske utstillingar, normalt innanfor ei årleg ramme på 500 mill. kroner.

Ein del fagdepartement og underliggjande etatar har etablert eigne museum, som ofte har landsdekkjande ansvar. Desse går under namnet etatsmuseum. Det etatsvise ansvaret for institusjonane er heilt i samsvar med hovudprinsippet i kulturmeldinga, som seier at «De enkelte etater har et selvstendig ansvar for å dokumentere sin egen kulturhistorie, både i form av bevaring av faste kulturminner og drift av museer» (St.meld. nr. 61 (1991-92) Kultur i tiden).

Forsvarsdepartementet har ein relativt omfattande aktivitet med Forsvarsmuseet (FMU) som den fagleg ansvarlege institusjonen. Følgjande institusjonar sorterer direkte under Forsvarsmuseet: Norges Hjemmefrontmuseum (Oslo), Marinemuseet (Horten), Rustkammeret (Trondheim), Luftforsvarsmuseet (i Norsk Luftfartssenter, Bodø) og Oscarsborg festningsmuseum. I tillegg kjem ei rekkje forsvarshistoriske utstillingar som FMU har fagleg ansvar for. Det gjeld Møvik fort, Austrått fort, Trondenes fort, Kongsvinger festningsmuseum, Hegra festningsmuseum og Vardøhus festningsmuseum.

I NOU 1992: 18 Forsvarets bevarings- og museumsvirksomhet blir det lagt opp til ei styrking av den konsernrolla FMU har for museumsaktivitet i Forsvaret. I St.meld. nr. 54 (1992-1993) Nasjonale festningsverk blir FMUs rolle som koordinerande lekk i bevaringsarbeidet for utvalde festningsverk understreka. I meldinga blir det gjort framlegg om at Forsvarets bygningsteneste skal ha ansvaret for eit kulturminneregister i samarbeid med Riksantikvaren og FMU.

Museumsverksemda under Samferdselsdepartementet er underlagd sjølvstendige etatar eller selskap. Jernbanemuseet er organisert under NSB, som også yter tilskot til Norsk jernbaneklubb og museumsjarnbanane. Postmuseet er ein del av forvaltningsbedrifta Posten. Norsk Telemuseum er eit desentralisert museumsnettverk som sorterer under statsaksjeselskapet Telenor. Norsk Vegmuseum er ei sjølvstendig avdeling under Vegdirektoratet. Også dette museet har ansvar for fleire regionale einingar. Med verknad frå 1994 har Luftsfartsverket etablert eit etatsmuseum ved kjøp av tenester frå Norsk Luftfartssenter i Bodø.

Finansdepartementet har eit etatsmuseum i Tollmuseet, som er underlagt Tolldirektoratet.

Det finst ein del institusjonar som delvis kan karakteriserast som etatsmuseum. I vekslande grad er dei opne for publikum. Det er m.a. fleire sjukehus med mindre museumssamlingar som rapporterer til museumsstatistikken. Sosial- og helsedepartementet har elles i 1995 gjeve tilskot til eit forprosjekt for etablering av eit medisinhistorisk museum i ein av dei noverande bygningane til Rikshospitalet.

Under Justisdepartementet er det nokre retts- og politihistoriske samlingar. Somme av dei aspirerer til å bli etatsmuseum med landsdekkjande ansvar. Justisdepartementet gjev også årleg driftsstøtte til Svalbard museum som sorterer under Svalbardrådet.

10.2.1.1 Tilrådingar

Då Kulturdepartementet skulle velja organisasjonsform for Norsk museum for fotografi - Preus fotomuseum, vart løysinga ei stifting og ikkje ein statsinstitusjon. Norsk Bergverksmuseum vart for nokre år sidan endra til stifting. Museumsutvalet meiner at Kulturdepartementet bør vurdera om ikkje Nasjonalgalleriet, Museet for samtidskunst, Arkeologisk museum i Stavanger og Riksutstillingar også med fordel kan gjerast om til stiftingar. Det vil vera meir i samsvar med prinsippet om rammestyring. Då vil musea som departementet har hovudansvar for, vera likt organiserte.

Fleire av dei nasjonale minnesmerka blir allereie forvalta av andre museum. Dette bør vera eit fast prinsipp. Når det gjeld Eidsvollsminnet, meiner Museumsutvalet at Kulturdepartementet må finna ei organisatorisk løysing saman med det planlagde Rikspolitisk historisk senter. Ein kan også vurdera å lata Norsk Folkemuseum ha driftsansvar for denne nye eininga. Uranienborg bør også kunna bli eit driftsansvar for Norsk Folkemuseum.

I dag er Kulturdepartementets museumsansvar delt på to budsjettkapittel. Kunstmusea, knutepunktinstitusjonar for biletkunst og Riksutstillingar står under kap. 322 Biletkunst, kunsthandverk og design, medan knutepunktinstitusjonar for kunstindustri og resten av musea er oppførte under kap. 328 Museums- og andre kulturvernformål. Museumsutvalet vil tilrå at alle museum blir førte opp under eitt kapittel for på den måten å markera også budsjetteknisk at musea blir behandla som ein heilskap. Reine formidlingsinstitusjonar som kunstnarsentra og galleri kan som i dag stå under kap. 322, som då blir eit reint kapittel for kunstformidling. Dersom Riksutstillingar blir verande eit formidlingsorgan for biletkunst- og kunsthandverk, vil det høyra under kap. 322. Blir institusjonen vidareutvikla til eit generelt kompetanse- og formidlingsorgan for utstillingar, vil ei plassering under kap. 328 vera meir passande (jf. avsnitt 8.3.9.).

Organisatorisk sorterer Forsvarsmuseet direkte under Forsvarssjefen. Både i NOU 1992: 18 Forsvarets bevarings- og museumsvirksomhet og i St.meld. nr. 54 (1992-93) Nasjonale festningsverk blir det understreka kor store kulturhistoriske verdiar forsvaret disponerer på vegner av samfunnet. Eit sterkare formelt samband til samfunnet utanfor Forsvaret kan liggja i å skipa eit styre for Forsvarsmuseet, på same måten som for andre statlege museum.

I den grad etatsmusea ikkje har styre med ekstern representasjon, vil Museumsutvalet tilrå at slik ordning blir vurdert. Også for desse musea vil det vera positivt å knyta formelle band til samfunnet utanfor etaten.

10.2.2 Andre statsfinansierte museum

Fleire museum har ei finansierings- og styringsordning som inneber at staten har økonomisk hovudansvar for det offentlege driftstilskotet, utan at institusjonane er statsinstitusjonar. Musea er i hovudsak organiserte som stiftingar, og dei får rammetilskot.

Kulturdepartementet har flest slike institusjonar, i alt 11. Løyvingane blir førte på departementets budsjett kap. 328, post 70. Dette gjeld institusjonane Norsk Folkemuseum, (omfattar også Bogstad og Ibsen-museet), Maihaugen - De Sandvigske Samlinger (omfattar også Aulestad og Bjørgan prestegard), Norsk Skogbruksmuseum, Nordenfjeldske Kunstindustrimuseum (omfattar også Austråttborgen), Norsk Teknisk Museum, Norsk Industriarbeidermuseum, Norsk Bergverksmuseum, Norsk Arkitekturmuseum, Norsk museum for fotografi - Preus fotomuseum, Ringve Musikkhistoriske Museum, og Sámiid Vuorká-Dávvirat/De Samiske Samlinger. Norsk museum for fotografi vart kjøpt av Kulturdepartementet i 1994 og er såleis statens eigedom. Institusjonen er organisert som ei frittståande stifting. Ny institusjon i 1996 er Ivar Aasen-senteret i Ørsta.

Fram til 1995 hadde fleire av institusjonane driftstilskot både frå stat, fylke og/eller vertskommune. I samsvar med St.meld. nr. 61 (1991-92) Kultur i tiden vart institusjonane frå 1995 rekna som nasjonale institusjonar med staten som eineansvarleg for det offentlege driftstilskotet. Dette var i samsvar med eit ønskje om å få ei klarare funksjonsdeling mellom forvaltningsnivåa stat, fylkeskommune og kommune. Norsk Teknisk Museum, Norsk Industriarbeidermuseum og Ringve Musikkhistoriske Museum kom inn som nye nasjonale institusjonar i samband med denne omlegginga.

Institusjonane representerte i 1995 eit driftstilskot frå departementet på 84 mill. kroner. Seinaste tilgjengelege rekneskapstal er frå 1994, og tabell 10.1 viser at driftstilskotet frå departementet spela ulik rolle for totaløkonomien ved institusjonane.

I samband med ansvarsomlegginga frå 1995 har departementet fått fleirtal og leiar i styra for desse institusjonane. Prinsippet er at økonomisk hovudansvar for offentleg driftstilskot skal gje hovudansvar i styringsorgana. Unntak er Norsk Industriarbeidermuseum og Norsk Skogbruksmuseum, der departementet har tre av sju styrerepresentantar.

Av andre departement er det Landbruksdepartementet som har faste årlege driftstilskot til frittståande museum. Det gjeld Norsk Skogbruksmuseum og Norsk landbruksmuseum. Ein del av løyvinga til Norsk landbruksmuseum er øyremerkt arbeid med genbevaring av gamle husdyrrasar.

Både dei statlege og dei statsfinansierte institusjonane som i dag går under nemninga 'nasjonale institusjonar', fyller nasjonale funksjonar i større eller mindre grad, alt etter kva ein legg vekt på. Somme av dei har nasjonale oppgåver, andre er nasjonale minnesmerke eller symbol. Tenkjer ein på landsdekkjande samlingar i meininga geografisk representative samlingar frå heile landet, vil knapt nokon institusjon vera nasjonal, kanskje med unntak av dei to kunstmusea. Samlingane vil oftast vera prega av den næraste regionen. Ser ein på i kva grad dei aktuelle musea når ut over heile landet i formidlingssamanheng, t.d. med vandreutstillingar, vil det heller ikkje vera nokon som kan kalla seg nasjonal. Det er dei som bur nærast ein institusjon, som har lettast tilgang til og dermed størst glede av institusjonen.

Omgrepet 'nasjonal institusjon' blir berre brukt om dei institusjonane som er under Kulturdepartementet, sjølv om nemninga kan vera like dekkjande for somme av etatsmusea. Til dømes har både Norsk Telemuseum og Norsk Vegmuseum ein konsernstruktur med desentraliserte einingar, og er i så måte meir 'nasjonale' enn somme av dei andre musea.

10.2.2.1 Tilrådingar

Nemninga 'nasjonale institusjonar' bør presiserast på ein måte som betre dekkjer dei funksjonane desse musea bør og kan ha. Museumsutvalet vil gjera framlegg om å bruka omgrepet 'statlege ansvarsmuseum'. Det signaliserer at dei aktuelle institusjonane skal ha eller kunna utvikla museumsfagleg kompetanse som gjer at dei kan ha eit særskilt ansvar for utviklingsarbeid, råd og rettleiing innanfor definerte felt. Kompetansen skal vera knytt til tematiske og/eller metodiske område. Institusjonane skal danna eit nettverk av statlege ansvarsmuseum og spela ei viktig rolle i den statlege museumspolitikken. Det vil også vera naturleg at institusjonane har eit ansvar som norske kontaktpunkt i internasjonal samanheng. Ein viktig funksjon vil vera rådgjeving for andre museum.

Som døme på ansvarsområde for statlege ansvarsmuseum kan nemnast:

• samordningsansvar og rådgjeving innanfor tematiske område

• samordningsfunksjonar for standardar ved bruk av informasjonsteknologi

• ansvar for sentralregisterfunksjonar på tematiske område

• utvikling av spisskompetanse når det gjeld dokumentasjonsmetodar.

For å få til eit nettverk av statlege ansvarsmuseum er det viktig at institusjonane går inn i ein plan- og evalueringsfase, der ein i eit samla perspektiv avgjer kva museum som skal ha slike roller. Museumsutvalet gjer framlegg om følgjande framgangsmåte:

1. Dei institusjonane som staten ved ulike departement og underliggjande etatar har eit eineansvar for (ikkje universitetsmusea), skal i samband med den generelle registrerings- og avtaleordninga (jf. avsnitt 10.9.1.) presentera planar for korleis dei vil løysa oppgåvene som statlege ansvarsmuseum.Dette vil i første omgang gjelda for følgjande institusjonar: Nasjonalgalleriet, Museet for samtidskunst, Arkeologisk museum i Stavanger, Forsvarsmuseet, Jernbanemuseet, Postmuseet, Norsk Telemuseum, Norsk Vegmuseum, Tollmuseet, Norsk Folkemuseum, Maihaugen, Norsk Skogbruksmuseum, Nordenfjeldske Kunstindustrimuseum, Norsk Teknisk Museum, Norsk Industriarbeidermuseum, Norsk Bergverksmuseum, Norsk Arkitekturmuseum, Norsk museum for fotografi - Preus fotomuseum, Ringve musikkhistoriske museum, Ivar Aasen-senteret, Norsk landbruksmuseum og Sámiid Vuorká-Dávvirat/De Samiske Samlinger.Institusjonar som det er unaturleg å krevja ei slik ansvarsrolle av, eller som ikkje ønskjer å vera ansvarsmuseum, fell utanfor ordninga. Dei kan overførast til fylkeskommunal finansieringsordning (jf. avsnitt 10.4.1.) eller få separate avtaler med departement/etat. Nasjonale minnesmerke som er forvalta av andre museum, skal heller ikkje omfattast av ordninga. Statleg finansieringsansvar vil likevel vera det same som før for desse institusjonane.

2. I tillegg til dei krava som blir stilte i den generelle avtaleordninga (jf. avsnitt 10.9.1.), skal kvar institusjon presentera ein langtidsplan som med utgangspunkt i eksisterande ressursrammer gjer greie for:

   • kva spisskompetanse institusjonen har eller skal utvikla som statleg ansvarsmuseum

   • innsamlings- og forskingsprosjekt

   • formidlingstiltak som tek sikte på å nå vidare ut i landet

   • konkrete tiltak for å betra dokumentasjonsstandard for samlingane og nivået på førebyggjande konservering

   • tiltak for intern personal- og kompetanseutvikling

   • samarbeid med andre ansvarsmuseum og Norsk museumsutvikling

   • rådgjevingsfunksjonar for andre museum

3. Det blir etablert ei avtale mellom einskildinstitusjonar og departement/etatar knytt til langtidsplanane. Dei samiske ansvarsmusea har avtaler med Sametinget.

4. Det blir lagt opp til at institusjonane i størst mogeleg grad bruker felles standard der det gjev gevinst, t.d. når det gjeld informasjonsteknologi, planarbeid og bruk av målstyringsopplegg.

5. Det blir etablert eit leiarforum for statlege ansvarsmuseum og universitetsmusea, der fellestiltak blir drøfta, t.d. innsamlings- og forskingsprosjekt, tiltak innanfor informasjonsteknologi og større formidlingssatsingar, t.d. til utlandet.

6. Institusjonar som tematisk står nær kvarandre, skal samordna og fordela arbeidsoppgåvene.

7. Etter ein femårsperiode skal det vurderast ei konsernliknande samarbeidsform for museum som tematisk står kvarandre nær.

Nokre museum som i dag er med i den fylkeskommunale finansieringsordninga, har signalisert at dei ønskjer å ta på seg oppgåver som statlege ansvarsmuseum. Det gjeld m.a. Norsk Sjøfartsmuseum, Norsk Utvandrermuseum, Bergen Sjøfartsmuseum, Norges Fiskerimuseum og Norsk Fiskeindustrimuseum. I tillegg er det planar om nye institusjonar som har ambisjonar om å bli statlege ansvarsmuseum. I samband med avtaleordninga skal det vurderast om deira spesiale er naudsynleg for å styrkja nettverket fagleg eller emnemessig. Det vil også vera naturleg å vurdera om evt. nye statlege ansvarsmuseum best kan løysa oppgåvene sine i ei konsernliknande samarbeidsform med andre institusjonar (jf. også avsnitta 10.5.3 og 11.2.2.4.1).

Når det gjeld dei tre kunstindustrimusea, meiner Museumsutvalet at det er ulogisk at eitt av dei er statsfinansiert, medan dei to andre er knutepunktinstitusjonar. Knapt nokon museum har så tett samarbeid som desse, m.a. med fordeling av arbeidsoppgåver. Dei har ikkje regional karakter på same måten som kulturhistoriske museum. Det er difor naturleg å vurdera om alle tre skal vera statlege ansvarsmuseum, evt. med ei konsernliknande samarbeidsform.

Arkeologisk museum i Stavanger må definera si rolle som ansvarsmuseum også i forhold til det nettverket som universitetsmusea utgjer.

Med etablering av Norsk museum for fotografi er det naturleg at ein ser på tilhøvet til Sekretariatet for fotoregistrering (SFFR), fotoseksjonen ved Nasjonalbibliotekavdelinga i Rana (NBR) og den nye museumsavdelinga ved Norsk Filminstitutt for å få til best mogeleg samordning.

Kulturdepartementet har driftsansvar for tre institusjonar med tilknyting til litteratur og språk: Aulestad og Bjørgan prestegard (Bjørnstjerne Bjørnson), Ibsen-museet i Oslo og Ivar Aasen-senteret i Ørsta. Det er ønskjeleg at desse tre institusjonane søkjer saman i eit nettverkssamarbeid for å utvikla det museumsfaglege perspektivet på litteratur og språk i ein kulturhistorisk samanheng. Eventuelle nye litteraturmuseum i statleg regi bør gå inn i dette nettverket.

Det blir gjort framlegg om at Sámiid Vuorká-Dávvirat/De Samiske Samlinger bør bli ansvarsmuseum, og at det saman med nye ansvarsmuseum for sørsamisk og lulesamisk område gå inn i ei konsernliknande samarbeidsform (jf. avsnitt 10.3.).

Ordninga med ansvarsmuseum skal også gjelda på fylkeskommunalt nivå, jf. avsnitt 10.4.2.1. og 12.2

10.2.3 Universitetsmusea

Verksemda ved universitetsmusea er heimla i lov om universitet og høgskolar, med ei ny lov som gjeld frå 01.01.96. Universitetsmuseas funksjon har fått ei sterkare markering enn i den tidlegare lova:

«Universitetene og de vitenskapelige høgskolene har et særlig nasjonalt ansvar for grunnforskning og forskerutdanning og for å bygge opp, drive og vedlikeholde forskningsbiblioteker, museer med vitenskapelige samlinger og publikumsutstillinger. Andre institusjoner kan tillegges et tilsvarende ansvar på sine særskilte fagområder» (§ 2.6)

Hovudstrukturen for organiseringa ved universiteta inneber ei inndeling med eit styre (t.d. kollegiet) som øvste organ og med avdelingar (ofte fakultet) og grunneiningar ( ofte institutt) som dei utøvande, faglege organa. Dei faglege styrarfunksjonane blir utførte av valde avdelingsstyre med dekanus som leiar og grunneiningsstyre med instituttstyrar som leiar. Funksjonstid blir avgjord av kollegiet. Administrative funksjonar blir tekne hand om av tilsette fakultetsdirektørar og administrative leiarar. Dette hovudprinsippet gjeld også universitetsmusea. Det er likevel skilnad mellom universiteta når det gjeld organisering av musea.

Universitetet i Oslo (UiO) har organisert musea sine innanfor dei fakulteta som dei fagleg høyrer til. Samfunnsvitskapleg fakultet har Etnografisk museum, som er ei av to avdelingar under Institutt og museum for sosialantropologi. Museet har ein vald museumsstyrar, som samstundes er visestyrar for instituttet og underordna den valde instituttstyraren. I tillegg er det tilsett ein museumsleiar med ansvar for museumsdrifta og formidlingsarbeidet. Administrative funksjonar er integrerte i instituttadministrasjonen.

Under historisk-filosofisk fakultet er Oldsaksamlinga og Myntkabinettet, som er to av fem avdelingar under Institutt for arkeologi, kunsthistorie og numismatikk. Oldsaksamlinga har to seksjonar: Fornminneseksjonen med ansvar for faste fornminne i 10 sør- og austlandsfylke, og Museumsseksjonen, med ansvar for lause fornminne, museums- og formidlingsverksemd, inkludert Vikingskipshuset på Bygdøy. Den valde instituttstyraren er øvste leiar for museet, overordna ein avdelingsleiar, som også er vald. Instituttadministrasjonen har ansvaret for administrative funksjonar.

Ved matematisk-naturvitskapleg fakultet finn ein fire museum, Zoologisk museum, Botanisk hage og museum, Mineralogisk-geologisk museum og Paleontologisk museum. Dei er alle organiserte som institutt med valde styrarar. Det vitskaplege personalet på desse musea har undervisningsoppgåver i tillegg til forsking og arbeid som er knytt til samlingar og utstillingar.

Universitetet i Oslo hadde ein gjennomgang av musea sine i 1993 i samband med utarbeiding av ein strategiplan. Innstillinga frå strategiutvalet konkluderer m.a. med at det bør gjerast visse endringar for å få til eit enklare system. I ei evaluering frå januar 1996 av dei naturhistoriske musea blir det m.a. gjort framlegg om å slå saman Mineralogisk-geologisk museum og Paleontologisk museum til ein institusjon og å skilja ut laboratoriedelen frå Mineralogisk-geologisk museum. I tillegg er det framlegg om å samla formidlingsfunksjonen i eiga avdeling. Som samordnande tiltak blir det gjort framlegg om å etablera eit felles styre med tilhøyrande eigen administrasjon, eit slag «minifakultet» (Evaluering av museene og Botanisk hage på Tøyen 1996).

Universitetet i Bergen (UiB) hadde t.o.m. 1993 ein organisasjonsstruktur som var lik den ein finn ved UiO. Med verknad frå 1994 er museumsverksemda reorganisert, slik at ein på somme måtar har gått tilbake til den integrerte modellen med museumsfunksjonane samla i Bergen Museum. Museet sorterer direkte under kollegiet og grip over tre fakultet og seks institutt. Øvste organ er eit museumsstyre med eit råd som rådgjevande organ. Det er tilsett museumsdirektør med ein stab for administrative funksjonar. Integrert i faginstitutta er eigne museumseiningar, knytt til forsking, samlingsarbeid på museet og formidlingstiltak overfor publikum. Bergen Museum har budsjettansvar for museumseiningane på institutta. Bergen Museum har museumseiningar som er knytte til følgjande institutt: Institutt for kunst- og kulturhistorie (HF-fakultetet), Arkeologisk institutt (HF-fakultetet), Sosialantropologisk institutt (SV-fakultetet), Zoologisk institutt (MN-fakultetet), Botanisk institutt (MN-fakultetet) og Geologisk institutt (MN-fakultetet). I tillegg er det ei konserveringsavdeling og ei formidlingsavdeling med verknad frå 01.01.96.

Ved avtaler med Det Kgl. Norske Vitenskabers Selskab (DKNVS) og KUF har Universitetet i Trondheim (UiT) sidan 1982 hatt sine museumsfunksjonar samla i ein organisasjon, Vitskapsmuseet. I samband med skipinga av Noregs teknisk-naturvitskaplege universitet (NTNU) er Vitskapsmuseet ein sjølvstendig institusjon direkte under kollegiet med eige styre og vald, fagleg leiar. Dei vitskapleg tilsette på museet skal kunna ha nærare spesifisert undervisningsplikt ved fakultet/institutt. På den måten vil ein sikra dei vitskapleg tilsette kontakt både med museumssamlingane, forsking og undervisning. Vitskapsmuseet skal i framtida dessutan omfatta tekniske samlingar og vera eit formidlingsorgan for heile NTNU.

Universitetet i Tromsø (UiTø) følgjer også ein integrert organisasjonsmodell for sine museumsfunksjonar, Tromsø Museum. Universitetet har ikkje fakultet, så museet sorterer direkte under kollegiet. Museet er organisert som eit institutt, Institutt for museumsvirksomhet, som blir leia av ein vald styrar og ein tilsett administrativ leiar. Tromsø Museum har følgjande avdelingar: arkeologisk avdeling, nyare kulturhistorie, samisk-etnografisk avdeling, botanisk avdeling, geologisk avdeling, zoologisk avdeling, publikumsavdeling og administrasjonsavdeling. Det vitskaplege personalet ved Tromsø Museum er ikkje pålagt undervisningsoppgåver ved universitetet. Våren 1996 vil ein ha avslutta ein gjennomgang av organisasjonen både ved museet og universitetet elles.

Med verknad frå september 1993 har Universitetsrådet oppnemnt eit fellesorgan for universitetsmusea, Nasjonalt utval for universitetsmusea (NUUM). Funksjonen er å vera eit rådgjevande organ for universiteta og Universitetsrådet i museumsspørsmål. Utvalet skal også sjå på samordnande tiltak mellom universitetsmusea.

I følgje samanstilling frå Kyrkje-, utdannings- og forskingsdepartementet var den samla økonomiske ramma for universitetsmusea i 1993 ca. 190 mill. kroner. Då er oppdragsinntekter (post 21-inntekter) rekna med, men ikkje alle utgifter som gjeld drift og vedlikehald av bygningar. Oppdragsinntekter utgjer ca. 26% av dei totale inntektene ved universitetsmusea. Oppdragsgjevarar spenner over eit stort felt, med tiltakshavarar for utbyggingsprosjekt, Riksantikvaren og Direktoratet for naturforvaltning som dei viktigaste.

Utan tvil har universitetsmusea den mest omstendelege organiseringa av alle norske museum. Museum som institusjonstype har eit vidare aktivitetsfelt enn vanlege undervisningsinstitutt. Funksjonar som går på tilsyn og vedlikehald av samlingar eller formidlingstilbod til eit allment publikum, passar ikkje alltid like godt inn i eit system der både organisering og budsjettekniske opplegg i hovudsak er ein funksjon av studenttal. Somme museum har difor blitt, eller blir, organiserte og styrte som vedheng til undervisningsinstitutta. Dette gjer at som institusjonseiningar er somme universitetsmuseum meir usynlege enn dei burde vera. Det har m.a. ført til vanskar med å gjera universitetsmusea tilstrekkeleg synlege i budsjettsamanheng både internt i universiteta og overfor Kyrkje-, utdannings- og forskingsdepartementet. Det gjer at potensialet som levande dialoginstitusjonar i samfunnet på langt nær har blitt utnytta.

Ovanfor i avsnitt 6.8. er det vist at universitetsmusea ikkje står sterkare enn andre museum når det gjeld katalogisering og oversyn over samlingane, sjølv om dei rapporterte tala skulle vera for låge. Dokumentasjons- og UNADOK-prosjekta vil betra på denne situasjonen.

I formidlingssamanheng kan det tyda på at ikkje alle universitetsmusea heilt har gripe tak i det potensialet som ligg i det faktum at dei har store og viktige samlingar som dekkjer både natur- og kulturhistorie, at dei har nært forhold til nye forskingsresultat og at dei er lokaliserte i dei største byane (jf. avsnitt 8.3.2.). Av dei 17 musea som rapporterte meir enn 100 000 gjester i 1994, er to universitetsmuseum.

Endeleg er det stor variasjon når det gjeld i kva grad universitetsmusea markerer seg i resten av den norske museumsverda og opptrer som ressurs og inspirator. På dette feltet bør det vera både i universitetsmuseas og i samfunnets interesse å skapa ei museumspolitisk plattform som grunnlag for den rolla dei kan og vil spela i ei samla museumsverd.

10.2.3.1 Tilrådingar

Det er sjølvsagt opp til kvart universitet innanfor lov om universitet og høgskolar å finna den organisasjonsforma som ein meiner høver best for si museumsdrift. Museumsutvalet vil likevel peika på at som synlege og slagkraftige institusjonar både innanfor universiteta og i samfunnet elles bør universiteta vurdera nokre forhold som kan markera universitetsmusea som sjølvstendige einingar.

• Universitetsmusea bør i fellesskap utarbeida ei museumspolitisk plattform som viser kva rolle dei vil og kan spela i forhold til resten av museumsverda.

• Universitetsmusea bør organiserast som eigne, sjølvstendige driftseiningar direkte under kollegiet.

• Dersom den organisatoriske forma elles tillet det, bør det vurderast å ha eksterne representantar i styra.

• I tillegg til systemet med valde faglege leiarar av universitetsmusea bør det vurderast ei ordning med direktørar, tilsette på åremål.

Det primære i den framtidige organiseringa av universitetsmusa er at dei får stor grad av organisatorisk og fagleg sjølvstende for på den måten å kunna utnytta det faglege potensialet som ligg der, både innanfor universiteta, i forhold til andre museum og i forhold til samfunnet elles.

10.2.4 Knutepunktinstitusjonar

Då tilskotsordninga for halvoffentlege museum vart innført i 1975, omfatta ho to av dei tre kunstindustrimusea, men ingen kunstmuseum (jf. avsnitt 10.4.1.). På statleg nivå hadde ein på den tida Nasjonalgalleriet og Riksgalleriet. Begge hadde sine finansieringsordningar. Det same galdt dei kommunale kunstsamlingane, t.d. i Oslo og Bergen. Dei som fall heilt utanfor, var kunstmuseum som var drivne av kunstforeiningar.

I kunstnarmeldinga frå 1976 peika departementet på at ein stod overfor fleire uløyste oppgåver når det galdt formidling av biletkunst og kunsthandverk. Det såkalla Formidlingsutvalet la fram to utgreiingar, NOU 1981: 45 Formidling av billedkunst og kunsthåndverk og NOU 1982: 37 3% avgift på omsetning av billedkunst og kunsthåndverk. St.meld. nr. 27 (1983-84) Nye oppgåver i kulturpolitikken tok opp nokre av punkta frå Formidlingsutvalet, m.a. skipinga av eit galleri for moderne kunst, det seinare Museet for samtidskunst i Noregs Banks tidlegare hovudsete.

Med tilvising både til Formidlingsutvalet og til ei innstilling frå 1988 frå eit utval oppnemnt av Norske Kunst- og Kulturhistoriske Museer (NKKM), vart det i St.meld. nr. 61 (1991-92 ) Kultur i tiden gjort framlegg om å etablera knutepunktinstitusjonar. Funksjonen til desse institusjonane er definert slik:

«Knutepunktinstitusjonene er tenkt å få en framtidig rolle som bærere av et nasjonalt kulturansvar og samtidig ha en regional og lokal tilknytning. Den største utfordringen for disse institusjonene vil, foruten å ivareta egen utvikling, produksjon og formidling, være å utvikle ideer, tilbud og kompetanse som kan komme hele regionen tilgode, og bidra til å styrke kontakt og faglig miljø innenfor de respektive landsdeler. Samtidig er tanken at nettverksfunksjonene skal kople dem tettere både til andre institusjoner og til statlige og regionale myndigheter.»

På museumsfeltet er knutepunktinstitusjonane kunst- og kunstindustrimuseum. Men ordninga gjeld også andre institusjonar/organ i det utøvande kulturlivet, slik som teater og festspel.

Med verknad frå 1996 er følgjande museum og galleri knutepunktinstitusjonar: Nordnorsk kunstmuseum, Nordnorsk kunstnersentrum, Trøndelag kunstgalleri, Bergen kommunes kunstsamlinger, Lillehammer kunstmuseum, Rogaland kunstmuseum, Sørlandets kunstmuseum og Galleri F15. I tillegg gjeld ordninga også Kunstindustrimuseet i Oslo og Vestlandske Kunstindustrimuseum. Stortinget har dessutan fastsett at Stiklestad nasjonale kulturhus og museum skal vera knutepunktinstitusjon frå 1996. Dermed har også eit kulturhistorisk museum kome inn på ordninga. Det er eit brot på den lina som har vore ført til no, der ordninga har omfatta kunst- og kunstindustrimuseum.

Hovudregelen er at staten dekkjer 60% av samla driftsutgifter, medan fylkeskommunen har ansvaret for 40%. Unntaka er Nordnorsk kunstmuseum som har 100% statleg finansiering og Nordnorsk kunstnersentrum som har 70% statleg driftsfinansiering, til liks med andre tilsvarande institusjonar i Nord-Noreg. Då ordninga vart effektuert frå og med budsjettåret 1995, vart det lagt inn ein realauke i det statlege tilskotet på ca. 10 mill. kroner, som i hovudsak gjekk til kunstmusea under ordninga.

Til skilnad frå tilskotsordninga for halvoffentlege museum er ordninga med knutepunktinstitusjonar meir enn ei finansieringsordning med delt ansvar. Ordninga er avtalefest med aktuelle fylkeskommunar og kommunar. I avtalene står m.a. at lokal/regional reduksjon av tilskotet automatisk vil få konsekvensar for det statlege tilskotet. Auke frå ein av tilskotspartane utløyser derimot ikkje automatisk auke frå dei andre. Statleg reduksjon kan gje lokal/regional reduksjon dersom ein ønskjer det på lokalt/regionalt hald. Staten gjer krav på styreleiar og ein eller to styremedlemer i dei institusjonane som er omfatta av ordninga. For dei institusjonane som ligg i Oslo, er slik avtale enno ikkje ferdigforhandla.

Knutepunktinstitusjonane skal vera instrument i den statlege politikken innanfor biletkunst og kunsthandverk. I ein intern rapport om innhaldet i knutepunktinstitusjonane presiserer departementet at hovudsiktemålet for institusjonane er ei kvalitativt betre formidlingsverksemd. Dei skal ha primæransvar for ein region og for målgrupper som er satsingsområde for den statlege kunstformidlingspolitikken. Det blir vidare sett krav til plan-, budsjettarbeid og rapportering. Samhandling i nettverk er ein annan statleg føresetnad som skal oppfyllast av knutepunktinstitusjonane.

På biletkunst- og kunsthandverkområdet er det lagt opp eit omfattande nettverk av institusjonar som i fellesskap skal sjå til at kulturpolitiske målsetjingar på kunstområdet kan oppfyllast. I tillegg til dei nasjonale institusjonane og knutepunktinstitusjonane vil det frå 1996 bli sett i gang ei prøveordning med formidlingskoordinatorstillingar ved fire prøvefylke. Vidare blir det gjeve tilskot til 14 kunstnarsentra som står for lokal utstillingsverksemd og vandreutstillingar. I tillegg har dei oppgåver i samband med utsmykking av offentlege bygg og gjev informasjon om norsk samtidskunst. Endeleg skal nemnast at fem fylkeskommunar har etablert fylkesgalleri. Nasjonal plan for formidling av billedkunst og kunsthåndverk legg opp til eit omfattande samarbeid mellom desse institusjonane for å gje flest mogeleg lettast mogeleg tilgang til biletkunst og kunsthandverk.

10.2.4.1 Tilrådingar

Ordninga med knutepunktinstitusjonar har til no først og fremst fungert som ei øyremerkt finansieringsordning. Departementet innførte prosentdelt samanskotslag for kunst- og kunstindustrimuseum, samstundes som modellen vart oppheva for dei kulturhistoriske musea. På same måten som tilskotsordninga for museum strir mot intensjonane i kommunelova, gjer ordninga med knutepunktinstitusjonar det. Sjølv om ein frå statleg hald ser på ordninga som ein statleg stimulerings- og styringsreiskap og ikkje primært som ei finansieringsordning, blir ordninga lett oppfatta berre som eit finansieringsopplegg der staten skal bera storparten av utgiftene.

Ordninga har eit svært tungrodd budsjett- og rapporteringsopplegg. Knutepunktinstitusjonane skal rapportera til to, stundom tre forvaltningsnivå, dels med ulike budsjett- og rapporteringsrutinar og ulike tidspunkt. Dette fører til unaudsynleg ekstra-arbeid i institusjonane. I tillegg er avtaleverket slik at dersom ein regional/lokal part reduserer sitt tilskot, vil det automatisk føra til reduksjon av det statlege tilskotet. Ordninga står dessutan i motsetnad til funksjonsdelingsprinsippet som St.meld. nr. 61 (1991-92) Kultur i tiden gjekk så sterkt inn for, med tilskotsansvar samla på eitt forvaltningsnivå.

Museumsutvalet gjer framlegg om at ordninga med museum som knutepunktinstitusjonar blir oppheva. Dei aktuelle institusjonane blir overførte til fylkeskommunalt ansvar, dersom det ikkje ligg føre særlege grunnar til at dei skal vera statlege ansvarsmuseum (jf. avsnitt 10.2.2.1.). Den statlege delen av tilskota bør overførast til det generelle rammetilskotet til fylkeskommunane. Dei formidlingsoppgåvene som dei aktuelle institusjonane skal ha i eit nettverkssamarbeid, kan ein få til gjennom samordningsfunksjonar som Riksutstillingar står for (jf. avsnitt 8.3.9.).

10.3 Samiske museum

Sametinget vart etablert i 1989 i medhald av lov av 12. juni 1987 Om Sametinget og andre rettsforhold (Samelova). Lova har som formål å følgja opp Grunnlova, dvs. «å legge forholdene til rette for at den samiske folkegruppe i Norge kan sikre og utvikle sitt språk, sin kultur og sitt samfunnsliv». Sametinget skipa Samisk kulturråd med verknad frå 1993. Det meste av statlege støtteordningar som var øyremerkte samisk kultur, vart overførte til Samisk kulturråd. Det omfatta Norsk kulturråds avsetjing til samisk kultur, Kulturdepartementets driftstilskot til samiske kunstnarorganisasjonar, kulturhus og Samisk kunstnarsenter, dessutan ei støtteordning til samisk forlagsverksemd.

Sjølv om samiske museum som gruppe er lita, representerer musea ulike løysingar når det gjeld finansieringsansvar. Eitt museum, Sámiid Vuorká-Dávvirat/De Samiske Samlinger, blir drive av ei museumsforeining. Kulturdepartementet er eineansvarleg for offentleg driftstilskot. Sámiid Vuorká-Dávvirat/De Samiske Samlinger er f.o.m. 1995 nasjonal institusjon. Den statlege representasjonen i styret blir oppnemnd av Sametinget.

Sametinget er inne med driftsfinansiering av Árran Julevsáme guovdásj/Lulesamisk senter, men det gjeld ikkje museumsdelen. Senteret er organisert som ei stifting. Med verknad frå 1996 har Stortinget vedteke å gje direkte statleg støtte til institusjonen over Kulturdepartementets budsjett. Dei fleste andre samiske musea, t.d. Saemien Sijte/De sørsamiske samlinger, Deanu Musea/Tana museum, Guovdageinnu gilisilju/Kautokeino bygdetun og Várjjat sámi musea/Varanger samiske museum, er finansierte over tilskotsordninga med fylkeskommunal/statleg og kommunal finansiering (jf. avsnitt 10.4.1.).

Eit utgreiingsprosjekt under Samisk kulturråd har hausten 1995 presentert ein samla plan for samiske kulturhus. Fleire nye prosjekt er omtala, m.a. nye museum som sjølvstendige institusjonar eller som del av nye kulturhus. Dei som har kome lengst i planlegginga, er Østsamisk museumsanlegg i Neiden, Sør-Varanger. Vidare har eit utval, oppnemnt av Sámi dáiddacehpiid searvi/Samiske kunstneres forbund, laga ei innstilling med framlegg om at Sametinget gjer eit prinsippvedtak om å skipa eit Samisk Kunstmuseum som eigen institusjon, samlokalisert med Sámiid Vuorká-Dávvirat/De Samiske Samlinger.

I innstillinga om samiske kulturhus blir det presentert eit framlegg om ansvarsdeling mellom staten ved Sametinget, fylkeskommunane og kommunane. Nasjonale institusjonar skal driftsfinansierast av staten ved Sametinget. Det blir gjort framlegg om å definera ein ny type institusjonar, regionale ansvarsinstitusjonar, som skal dekkja bestemte geografiske område i tillegg til ulike delar av samisk kultur. Etter framlegget skal staten ha 100% driftsansvar også for desse. Andre regionale institusjonar skal ha delt finansiering, med 70% statleg og 30% fylkeskommunalt/kommunalt ansvar. Lokale institusjonar skal ha 100% fylkeskommunal/kommunal finansiering.

Når det gjeld investeringsutgifter, gjer kulturhusinnstillinga framlegg om 100% statleg ansvar for nasjonale institusjonar. For dei andre institusjonstypane er det framlegg om 70% statleg og 30% fylkeskommunal/kommunal finansiering.

10.3.1 Tilrådingar

Museumsutvalet meiner det er rett at Sametinget overtek det meste av det statlege ansvaret for museumsdrift og -investeringar. Dermed vil museumsfeltet koma på line med kulturminneforvaltninga og andre kultursaker. I praksis betyr det at Kulturdepartementets ansvar for offentleg driftstilskot til Sámiid Vuorká-Dávvirat/De Samiske Samlinger blir overført til Sametinget.

Når det gjeld eit evt. samisk kunstmuseum, vil Museumsutvalet gjera framlegg om at det blir etablert som ei ny avdeling ved Sámiid Vuorká-Dávvirat/De Samiske Samlinger. Det er allereie gjort framlegg om ei samlokalisering, og med dei små einingane som det i alle tilfelle er tale om, vil ei samorganisering vera klart å føretrekkja.

I NOU 1987: 34 Samisk kultur og utdanning. De enkelte sektorer. Administrasjon gjer eit fleirtal i utvalet framlegg om å etablera tre samiske hovudmuseum, eitt for det nordsamiske området, eitt for det lulesamiske og eitt for det sørsamiske. Museumsutvalet støttar dette synet og meiner at ei slik løysing kan la seg realisera ved å samorganisera Sámiid Vuorká-Dávvirat/De Samiske Samlinger, Árran Julevsáme guovdásj/Lulesamisk senter og Saemien Sijte/De sørsamiske samlinger under Sametinget som sjølvstendige einingar med eit konsernliknande driftsopplegg.

Sametinget avgjer sjølv korleis det samordnande ansvaret skal realiserast, evt. knytt direkte til Sametingets sekretariat, til Samisk kulturminneråd eller til Samisk kulturråd. Ei slik organisering vil fanga opp dei markerte kulturskilnadene som finst på det samiske området, samstundes som ein kan ta vare på og utvikla fellessamiske kulturtrekk og verdiar. Saman og kvar for seg vil dei kunna fungera som faglege tyngdepunkt for dei andre musea. Graden av sjølvstende kan vera stor, men planlegging og drift på dei viktigaste funksjonsområda må samordnast. Som nemnt ovanfor skal Sametinget ha ansvaret for driftsfinansiering og vil også på sikt kunna vurdera om institusjonane bør slåast saman til ei eining (jf. avsnitt 10.2.2.1.).

Sjølv om kulturhusutvalet gjer framlegg om å etablera regionale ansvarsinstitusjonar med 100% statleg driftsfinansiering, tilrår Museumsutvalet at dei andre samiske musea framleis skal vera eit kombinert fylkeskommunalt og kommunalt ansvar, til liks med dei andre regionale og lokale musea. Det vil vera ei markering av den regionale og lokale forankringa som desse institusjonane har.

Når det gjeld investeringstilskot til nybygg og/eller nye institusjonar, gjer Museumsutvalet framlegg om at midlar blir overførte frå Kulturdepartementets post for nasjonale kulturbygg til Sametinget, som prioriterer etter ein samla plan for utvikling av samiske kulturinstitusjonar. Eventuelle nye statlege ansvarsmuseum får 100% finansiering, medan regionale/lokale museum får inntil 50% tilskot frå Sametinget (jf. avsnitt 10.5.3.). På regionalt nivå bør alle nyetableringar av samiske museum vera baserte på fylkes(del)planane for museumsverksemd (jf. avsnitt 10.4.2.1.).

Sjå elles tilrådingane under avsnitta 10.2.2.1, 10.7.1, 10.9.1.1, 10.9.3.1, og 10.9.4.1.

10.4 Museum under fylkeskommunalt og kommunalt ansvar

10.4.1 Tilskotsordninga for museum

Då tilskotsordninga for halvoffentlege museum kom i 1975, var det frå første stund meininga at ordninga skulle verka stimulerande på eit desentralisert museumstilbod. Dette var eintydig uttrykt i St.meld. nr. 93 (1971-72) Om museumssaken, heilt i tråd med innstillinga frå Hovekomiteen.

«Når det gjelder spørsmålet om hvilke museer som desentraliseringslinjen bør gjøres gjeldende for, synes de mindre kulturhistoriske museer som i første rekke har sin kulturelle sammenheng og betydning knyttet til stedet eller vedkommende distrikt, umiddelbart å utpeke seg, det er i første rekke by- og bygdemuseene, distriktsmuseene og fylkesmuseene».

Ordninga var basert på at fylkeskommunane fastsette driftstilskotet til musea som kom med i ordninga. Staten skulle refundera ein del av utgiftene etter prosentsatsar som var identiske med prosentsatsane for tilskot til vidaregåande opplæring. Det innebar ein skala frå 35% statsrefusjon i Oslo til 75% i dei fire nordlegaste fylka. Ordninga skulle på den måten verka utjamnande mellom fylkeskommunane.

Då ordninga vart innført, var det eit hovudprinsipp at kommunane ikkje skulle vera med på driftstilskota til musea. Det vart rekna at kommunane ytte sitt tilskot

Kilde: Budsjettproposisjonar frå Kulturdepartementet

gjennom fylkesskatten³2. Det vart likevel opna for at fylkeskommunen skulle kunna forhandla med kommunar om driftstilskot til somme institusjonar «som åpenbart medfører direkte fordeler for vertskommunen, ikke minst av økonomisk art.» (St.meld. nr. 93 (1971-72) Om museumssaken). Det utvikla seg ulik praksis i dei ulike fylkeskommunane. Somme stader vart kommunale tilskot brukte til investeringar, andre stader vart etter kvart kommunale driftstilskot eit krav frå fylkeskommunen.

Så lenge automatikken fekk verka, fram til 1983, hadde ordninga ein kraftig vekst. Samla tilskot auka i gjennomsnitt med 30% årleg fram til 1983. Dei første sju åra auka talet på museum under ordninga, frå 179 i 1975 til 275 i 1982. Figur 10.1 viser utviklinga av statstilskotsdelen av tilskotsordninga fram til og med 1994.

Det vart lagt tak på tilskotsordninga i 1983, dvs. at det vart slutt på refusjonsautomatikken frå Kulturdepartementet. I staden fastsette departementet ei tilskotsramme til kvar fylkeskommune, uavhengig av den tidlegare prosentfordelinga. Fleire nye institusjonar kom likevel med i ordninga i perioden 1983-94. Det var dels resultat av at departementet og/eller Stortinget godkjende nye institusjonar i samband med budsjettproposisjonane, dels kom det av at fylkeskommunane tok alle meirutgiftene med å ta nye institusjonar med i ordninga. I 1994, det siste året før ordninga vart omlagd, var den totale verdien av ordninga 223 mill. kroner. Det betyr at den fylkeskommunale og kommunale delen av finansieringsordninga utgjorde 51%.

I St.meld. nr. 61 (1991-92) Kultur i tiden vart det signalisert ei omlegging av tilskotsordninga. Utgangspunktet var eit ønskje både frå storting og departement om å forenkla ansvarsfordelinga mellom dei ulike forvaltningsnivåa på museumsfeltet. Med verknad frå 1995 fall den formelle bindinga mellom det statlege og det fylkeskommunale løyvingsnivået bort. Omlegginga har ført med seg at departementet årleg overfører eit tilskot som er øyremerkt museumsformål (kap. 328, post 60 Tilskotsordning for museum). Frå departementets side er det ein føresetnad at totalnivået i 1994 skal førast vidare. Den statlege løyvinga hadde same kronesum i 1994 og 1995. For 1996 er det gjort framlegg om eit par mindre tillegg for å styrkja nokre få namngjevne institusjonar. Nominell løyving er elles den same som i 1995.

Då tilskotsordninga vart innført i 1975, vart det utarbeidd eit regelverk som fastsette vilkåra for å koma med i tilskotsordninga. Vilkåra vart sette opp i åtte punkt.

1. Museet skal vera fylkeskommunalt, kommunalt, sjølveigande eller eigd av ei foreining som har som formål å driva faste, offentleg tilgjengelege samlingar.

2. Museet skal ha vedtekter som fastset formål, arbeidsområde, styre og føresegner om kva som skal skje med samlingane dersom museet blir nedlagt. Vedtektene skal vera godkjende av fylkesutvalet etter at kulturvernnemnda har gjeve fråsegn. <

3. A>Museet må utgjera ein naturleg del av museumsstrukturen i fylket. Det skal ha ein slik storleik som gjer det til ei naturleg, sjølvstendig museumseining, og ha ein rimeleg museumsteknisk standard med katalogisering og dokumentasjon av samlingane.

4. Museum med fast fagleg arbeidshjelp bør hjelpa museum utan slik arbeidshjelp, med fagleg konsulenthjelp når fylkeskonservatoren ber om det.

5. Museet skal vera tilgjengeleg for alle. Opningstidene skal kunngjerast.

6. Når skuleklassar med lærar gjestar museet som ledd i undervisninga, bør dei ha gratis tilgjenge. Museet skal så langt råd er hjelpa skulane med informasjon og rettleiing.

7. Museet bør når det er fagleg forsvarleg, vederlagsfritt stilla gjenstandar til disposisjon for fellesutstillingar, t.d. vandreutstillingar, som blir organiserte offentleg.

8. Museet må følgja dei føresegner som blir gjevne for oppstilling av budsjett, rekneskap og for revisjon. Ved slutten av kvart rekneskapsår skal revidert rekneskap og årsmelding leggjast fram for kulturvernnemnda i fylket.

I ei endra utgåve av regelverket med verknad frå 1983 vart det sagt at det kunne avtalast gratis inngang for skuleklassar med lærar som besøkte museum som lekk i undervisninga. Vidare vart det understreka at institusjonane i størst mogeleg grad skulle freista dekkja driftsutgifter med eigeninntekter.

Fylkeskommunane fekk ansvar for å handheva desse reglane i samband med godkjenning av institusjonar i tilskotsordninga. Regelverket har vore brukt på ein svært inkluderande måte gjennom alle år. Hovudvekta har vore lagt på å få med mange museum framfor å styrkja nokre få. Ein god del av veksten har gått med til å etablera nye institusjonar. Av 195 institusjonar som er etablerte etter 1974, var 80 med i tilskotsordninga i 1993. Ikkje sjeldan har det vore argumentert utifrå ei geografisk rettferdsfordeling. Når det er sagt, så er det også heilt klart at ordninga har ført med seg ei kraftig styrking av det totale museumstilbodet i distrikta.

Dei fleste institusjonane som er med i ordninga, er organiserte som stiftingar eller er eigde av foreiningar. Nokre er også reint kommunale. Ein del av institusjonane har litt uklare eigarforhold. I seinare tid har somme fylkeskommunar sett krav om at institusjonane som skal vera med i ordninga, må vera anten kommunale eller interkommunale. I samband med den avtale- og registrerings-ordninga som Museumsutvalet gjer framlegg om, vil det bli eit krav at eigar- og vedtektsforhold blir avklara (jf. avsnitt 10.9.1.).

Tilskotsordninga for halvoffentlege museum har utvikla seg til å bli ei ryggrad i norsk museumsfinansiering i den forstand at ho omfattar mange einingar, og at ho har styrkt den desentraliserte museumsstrukturen. I samsvar med intensjonane er dei fleste kulturhistoriske musea med lokal eller regional forankring med i ordninga. Så lenge dei statlege tilskota var regulerte med ein automatisk refusjonsprosent, representerte ordninga ein sterk kveik for museumsarbeidet i distrikta. Automatikken, eller «sugerøyret inn i statskassen», som ordninga også vart kalla, resulterte i eit forventningsnivå om vekst som det var liten realisme i.

Reaksjonane i 1983, då taket på den statlege overføringa vart lagt, var difor i stor grad ei forventningskrise. Men det var også ein del fylkeskommunar som hadde kome seint i gang med oppbygginga av musea sine, og som difor kjende sterkt at bremsane vart sette på for tidleg. Då veksten flata ut og budsjettkvardagen vart gråare, kunne ein sjå at tilskotsordninga kunne få preg av å vera eit svarteper-spel, der partane venta på kvarandre eller skulda på kvarandre når institusjonar ikkje kom med eller ikkje fekk den veksten dei meinte dei burde ha.

Sjølv om omlegginga av tilskotsordninga for halvoffentlege museum i 1995 førte til at den formelle bindinga mellom statstilskotet og den fylkeskommunale/kommunale tilskotsdelen vart borte, er det enno tale om eit øyremerkt tilskot til museumsdrift i fylka. Slik sett er ikkje intensjonen i Kulturmeldinga om ei klarare funksjonsdeling mellom stat og fylkeskommunar følgt opp på museumsfeltet. Det er heller ikkje heilt i samsvar med dei reformstrategiane som er nedfelte i lov om kommunar og fylkeskommunar av 28. februar 1992. Der er det eit klart ønskje om å redusera bruk av direkte statleg kontroll og styring til fordel for meir rammestyring.

Dette er uttrykk for eit nærleiksprinsipp som tek utgangspunkt i at regionalt/lokalt engasjement og økonomisk ansvar skal følgjast åt. At eit slikt kombinert engasjement og ansvar eksisterer, viser det faktum at den fylkeskommunale innsatsen for musea på tilskotsordninga har auka, trass i utflating og reduksjon av den statlege innsatsen. Tilhengjarane av nærleiksprinsippet vil hevda at øyremerkte tilskot også kan fungera som ein brems på utviklinga, spesielt når tilskota blir ståande på same nominelle nivået.

På den andre sida kan ein innvenda mot eit slikt nærleiksprinsipp at musea vil tapa i ein lokal/regional kamp om ressursar, fordi den fylkeskommunale innsatsen på feltet ikkje er lovpålagd. I ein budsjettkvardag med få teikn til vidare ressursrammer vil innsatsen på område som ikkje er pålagd ved lov, stå laglegast til for reduksjon. Dessutan kan det hevdast at eit reindyrka nærleiksprinsipp vil kunna gje endå større skilnader enn i dag mellom fylkeskommunane, med ulik kvalitet i museumstilbodet til innbyggjarane. Det kan vidare hevdast at ei sentral styring med øyremerkte tilskot frå staten lettare vil kunna sikra eit meir likeverdig tilbod utan omsyn til kvar ein bur i landet.

10.4.1.1 Tilrådingar

Når ordninga skal førast vidare, vil Museumsutvalet ta utgangspunkt i at øyremerkte prosenttilskot først og fremst har effekt som stimuleringstiltak. Slik var det med tilskotsordninga den første tida, slik har det vore til no når det gjeld knutepunktinstitusjonane. Men når det ikkje lenger er eit mål å stimulera, men å føra noko vidare, vil andre ordningar kunna verka minst like godt som øyremerking. Midlane i tilskotsordninga for museum bør difor gå inn i det generelle rammetilskotet til fylkeskommunane. Då vil fylkeskommunane stå fritt til å følgja opp dei mange positive signala som ligg i museumsplanane. Det understrekar samstundes den betydninga fylkeskommunane bør ha når det gjeld museumsarbeid på regionalt og lokalt nivå.

Det er då ein føresetnad at det statlege engasjementet og intensjonane i tilskotsordninga blir følgde opp. Ei museumslov, som Museumsutvalet gjer framlegg om, vil vera eit verkemiddel for å sikra rammevilkåra for musea også regionalt (jf. avsnitt 10.8.). For å kunna ha oversyn over korleis museumsarbeidet utviklar seg på fylkeskommunalt nivå, bør fylkeskommunane framleis rapportera til Kulturdepartementet. Det vil også vera naudsynleg som grunnlag for å vurdera evt. nye stimuleringstiltak.

Øyremerkt prosenttilskot kan brukast som tidsavgrensa stimuleringsverkemiddel på felt der ein ser at det trengst ei styrking. Som eit stimuleringstiltak bør Kulturdepartementet i ein periode på fire år gå inn med 60% støtte til styrking av fellestenesteopplegg i kvart fylke. Berekningsgrunnlaget er avgrensa til 400 000 kroner pr. fylkeskommune pr. år. Fylkeskommunane avgjer sjølve korleis dei vil organisera tenestene. Etter fire år går midlane inn i det generelle rammetilskotet til fylkeskommunane.

10.4.2 Dei fylkeskommunale museumsplanane

Frå slutten av 1970-talet starta nokre fylkeskommunar med utarbeiding av museumsplanar. Ny plan- og bygningslov i 1985 påla fylkeskommunen, som del av den ordinære planprosessen, å samordna «statens, fylkeskommunens og hovedtrekkene i kommunens fysiske, økonomiske, sosiale og kulturelle virksomhet i fylket». Delvis som resultat av dette skaut planarbeidet fart frå 1987 og utover og har vore ein kontinuerleg prosess dei seinaste åra.

I løpet av arbeidet med denne utgreiinga er det fleire fylkeskommunar som har endra planane sine eller som har sett i gang nye planprosessar. Somme gonger er museumsplanane ein del av kulturplanane, andre gonger er dei sjølvstendige planar. I all hovudsak har planane berre vore rådgjevande og ikkje bindande for dei fylkeskommunale styresmaktene. Berre ein fylkeskommune er i ferd med å utarbeida ein fylkesdelplan for museumsfeltet og kulturminneforvaltninga, nemleg Hedmark. Bruk av fylkesdelplan gjev planarbeidet ein lovforankra og meir forpliktande karakter.

Midt på 1980-talet sette både NKKM og Statens museumsråd i gang eit utgreiingsarbeid med tanke på å få til ein betre museumsstruktur. Utgreiingane fall ned på to ulike modellar. Statens museumsråd ville ha ei ordning med fylkesmuseum i kvart fylke som ein overordna institusjon for museumsverksemda i fylka. NKKM derimot ville formalisera den desentraliserte modellen som hadde vakse fram, der regionmusea hadde blitt den viktigaste eininga i fylkeskommunane.

NKKMs syn vart det viktigaste grunnlaget for mange museumsplanar i fylkeskommunane. Det har vore ei medverkande årsak til at regionmusea er dei viktigaste museumseiningane i dei fleste fylka i dag. Somme fylkeskommunar har avvikla ei tidlegare ordning med fylkesmuseum, m.a. Telemark, Buskerud og Nordland. Nokre fylkeskommunar held på ordninga med fylkesmuseum: Østfold, Akershus, Aust-Agder og Vest-Agder. Andre fylkeskommunar har aldri hatt fylkesmuseum, t.d. Hedmark, Oppland, Rogaland, Hordaland, Sogn og Fjordane, Møre og Romsdal, Trøndelags-fylka, Troms og Finnmark.

Satsinga på regionmuseum har ført til at det i kvart fylke er frå tre til sju distrikt/regionar/museumsområde. Det er knapt noko regionmuseum som meiner at dei har den bemanninga eller ressurstilgangen som dei hevdar er naudsynleg for å kunna verka som eit regionmuseum. Så langt er Finnmark den einaste fylkeskommunen som har sett opp ein minimumsstandard for kva eit regionmuseum skal omfatta. Ei ønskjeleg basisbemanning er to konservatorstillingar (ein styrar), ei pedagogstilling, ei kontorstilling og ei teknisk stilling.

Med utgangspunkt i denne basisbemanninga kan ein som reknedøme setja opp ei årleg kostnadsramme for eit regionmuseum, (med ei idealfordeling mellom løns- og andre driftsutgifter på 50-50):

5 stillingar à kr 300 000⁴3 kr 1 500 000 Andre driftsutgifter, 50% av totalbudsjett kr 1 500 000 Sum kr 3 000 000

No finst det fleire regionmuseum som har større samla ressursar enn dette, i 1994 var det i alt 21 institusjonar. Mange ligg likevel under denne grensa for basisbemanning og ressurstilgang. Det fortel litt om kva ambisjonsnivå regionmuseumsmodellen inneber for fylkeskommunane. For Finnmark fylkeskommune inneber det ein ønskjeleg auke på 22,5 stillingar dei næraste åra. Det noverande nivået (1995) er 13,5 stillingar ved dei aktuelle musea.

Med få eller ingen føringar frå sentralt hald seier det seg sjølv at variasjonen i fylkeskommunane når det gjeld museumsstruktur, ambisjonar og planar, er ganske stor. Det finst likevel nokre tendensar som går att i dei seinaste planane og som har prinsipiell interesse:

• Måten planane er utforma på, signaliserer ein klarare vilje til å gje premissar for museumsarbeidet i fylka og ein vilje til å styra ved å definera kva ein vil oppnå med musea. Utarbeiding av handlingsplanar er eit klart uttrykk for dette. Som døme kan nemnast at Rogaland frå 1995 har innført ei ordning med avtaler mellom fylkeskommunen og dei einskilde institusjonane. Avtalene tek utgangspunkt i Kulturdepartementets målstyringsopplegg og spesifiserer kva musea skal utføra i budsjettåret innanfor budsjettrammene.

• Somme fylkeskommunar har dei seinaste åra lagt meir vekt på å styrkja den administrative samordningsfunksjonen ved å skipa fylkeskommunale stillingar som berre eller som i hovudsak skal arbeida med museumsspørsmål.

• Det er ein aukande tendens til å satsa på fellestenester i staden for å byggja ut separate funksjonar ved einskildmuseum. Døme på slike tenester er konserveringsoppgåver i Hedmark, tekstilkonservering i Hordaland, utstillingsformgjeving i Sør-Trøndelag, generell rådgjeving, konservering, foto og formidling i Aust-Agder. Lokalisering av fellestenester kan vera til eitt museum (t.d. Akershus, Hordaland, Hedmark, Aust-Agder, Sør-Trøndelag) eller tenestene blir definerte i eit nettverk der musea har kvar sine spesialitetar (t.d. Østfold, Telemark, Finnmark). Etablering av fellestenester fungerer delvis på same måten som eit fylkesmuseum kunne ha gjort. Men fellestenesteopplegga tek meir omsyn til det eksisterande, desentraliserte mønsteret.

• Det finst tendensar til å definera tematiske ansvarsområde for musea i fylka. Som døme kan nemnast Finnmark, som definerer desse ansvarsmusea: Alta Museum (forhistorie), Gjenreisningsmuseet (gjenreisingshistorie), Nordkappmuseet (kystkultur), Sør-Varanger museum (grensehistorie), Varanger samiske museum (sjøsamisk forhistorie og kulturhistorie), Vadsø museum (kvenhistorie) og Vardøhus Museum (pomorkultur). Ansvarsmusea kan ha tre typar ansvar: a) regionalt ansvar med rettleiing av mindre samlingar/museum innanfor sin region; b) fagleg ansvar for å dokumentera eit tema i heile fylket; c) museumsfagleg ansvar i heile fylket for utvikling og rettleiing på spesielle felt, t.d. konservering, datateknologi, foto og utstillingsdesign.

• For å styrkja samarbeid mellom institusjonane etablerer fleire fylkeskommunar samarbeidsråd eller museumsråd, der institusjonane møtest for å drøfta saker av felles interesse. Som nemninga viser er det i dei fleste tilfella eit rådgjevande organ for den fylkeskommunale administrasjonen.

• Det er ein tendens til å gje dei største institusjonane meir formalisert ansvar for mindre museum, eit ansvar som også kan innebera driftsansvar (t.d. Rogaland).

• Dei nyaste museumsplanane (t.d. Møre og Romsdal, Finnmark) viser ein klar tendens til å dra kommunane meir med når det gjeld økonomisk ansvar for museumsdrift. Samanskotslagsmodellen frå tilskotsordninga blir overført på forholdet mellom fylkeskommune og kommunar. Det teiknar seg eit mønster der fylkeskommunane tek ansvar for dei institusjonane som femner fleire kommunar eller som går inn i eit fylkesnettverk med fordeling av oppgåver. Museum som tematisk og geografisk omfattar ein kommune, blir gjerne eit kommunalt ansvar, heilt eller delvis. I Finnmark legg fylkeskommunen opp til at vertskommunane skal stå for 30% av utgiftene for ansvars- og regionmusea, medan fylkeskommunen har 70%. I lokalmusea skal vertskommunen ha ansvar for 75% av utgiftene, medan fylkeskommunen tek 25%. Det skal lagast avtaler mellom fylkeskommunen og dei aktuelle kommunane.

• Fylkeskommunane er varsame med å ta inn i planane bruk av tenester frå eller samordning med institusjonar som universitetsmusea eller andre statleg finansierte museum i fylka. Slik sett er planane djervare når det gjeld å tenkja på vegner av kommunane. I visse fall blir det nemnt kjøp av tenester, t.d. innanfor konservering frå statlege museum i fylket. Men planarbeidet er i stor grad avgrensa til det som fylkeskommunen har ansvaret for.

10.4.2.1 Tilrådingar

Med den desentraliserte strukturen som norske museum har, vil fylkeskommunen vera det viktigaste forvaltningsnivået for eit fleirtal av museumseiningane. Museumsutvalet vil rå til at fylkeskommunane legg vekt på følgjande moment i det vidare planarbeidet:

• Det blir tilrådd ei sterkare nettverksorganisering av musea i kvart fylke, m.a. ved å definera ansvarsmuseum (jf. avsnitta 10.2.2.1 og 12.2).

• Fylkeskommunane bør gå eit steg vidare i plansamanheng og utarbeida fylkesdelplanar for museumsverksemda.

• Det er naturleg at kommunane tek større ansvar ved å engasjera seg meir i museumsarbeidet. På den måten blir det større samsvar mellom lokalt engasjement og lokalt ansvar. Avtalefesta fordeling av økonomisk ansvar mellom fylkeskommunane og kommunane vil vera ei rettesnor både for institusjonar og for forvaltningsnivåa.

• Bruk av avtaler mellom fylkeskommunen og dei institusjonane som fylkeskommunen har ansvaret for, bør bli ei fast ordning. Avtalene bør vera knytte opp mot langtidsplanar som institusjonane utarbeider.

• Styrking av samordningsarbeidet på fylkesnivå, t.d. med etablering av fellestenester, er positivt. Når fylkeskommunane planlegg fellestenester, bør dei i større grad vurdera samarbeid med og bruk av kompetanse i t.d. universitetsmuseum eller andre museumsmiljø som staten har ansvaret for, dessutan Arkivverket og biblioteksektoren ( jf. avsnitt 7.3.4.1. og 10.2.3).

10.4.3 Kommunale museum

I museumsstatistikken for 1991 svarte 148 museum at kommunar sto som eigarar. I seinare statistikkspørjingar har det ikkje vore spurt om eigarskap. Stikkprøver i materialet tyder på at somme institusjonar har forveksla kommunalt driftstilskot med kommunalt eigarskap. Talet er difor noko usikkert.

Ein del av musea har ein eigarkonstruksjon der fleire kommunar står som eigarar gjennom eit representantskap. Musea er likevel ikkje kommunale, men frittståande organisasjonar som meir liknar på stiftingar.

Somme av dei viktigaste kunstmusea er kommunale, t.d. Oslo kommunes kunstsamlinger med Munch-museet, Vigeland-museet og Stenersen-museet, dessutan Bergen kommunes kunstsamlinger med Bergen Billedgalleri, Rasmus Meyers samlinger og Stenersens samling.

Det store fleirtalet av kommunale museum høyrer til i den kulturhistoriske gruppa. Av dei større musea i denne gruppa skal nemnast Fredrikstad museum, Sandefjordmuseene, Mandal bymuseum, Troldhaugen, Hanseatisk museum og Schøtstuene, Kystmuseet i Nord-Trøndelag - Woxengs samlinger, Rana museum, Trondarnes distriktsmuseum, Alta Museum og Sør-Varanger Museum.

Ein del av dei kommunale musea er administrerte som del av kommunaladministrasjonen, t.d. av kulturkontoret. Kulturstyret eller andre politiske nemnder har då styrefunksjon for institusjonane.

Fleire av dei kommunale musea er med i tilskotsordninga for museum. Det betyr at fylkeskommunen har ansvaret for driftsfinansiering, som oftast saman med den aktuelle kommunen, men av og til med eineansvar. Som nemnt ovanfor er det ein tendens til at kommunane kjem sterkare inn i museumsarbeidet ved at dei får ansvaret for mindre institusjonar. Samstundes går dei inn som økonomiske bidragspartar i regional- eller distriktsmuseum når dei er vertskommunar.

Det har vist seg vanskeleg å få eit fullstendig oversyn over den kommunale innsatsen på museumsfeltet. I den årlege rapporten til Kulturdepartementet frå fylkeskommunane har somme fylkeskommunar også oversyn over det kommunale, økonomiske bidraget. Kommunane i Troms og Finnmark representerer eit tilskotsnivå som ligg godt over det ein kan finna i dei andre fylka, med høvesvis 43% og 20% av dei totale offentlege tilskota til museum i 1994.

10.4.3.1 Tilrådingar

Med det sterke innslaget av lokale samlingar og institusjonar finn Museumsutvalet det heilt rett at kommunane i større grad enn tidlegare kjem inn som finansieringspartar når det gjeld museumsdrift. Hovudprinsippet bør vera at lokale samlingar er eit ansvar for kommunane, medan fylkeskommunane har ansvaret for museum med region- og distriktsansvar. Det vil vera i samsvar med prinsippet om funksjons- og ansvarsdeling. Her må ein likevel i stor grad ta omsyn til variasjonsrikdomen som har vakse fram i kjølvatnet av tilskotsordninga. Museumsutvalet meiner difor at ein må overlata til kvar fylkeskommune å finna fram til funksjonelle samarbeidsformer med kommunane, t.d. med delt ansvar for driftsfinansiering. Det viktige er at samarbeidet mellom kommunar og fylkeskommunar blir avtalefesta, og at museumsaktiviteten innanfor eit fylke blir vurdert som ein heilskap (jf. avsnitt 10.4.2.1.).

Når det gjeld dei institusjonane som blir drivne som ei ordinær kommunal teneste, meiner Museumsutvalet at det bør vurderast å gje dei ei friare stilling som driftseiningar med eigne styre, der ein også har representantar som står utanfor det kommunalpolitiske området. Det vil vera å markera musea som frittståande, faglege organ også i kommunal samanheng.

10.5 Investerings- og prosjektfinansiering

Når det gjeld statlege midlar til investering og spesielle tiltak ved musea, er det viktig å understreka at det svært ofte er tale om ei delfinansiering av tiltaka. Unntaka er statsinstitusjonane, nokre statsfinansierte museum og universitetsmusea. Det betyr at lokale og regionale midlar er vesentlege i investeringssamanheng. Samstundes er det også viktig å vera klar over at det statlege bidraget oftast er avgjerande for at tiltaka kan realiserast.

10.5.1 Kulturdepartementet

Investeringstilskot til bygg og anlegg og tilskot til prosjekt og andre einskildtiltak er dels administrerte av departementet sjølv, dels av underliggjande organ. På departementets budsjett kap. 320 post 73 står løyvingar til nasjonale kulturbygg. Det gjeld institusjonar som har ei nasjonal oppgåve, ein landsomfattande funksjon eller ein viktig landsdelsfunksjon.

Museumsbygg har ofte fått tildeling frå kap. 320 post 73. I åra 1993-96 har følgjande museum fått investeringstilskot: Gjenreisningsmuseet (10,5 mill. kroner), Henie-Onstad Kunstsenter (10 mill. kroner), Norsk Industriarbeidermuseum (3,1 mill. kroner), Ivar Aasen-senteret (1,5 mill. kroner), Árran Julevsáme guovdásj/Lulesamisk senter (3,9 mill. kroner), Norsk Bergverksmuseum (6 mill. kroner), Norsk Folkemuseum (35 mill. kroner), Norsk Skogbruksmuseum (4 mill. kroner), Várjjat Sámi Musea/Varanger Samiske museum (12,2 mill. kroner) og Vikingmuseet Borg (12,3 mill. kroner).

Når det gjeld einskildtiltak, har Kulturdepartementet sidan 1985 hatt ein tilskotssum til sikringstiltak ved museum. For 1995 og 1996 er summane sette til 5,7 mill. kroner. Med verknad frå 1995 er desse midlane forvalta av Norsk museumsutvikling (NMU) (sjå avsnitt 10.6.). Kulturdepartementet har elles stundom ytt eingongstilskot frå rådveldemidlane til museumstiltak.

Norsk kulturråd har sidan etableringa i 1964 vore den viktigaste bidragsytaren av ekstraordinære tilskot til musea. Kulturrådet har ytt toppfinansiering til museumsbygg frå rådets avsetjingar til kulturbygg. I praksis er det slik at institusjonar som ikkje stettar tildelingskriteria for nasjonale kulturbygg på Kulturdepartementets budsjett, sender søknadene til Norsk kulturråd. Det har gjeve Kulturrådet ein tilskotsprofil som har støtta opp om det desentraliserte museumsmønsteret. I St.meld. nr. 61 (1991-92) Kultur i tiden vart det konstatert at 80% av Kulturrådets midlar til kulturbygg gjekk til museum.

Kulturrådet har i alle år også gjeve tilskot til ulike tiltak ved institusjonane som kjem inn under merkelappen kulturvern. Når det gjeld bruk av desse midlane, har Norsk kulturråd dei seinare åra vilja prioritera prosjekt med stor overføringsverdi, t.d. løysingar for bruk av informasjonsteknologi, vern og utbygging av museumssamlingane, samtidsdokumentasjon, utbygging av konserveringskompetanse på regionalt nivå og formidlingstiltak for born og unge.

Figur 10.2 viser eit oversyn over tilskot til museumsarbeid frå Norsk kulturråd i perioden 1990-94, basert på årsmeldingane. Samla sum var i underkant av 117 mill. kroner. Oversynet viser at ein stor del av dei økonomiske bidraga har gått til nybygg, oppsetjing av kulturhistoriske bygningar eller istandsetjing av eksisterande bygningar. Dette er i og for seg naturleg, sidan bygningsprosjekt som oftast inneber store summar. I dei aktuelle åra er m.a. Kulturrådets innsats for teknisk-industrielle kulturminne ein ikkje uvesentleg faktor. Tilskotsprofilen er elles eit spegelbilete av at musea også dei seinaste fem åra har satsa på infrastrukturtiltak.

Når det gjeld tilskot til nye museumsbygg og andre tilskot til museum, har styret i NKKM i mange år fungert som konsulentar for dei fleste søknadene.

10.5.2 Andre departement

Nokre andre departement er aktuelle når det gjeld tilskot til investeringar eller til einskildprosjekt.

Fiskeridepartementet hadde pr. 1994 berre ytt tilskot til mindre tiltak. Departementet har den seinare tida fått søknader frå nokre museum som er knytte til fiske og fiskeindustri, bl.a. Norsk Fiskeindustrimuseum, som også er eitt av dei seks prioriterte teknisk-industrielle kulturminna (jf. avsnitt 11.2.2.4.) Søknadene gjeld både investerings- og årleg driftstilskot.

Kommunal- og arbeidsdepartementet har dels direkte og dels gjennom Distriktsutbyggingsfondet, seinare Statens nærings- og distriktsutviklingsfond (no under Nærings- og energidepartementet) gjeve etablerings- og investeringstilskot til tre prosjekt i perioden 1991-94.

Kilde: Årsmeldingar frå Norsk kulturråd

Det gjeld Norsk Bremuseum, Fjærland, Breheimsenteret, Jostedal og Norsk Fjellmuseum, Lom. Alle tre prosjekta var med i departementets forsøksprogram «Reiselivets infrastruktur». Slik sett representerer satsinga ei museumsetablering som i sterk grad har eit næringsutviklings- og reiselivsperspektiv.

Nærings- og energidepartementet med underliggjande direktorat/etatar har også engasjert seg på tilskotsbasis til einskildtiltak. Det mest omfattande tiltaket er det planlagte nybygget til Norsk Oljemuseum i Stavanger. Departementet har i St.prp. nr. 1 (1993-94) signalisert eit tilskot på inntil 70 mill. kroner, inkludert 10 mill. kroner til eit driftsfond. Føresetnaden for medverknad frå departementet er at det statlege investeringstilskotet, 60 mill. kroner, utgjer rundt 1/3 av totalkostnadene. Lokale styresmakter og industri skal syta for den resterande summen. Det er også ein føresetnad at lokale styresmakter og industrien skyt til 10 mill. kroner til driftsfondet. Drifta av Norsk Oljemuseum er pr. dato finansiert av Stavanger kommune. Prosjektet er eit døme på at næringslivet, i dette tilfellet oljeindustrien, er tiltenkt ein vesentleg rolle på investeringssida. Statleg tilskot til eit driftsfond er ein ny og uvanleg måte å gje driftstilskot på.

Utanriksdepartementet er i liten grad inne med økonomiske midlar til museumsformål. Når det av og til skjer, er det i hovudsak gjennom NORAD. I Noreg gjeld det einskilde utstillingsprosjekt der norske museum samarbeider med museum frå utviklingsland. NORAD har dessutan i perioden 1991-94 gjeve økonomisk stønad til museumstiltak i bistandsland, m.a. Botswana og Zambia.

Miljøverndepartementets investerings- og prosjekttilskot på museumsfeltet er primært kanalisert gjennom Riksantikvaren og Direktoratet for naturforvaltning. Det er først og fremst tale om eingongstilskot på tidsavgrensa satsingsområde. For Riksantikvaren har eit viktig felt vore tilskot til restaurering og sikring av arbeidarkultur og tekniske kulturminne. I perioden 1990-94 gjekk 29,9 mill. kroner, 88% av løyvingane, til museum eller tiltak som går inn i ein museums- og formidlingssamanheng (jf. avsnitt 11.2.2.4.). Det andre satsingsfeltet har vore kystkultur og fartøyvern. I perioden 1990-94 gjekk ca. 6,1 mill. kroner, 23% av totalløyvinga, til museum eller tiltak som går inn i ein museums- og formidlingssamanheng (jf. avsnitt 11.2.2.5.). Hovudsatsinga til Direktoratet for naturforvaltning har i perioden 1990-94 vore etableringstilskot til naturinformasjonssentra (sjå avsnitt 11.4.2.2.).

Av andre einskildtiltak under Miljøverndepartementet skal også nemnast tilskot til museum i tilknyting til «Aksjon vannmiljø», m.a. til dei teknisk-industrielle kulturminna Fetsund lensemuseum og Næs Jernverksmuseum.

Samla sett er investerings- og prosjektfinansiering ved musea prega av at institusjonane i stor grad søkjer seg fram til varierte kjelder og bidragspartar etter som det høver med dei tiltaka som musea vil realisera. Det er fleire ting som tyder på at variasjonsrikdomen på dette feltet har auka dei seinaste åra.

10.5.3 Tilrådingar

Med eit sektoransvar for ulike departement når det gjeld museumsverksemd, tilrår Museumsutvalet at vedkomande departement også skal ha ansvar for investeringstilskot (jf. avsnitt 10.7.). Ei viss samordning på dette feltet vil likevel vera på sin plass, først og fremst når det gjeld prosedyrar for etablering av nye institusjonar. Vidare er det også behov for ei samordning av investeringstilskota i Kulturdepartementet og Norsk kulturråd.

Godkjenning av investeringstilskot til nye institusjonar vil i praksis også vera ei godkjenning av at institusjonen skal etablerast. I Kulturmeldinga står det at nye dokumentasjonsområde i størst mogeleg grad skal leggjast til eksisterande institusjonar. Praksis i dag er heller det motsette, der planar om etablering av nye institusjonar blir presenterte både titt og ofte. I dag finst det ingen faste retningsliner for korleis slike saker bør vurderast.

Norsk kulturråd har laga rådgjevande retningsliner for planlegging av nye reiselivsattraksjonar. Med tilknyting til tankane i dette arbeidet vil Museumsutvalet gjera framlegg om søknads- og vurderingsprosedyrar for nye institusjonar, der m.a. følgjande moment må vera med:

• Det skal vurderast om det er behov for institusjonen, anten i det regionale eller nasjonale nettverket. Er det andre, eksisterande museum som allereie har eit delansvar på feltet, bør det vurderast å styrkja innsatsen ved denne institusjonen framfor å etablera ein ny.

• Er det tale om temamuseum, skal det vurderast om temaet er så viktig at det kan forsvarast å bruka ressursar på å etablera eit museum. Generelt bør ein frå offentleg side vera varsam med å etablera nye museum med smale temaområde.

• Når det gjeld tilskot til institusjonar som skal vera eit regionalt og lokalt driftsansvar, skal investeringssøknader vera tilrådde av fylkeskommunen, evt. med tilvising til fylkeskommunens museumsplan. Når det er fleire søknader frå eit fylke, skal fylkeskommunen setja opp ei prioritert liste.

• Saman med søknaden om investeringstilskot skal det liggja føre ein driftsfinansieringsplan der fylkeskommune og/eller kommune(ar) stadfestar det ansvaret dei skal ha.

• Det statlege investeringstilskotet til regionale og lokale institusjonar kan vera inntil 50% av totalkostnadene.

• For statlege ansvarsmuseum vil statens ansvar vera 100% av investeringskostnadene

• Nye statlege ansvarsmuseum skal i størst mogeleg grad samorganiserast med eksisterande ansvarsmuseum, evt. som nye avdelingar (jf. avsnitt 10.2.2.1.). Når det gjeld samiske museum, jf. avsnitt 10.3.1..

Tilskota frå Kulturdepartementet til kulturbygg er i dag administrerte på tre ulike måtar. Ovanfor er dei to viktigaste kjeldene nemnde, departementets tilskot til nasjonale kulturbygg og kulturbyggmidlane i Norsk kulturråd. Museumsutvalet vil hevda at det vil vera ein føremonn å samla tilskotsansvaret ein stad, anten i departementet eller i Norsk kulturråd. Både søkjande institusjonar og styresmaktene vil vera tente med ei sterkare samordning slik at søknadene kan vurderast i samanheng. I tillegg bør statlege investeringstilskot til samiske museum overførast til Sametinget.

Museumsutvalet tilrår også at ein vurderer å få til ei samordning med Kulturdepartementets tilskot til regionale og lokale kulturbygg, kap. 320 post 60. Målsetjinga med desse tilskota er bl.a. å utnytta eksisterande ressursar og auka kvaliteten på kulturlokale. I somme samanhengar vil det vera fornuftig å vurdera planar for nye, lokale museumsbygg og planar for generelle kulturbygg i samanheng. Spesielt vil det vera tenleg i dei tilfella der utstillingar og andre publikumsfunksjonar er det viktigaste innhaldet i eit nytt museumsprosjekt.

Norsk museumsutvikling (NMU) kan i samråd med eit fagråd gje ei samordna innstilling om fordeling av investeringsmidlar til museumsbygg. Det rådgjevande fagrådet bør m.a. ha medlemer som er oppnemnde av museumsorganisasjonane.

10.6 Norsk kulturråd og Norsk museumsutvikling

Som nemnt ovanfor har Norsk kulturråd vore den viktigaste kjelda for norske museum når det gjeld tilskot til nybygg og ekstraordinære tiltak i institusjonane. Norsk kulturråd har dessutan i fleire samanhengar, stundom i samarbeid med museumsorganisasjonane, teke initiativ til å setja i gang tiltak på ulike felt som har klare kontaktpunkt med museas oppgåver. Det gjeld m.a. innsamling og sikring av gamle fotografi, det gjeld arbeidet med fartøyvern og teknisk-industrielle kulturminne. Desse sakene har seinare blitt overtekne av andre organ. Sekretariatet for fotoregistrering (SFFR), som også ligg under Kulturdepartementet, har ført vidare arbeidet med fotografi, medan Riksantikvaren har overteke arbeidet for dei to andre felta (jf. avsnitta 11.2.2.4 og 11.2.2.5).

I tidsrommet 1979-91 fungerte Statens museumsråd som eit rådgjevande organ for Kulturdepartementet i museumssaker. Hovudinnsatsen vart lagt på det rådgjevande arbeidet, sidan rådet ikkje hadde ressursar til å driva utviklingsarbeid. I St.prp. nr. 1 (1991-92) frå Kulturdepartementet vart det gjort framlegg om å leggja ned Statens museumsråd og i staden satsa på eit museumsfagleg samordningsorgan. Norske Kunst- og Kulturhistoriske Museer (NKKM) presenterte samstundes eit framlegg om å etablera eit institutt for museumsutvikling finansiert av staten, men med museumsorganisasjonane som driftsansvarlege.

Våren 1992 starta Kulturdepartementet Norsk museumsutvikling (NMU) som eit prøveprosjekt. Med verknad frå 1994 er institusjonen etablert som ein statsinstitusjon under Kulturdepartementet. I referansegruppa for NMU er styra i museumsorganisasjonane representerte. NMU har som formål å fremja utvikling og samarbeid ved norske museum. NMU skal vera ein lekk i den statlege forvaltninga av museum og eit rådgjevingsorgan for offentlege styresmakter i museumsspørsmål.

NMU har frå første stund hatt prosjekt- og utviklingsmidlar til disposisjon og har dermed kunna støtta og/eller ta initiativ til prosjekt med overføringsverdi til store delar av museumsverda. Frå 1995 har departementet delegert forvaltningsoppgåver til NMU, m.a. tildeling av sikringsmidlar til musea og tilskot til museumsorganisasjonane. NMU er dessutan ein bindelekk mellom museumsverda og kulturminne- og naturforvaltninga.

Norsk kulturråd og NMU har halde litt ulike profilar når det gjeld prosjekttilskot til museum. Norsk Kulturråd i stor grad har ytt midlar som skal løysa oppgåver i einskildinstitusjonar, men også til prosjekt som representerer felles utviklingsstrategi for musea. NMU yter ikkje tilskot til prosjekt som løyser oppgåver i einskildinstitusjonar, men har som vilkår at prosjekta skal vera utviklings- og samarbeidsprosjekt som tek sikte på å tena heile museumssektoren eller grupper av museum.

10.6.1 Tilrådingar

I den korte tida NMU har fungert, tyder alt på at institusjonen er eit eigna verkemiddel for å samordna statens engasjement på museumsfeltet. Museumsutvalet vil difor rå til at NMU blir vidareutvikla som den sentrale, statlege museumsinstansen. Det er viktig at NMU også i framtida har midlar og fleksibilitet til å driva utviklings- og prosjektarbeid for å styrkja eit felles fagleg fundament i norsk museumsverd. For å få eit samla perspektiv på Kulturdepartementets prosjektmidlar til museumstiltak, vil Museumsutvalet gjera framlegg om at NMU også overtek ansvaret for dei museumsrelaterte kulturvernmidlane i Norsk kulturråd. Det rådgjevande fagrådet for investeringsmidlar kan ha tilsvarande funksjon for desse midlane (jf. avsnitt 10.5.3.).

Eit berande prinsipp i utviklinga av NMU må vera at institusjonen skal ta hand om samordnings- og fellesoppgåver som det ikkje er naturleg at einskildinstitusjonar har ansvaret for. Det kan i mange samanhengar vera ei samordnande rolle for å få institusjonar til å ta eit utførande ansvar for konkrete oppgåver. Andre gonger vil det vera naturleg at NMU også er den utførande parten. Eit viktig prinsipp bør vera at NMU ikkje utviklar parallell kompetanse til museumsmiljøa, og at det meste av utviklingsarbeidet blir gjort som prosjekt i og i nær tilknyting til musea. Samordning, rådgjeving og supplering vil vera ei viktig rettesnor for utviklinga av NMU, med dei statlege ansvarsmusea, fylkeskommunane, Sametingets evt. museumsorgan og dei frivillige museumsorganisasjonane som viktige kontaktpunkt.

I tillegg til dei oppgåvene som NMU utfører i dag, vil Museumsutvalet tilrå å leggja følgjande funksjonar til Norsk museumsutvikling :

• utarbeiding og gjennomføring av ei registrerings- og avtaleordning for museum (jf. avsnitt 10.9.1.)

• innstilling til fordeling av investeringstilskot til museum (jf. avsnitt 10.5.3.)

• innhenting og oppfølging av rapportering i samsvar med avtaler mellom statlege ansvarsmuseum og ulike departement/etatar, med unntak av universitetsmusea. Sametingets evt. museumsorgan er samarbeidspart når det gjeld samiske ansvarsmuseum (jf. avsnitt 10.3.). Budsjetta skal tildelast av det einskilde departementet eller etaten (jf. avsnitt 10.7.).

• innhenting og oppfølging av informasjon frå fylkeskommunane i samsvar med Kulturdepartementets opplegg for mål- og resultatstyring på museumsfeltet

• samordningsansvar for gjennomføring av tidsavgrensa tiltakspakkar for museum, t.d. sikringsmidlar og REVITA-planen (jf. avsnitt 7.3.4.2.)

• samordning av etterutdanningsprogram for museumstilsette i samarbeid med museumsorganisasjonane (jf. avsnitt 10.9.2.2.)

• etablera eit samordningsforum mellom musea og kulturminne- og naturforvaltning saman med Riksantikvaren, DN og museumsorganisasjonane

• vera med i ei samordningsgruppe for fellestiltak saman med Riksarkivet og Nasjonalbiblioteket (jf. avsnitt 12.3.1.)

• samordna rådgjevingsfunksjonane overfor ei samla museumsverd.

10.7 Alt museumsansvar i eitt departement?

Sett utanfrå kan det verka litt påfallande at museum som institusjonstype er knytt til så mange ulike departement. I dei fleste andre samanhengar vil likearta institusjonar og tenester vera knytte til eitt og same departement: Arkivverket høyrer til under Kulturdepartementet, skular og undervisning høyrer under Kyrkje-, utdannings- og forskingsdepartementet og helsetenester under Sosial- og helsedepartementet. Opphavleg høyrde også museum i hovudsak til eitt departement. Delinga av det gamle Kyrkje- og undervisningsdepartementet i 1981 i eit Kultur- og vitskapsdepartement og eit Kyrkje- og undervisningsdepartementet gav ikkje noka endring i dette biletet. Men med departementsomgjeringa i 1989 skilde universitetsmusea og dei andre musea lag når det gjeld departementstilknyting. Universitetsmusea følgde med universiteta til Utdannings- og forskingsdepartementet (seinare Kyrkje-, utdannings- og forskingsdepartementet), me dan resten av museumsfeltet kom under Kyrkje- og kulturdepartementet (seinare Kulturdepartementet). I tillegg har ein etatsmusea som høyrer under andre departement.

Eit visst mønster er det råd å sjå i den mangearta departementstilknytinga for museum. Museum som har blitt etablerte som sjølvstendige institusjonar med eit allment, kunst-, kultur- eller naturhistorisk siktemål, vil ein i hovudsak finna under Kulturdepartementets ansvarsområde. Initiativtakarar har anten vore interessegrupper av ulikt slag eller, ein sjeldan gong, departementet sjølv. Museum som er del av ein offentleg etats eller sektors historie, er i hovudsak integrerte i eller knytte til vedkomande etats grunnorganisasjon. Kontakten med etaten er avgjerande for arbeidet i desse musea, fordi kunnskapen og interessa ligg der. Sektoransvar for kulturvern- og museumsarbeid er også det gjeldande prinsippet som er nedfelt i kulturmeldinga. Mønsteret med ulik departementstilknyting for ulike typar museum vil ein finna i dei fleste land som Noreg kan samanlikna seg med.

Det er mogeleg at ein på litt lengre sikt kan få ei ordning der alt museumsansvar ligg i eitt departement. Då er det naturleg å tenkja på Kulturdepartementet. I praksis vil det seia at universitetsmusea og etatsmusea skulle bli overførte dit. Frå somme departement har det kome signal om at det er ønskjeleg å gå i ei slik retning. Sett frå statleg hald ville ei samling under eitt departement gjera det lettare å føra ein samla statleg politikk, og alle interessentar ville vita kvar ein skulle venda seg når det var spørsmål om museum. Det ville også kunna gje ei sterkare sentral samordning av tiltak og meir straumlineforma statleg haldning og praksis overfor musea.

10.7.1 Tilråding

Når Museumsutvalet meiner at tida ikkje er inne til å gjennomføra ei samanslåing på departementsnivå, kjem det av følgjande grunnar:

• Noreg er eitt av dei landa som har makta å halda i hevd den klassiske koplinga mellom museum og universitet. Det inneber ein klar samfunnskvalitet som både universitet, museumsverda og samfunnet elles kan ha føremonner av. Med enkle verkemiddel kan universitetsmusea spela ei endå meir sentral rolle enn tilfellet er i dag.

• Berebjelken i etatsmusea er den nære kontakten med etatane. Det gjev også ein god samanheng mellom kunnskap om feltet, pådrivarinteresse for musea og økonomisk ansvar. Med ei overføring av ansvaret til Kulturdepartementet vil ein få ei deling som inneber at økonomisk ansvar blir plassert ein annan stad enn der kunnskapen og hovudinteressa finst. Det er ikkje sikkert at slik deling vil gje dei beste rammevilkåra for desse musea.

Ei evt. overføring av alt museumsansvar til Kulturdepartementet no vil innebera ein omfattande gjennomgang av organisatoriske og juridiske spørsmål og dermed vera ein langdryg prosess. Ein slik gjennomgang vil vera betre å gjennomføra etter at institusjonane har vore gjennom ei registrerings- og avtaleordning. Denne prosessen vil vera eit mykje viktigare tiltak den næraste tida ( jf. avsnitt 10.9.1.). Det vil også gje eit betre vurderingsgrunnlag for ein evt. overføringsprosess seinare.

Ein for rask prosess på dette feltet kan føra til at ein øydelegg den vitaliteten, kreativiteten og entusiasmen som er eit kjennemerke på innsatsen i mange museum. Samordning og strukturering som ikkje tek omsyn til slike vesentlege mekanismar, kan lett utvikla seg til å bli systemtvang. Då kan systemet verka øydeleggjande på innhaldet. Museumsutvalets konklusjon er difor at ein held på noverande ansvarsforhold, der museum som har ei tematisk, naturleg tilknyting til eit fagdepartement, skal vera eit ansvar for vedkomande departement. Det vil vera viktig å gjennomføra den store tiltaksinnsatsen for registrering og førebyggjande konservering, likeins registrerings- og avtaleordninga, før ein evt. gjer noko med departementstilknytinga.

Museumsutvalet meiner at budsjettansvaret for dei statlege ansvarsmusea bør liggja i det einskilde departementet eller etaten slik som i dag. Det vil vera naturleg at NMU er det organet som står for oppfølging av avtalene mellom statlege ansvarsmuseum og ulike departement/etatar.

Sjølv om einskildmusea blir verande under same departement som i dag, bør eitt departement ha ansvar for å føra ein overordna, statleg politikk på feltet. Museumsutvalet meiner det er naturleg at Kulturdepartementet har dette ansvaret. Det vil bety at Kulturdepartementet har ansvar for å utarbeida langtidsplanar for utviklinga av museumsverksemd i Noreg. Vidare vil det vera Kulturdepartementets ansvar å laga eit regelverk som skal gjelda alle museum med offentleg tilskot, utan omsyn til departementstilknyting (jf. avsnitt 10.9.1.).

Museumsutvalet tilrår at det bør etablerast ei ordning med interdepartemental samordning av museumstiltak. Ein måte å gjera dette på er eit årleg kontaktmøte på statssekretærnivå mellom Kulturdepartementet og andre departement med museumsansvar, dessutan ein representant for Sametinget. Målet med kontaktmøtet vil vera å informera om aktuelle saker, vurdera samordning av tiltak og å fanga opp unødvendig dobbelkøyring. Kulturdepartementet bør ha samordningsfunksjonen med NMU som sekretariat.

10.8 Museumslov

På dei fleste område i samfunnet har ein funne det meiningsfullt å gje lover som overordna verkemiddel for å gje styrke til, sikra og regulera utviklinga på eit felt, eller for å gjera tydeleg og legitimera ansvar for styresmaktene o.a. Ofte er det tale om rammelover som gjev hovudretningslinene. Detaljerte reglar blir gjevne i form av forskrifter av det departementet som til ei kvar tid har ansvar for forvaltninga av lova. Ulike delar av museumssektoren er allereie omfatta av eksisterande lover, anten direkte eller indirekte, t.d. lov om universitet og høgskolar, lov om kulturminne, forvaltningslova, stiftingslova o.a.

Spørsmålet om eiga museumslov har med jamne mellomrom dukka opp. Museumsinnstillinga av 1970 meinte at det ikkje var behov for ei lov for museum åleine, «men foreslår at det tas sikte på en felles lov for hele det tradisjonelle kulturvernområdet, dvs. vern om fornminner, vern på stedet av bygninger og anlegg fra middelalder og nyere tid, og den museale innsamling og oppbevaring av gjenstander og bygninger».

I St.meld. nr. 93 (1971-72) Om museumssaken kommenterte departementet at ein rekna med at spørsmålet om ei felles lov for kulturminnevernet, naturvernet og museum skulle vurderast i samband med revisjon av det eksisterande lovverket. Slik gjekk det ikkje, men fornminnelova og bygningsfredingslova vart smelta saman i 1978.

Departementet kommenterte i same meldinga også spørsmålet om ei lovfesting av tilskotsordninga for halvoffentlege museum. Føremonnene med ei lovregulering ville liggja i å skapa forpliktande retningsliner for dei impliserte partane. På den andre sida seier departementet at det ikkje ser tilstrekkelege grunnar til å lovfesta forholdet, «dersom man gjennom avtale med fylkene rent faktisk kan oppnå den tilsiktede ordning og denne framgangsmåte kan godtas ut fra rent lovtekniske betraktninger. Prinsipielt så departementet helst at ordningen kunne gjennomføres ved avtale mellom partene, og ikke gjennom et lovbud».

Som kjent vart det inga lovfesting, men spørsmålet har vore reist på nytt fleire gonger seinare. Statens museumsråd og museumsorganisasjonane tok opp spørsmålet i 1987, i forlenginga av arbeidet med strukturinnstillingane. Ei førebels innstilling vart oversendt i 1989 til Kultur- og vitskapsdepartementet utan at det kom noko meir ut av det.

Danmark er, så langt ein veit, det einaste landet som har ei tilnærma generell museumslov. Lova gjeld for sju statlege museum direkte under Kulturministeriet, eit 140-tal museum med statsstøtte, museumsråda i alle amta og Statens Museumsnævn, det statlege organet for kontroll og oppfølging av lova. Den omfattar likevel ikkje alle danske museum. M.a. er etatsmusea, universitetsmusea og kommunale museum utan statstilskot ikkje omfatta av lova. I praksis er det over 150 institusjonar.

Målet med lova er å sikra Danmarks kulturarv og «at fremme museernes virke og samarbejde». Lova inneheld relativt detaljerte reguleringar for dei statlege musea Nationalmuseet og Statens Museum for Kunst, m.a. at dei skal ha ansvar for sentralregister og utføra konserveringsoppgåver for andre.

For dei institusjonane som får statsstøtte, er det sett opp detaljerte krav og spesifikasjonar. Det gjeld eigarform, vedtekter, styresamansetjing i institusjonen, krav til utdanningsnivå og stillingsstorleik for dagleg leiar, krav til prosedyrar for behandling av budsjett, rekneskap og årsmelding, krav om utarbeiding av langtidsplanar kvart fjerde år, plikt til å rapportera til sentralregisteret om samlingane. Det er vidare krav at institusjonane skal vera opne for publikum og at opningstidene skal kunngjerast. Skuleelevar skal ha gratis tilgjenge til museet.

Statens Museumsnævn er det sentrale organet som m.a. fordeler statstilskotet til dei godkjende musea i samsvar med regelverket. Statens Museumsnævn gjev råd til Kulturministeriet om godkjenning av nye museum og skal også rapportera om museum som evt. ikkje lenger oppfyller vilkåra for støtte. Vidare fordeler «Nævnet» ein rådveldesum, som m.a. kan gå til innkjøp av gjenstandar, konserveringsarbeid, løysing av fellesoppgåver m.m. Medlemene i «Nævnet» blir valde for periodar på fire år. Eit sekretariat har ansvar for den daglege drifta.

Den danske museumslova inneheld også reguleringar for arkeologiske oppgåver, der Rigsantikvaren har eit overordna ansvar. Alle fredingsspørsmål kjem inn under Naturbeskyttelsesloven eller Bygningsfredningsloven som blir forvalta av Skov- og Naturstyrelsen.

Når det gjeld norske forhold, er det naturleg å sjå litt på situasjonen på bibliotek- og arkivsektoren, som begge har ei lovregulering. Lov om folkebibliotek av 20. desember 1985 har som mål å fremja opplysning, utdanning og anna kulturell verksemd gjennom informasjonsformidling og ved å stilla bøker og anna eigna materiale gratis til disposisjon for alle som bur i landet. Lova gjeld for offentlege bibliotek, dvs. kommunale, fylkeskommunale og statlege tenester på bibliotekfeltet.

Lova pålegg alle kommunar å ha eit folkebibliotek som skal vera leia av ein fagutdanna biblioteksjef. Biblioteka er pålagde å følgja felles reglar for lånesamarbeid, registrering og utarbeiding av statistikk og årsmeldingar etter nasjonale og internasjonale standardar. Statens bibliotekstilsyn er eit fagleg, rådgjevande organ med ansvar for «visse bibliotekformål som ikke naturlig hører inn under den enkelte kommunes ansvarsområde» (§ 14). Bibliotekverksemda i fag- og forskingsbibliotek, som høyrer inn under universitets- og høgskulesektoren, kjem ikkje under biblioteklova.

I tråd med inntektssystemet av 1986 gjev biblioteklova ingen pålegg om faste løyvingar frå kommunane og fylkeskommunane og heller ikkje øyremerkt tilskot frå staten til generelle bibliotekformål.

Arkivlova av 4. desember 1992 har som mål å tryggja arkiv som har monaleg kulturelt og forskingsmessig verde eller som inneheld rettsleg eller viktig forvaltningsmessig dokumentasjon. Lova gjeld for Riksarkivaren og statsarkiva og for dei som skaper og har ansvar for arkiv. Lova regulerer arkivskapars og -eigars råderett over arkiva og Arkivverkets rettar i forhold til materiale som kjem inn under lova. Framlegg til forskrifter er pr. mars 1996 under utarbeiding.

Felles for både bibliotek- og arkivlova er at hovudaktørane, biblioteka og Arkivverket, er offentlege: statlege, fylkeskommunale eller kommunale driftseiningar. Museumsverda skil seg frå dette ved at fleirtalet av institusjonane er å rekna som private, anten dei er stiftingar eller eigde og drivne av foreiningar.

I tidlegare diskusjonar om museumslov har det vore brukt ulike moment mot ei museumslov:

• Tendensen i forvaltninga går bort frå lover der staten detaljbestemmer kva forvaltningsnivå/operative organ skal gjera/ikkje gjera.

• Lov er ei lite fleksibel ordning, der endringar må opp i Stortinget.

• I den grad det lukkast å få til ei lov som definerer minstestandard for offentleg økonomisk ansvar, er det store sjansar for at den vil liggja på eit lågt nivå.

• Lov kan fungera som ei sovepute: Ein gjer det som ein er pålagt, men heller ikkje meir.

• Ei lov kan føra til fastfrysing av ein gjeven situasjon; tungvint å utvida rammer med t.d. nye institusjonar, nye ansvarsområde.

Moment som talar for ei museumslov kan samanfattast slik:

• Museumslov kan sikra lik offentleg behandling av museumsfeltet.

• Museumslov kan gje større likskap mellom ulike delar av landet.

• Offentleg ansvar for museum får ei sterkare prinsipiell framheving med ei lov.

• Museum får større respekt i resten av forvaltninga, kan ikkje så lett ignorerast.

• Museumslov gjev større kongruens med miljøvernet og i forhold til arkiv- og biblioteksektoren.

• Museumslov kan gje ein viss tryggleik mot vilkårleg politisk behandling av museumssaker i vanskelege budsjettider og når øyremerkte midlar fell bort.

• Det gjev musea status å vera omfatta av eit lovverk; lov har sterk symbolverdi.

10.8.1 Tilråding

Når Museumsutvalet vil rå til at Kulturdepartementet set i gang arbeid med ei museumslov, vil ein leggja vekt på å sidestilla museumsfeltet med miljøvernområdet, bibliotek- og arkivfeltet, der det er lovverk frå tidlegare. Ei museumslov bør sjå museum som eit instrument både i eit omfattande miljøperspektiv og i eit kunnskapsperspektiv, der ein føresetnad for livslang læring m.a. ligg i ein demokratisk rett til informasjon, kunnskap og opplevingar. I dette perspektivet kan museum bidra med spesialkompetanse på den materielle omverda. Ei lov kan sikra at ein får like rammevilkår for å utvikla denne kompetansen, og at samfunnet får nyta godt av den innsatsen som blir ytt. Slik sett kan museumslov fungera som eit verkemiddel for betre samordning på museumsområdet og meir allment som ei sikring av musea som samfunnsinstitusjonar i Noreg.

I samband med lovarbeidet bør det vurderast om det er føremålstenleg å overføra §23 i lov om kulturminne til museumslova (jf. avsnitt 11.2.2.2.)

10.9 Andre verkemiddel i offentleg museumspolitikk

På museumsfeltet har økonomiske stimuleringstiltak vore det vanlegaste verkemiddelet som staten har brukt. Både tilskotsordninga til museum og ordninga med knutepunktinstitusjonar er døme på slike verkemiddel. Bruk av sysselsetjingsmidlar på kultursektoren i åra 1989-94 var også eit økonomisk stimuleringstiltak.

Med verknad frå 1995 har musea under Kulturdepartementet også fått presentert eit målstyringsopplegg som fortel kva departementet ønskjer og ventar at eit samla museumsfelt skal oppnå for og på vegner av samfunnet. Utgangspunktet er arbeidet med å få ein betre organisert stat, der mål- og resultatstyring er eit av instrumenta. Det inneber at kravspesifikasjonar frå departementet har blitt ein del av rammevilkåra for arbeidet i musea.

Målet for styresmaktene må vera å skapa rammevilkår som sikrar at det samla museumsfeltet kan verka som samfunnsinstitusjonar i vid meining. For det andre må styresmaktene gjennom ulike tiltak sjå til at omverda får dei tenestene som dei har krav på. Til no har dei offentlege verkemidla i liten grad vore samordna. Museumsutvalet vil difor skissera nokre tiltak som bør kunna gå inn som delar i ein samanheng.

10.9.1 Avtaleordning og utviklingsprogram for museum

Som nemnt i avsnitt 10.4.1. vart det i samband med innføring av tilskotsordninga for halvoffentlege museum sett ein del vilkår som fungerte som ei godkjenningsordning for museum som skulle få økonomiske tilskot. Det er naturleg at det blir sett ein del vilkår som sikrar at institusjonar som det offentlege satsar på, held eit visst nivå, og at dei faktisk fungerer i samsvar med offentlege målsetjingar for museumsverksemd.

I den danske museumslova er det eit sett av reglar/vilkår for dei musea som får statstilskot. I USA har den amerikanske museumsorganisasjonen ei frivillig ordning for akkreditering av museum. Konkret betyr det at musea kan gå gjennom ei frivillig evaluering av dei viktigaste funksjonane i dei einskilde institusjonane for å sjå om dei held eit nærare definert nivå. Like viktig har eit opplæringsprogram vore som gjev tilbod om hjelp og rettleiing på dei felta der det trengst ei styrking for å koma vidare (Amundsen 1994). I Storbritannia er det også ei frivillig registreringsordning der musea skal gjera greie for verksemda si for å få ei enkel form for sertifisering.

Målet med slike registrerings-/godkjenningsordningar er å skapa eit meir formalisert grunnlag for å vurdera i kva grad museum verkeleg fungerer i samsvar med intensjonane. Røynslene frå dei aktuelle landa viser at ordningane kan vera med på å heva den yrkesfaglege standarden ved institusjonane. Ikkje minst har den institusjonsinterne sjølvevalueringa blitt framheva som ein positiv utviklingsfaktor i planarbeidet i institusjonane. Samstundes gjer registreringsordningar det mogeleg å skapa referansepunkt både for institusjonane sjølve og for samarbeidspartar, anten det er offentlege tilskotsytarar, ideelle organisasjonar eller sponsorar.

10.9.1.1 Tilråding

For å styrkja det museumsfaglege arbeidet i institusjonane meiner Museumsutvalet at det er riktig å innføra ei allmenn registrerings- og avtaleordning for dei musea som får økonomisk støtte frå stat og/eller fylkeskommune, anten som drifts- eller investeringstilskot. Museumsutvalet vil tilrå følgjande opplegg:

1. Det blir innført ei registrerings- og avtaleordning for alle museum som får statleg/fylkeskommunalt drifts- og investeringstilskot. For museum med berre kommunalt tilskot skal ordninga vera frivillig. Musea skal vurderast mot eit regelverk som m.a. gjev forskrifter på følgjande punkt:

   • eigarform (Institusjonar med uklare eigarforhold må ordna opp i det).

   • styresamansetjing (Hovudprinsippet bør vera at offentleg hovudansvar for driftsfinansiering gjev styrefleirtal/styreleiar).

   • vedtekter som er i samsvar med eigarform og hovudmåla for den verksemda museet skal stå for.

   • krav til målretta planar på heile aktivitetsfeltet etter eit felles opplegg for målstyring.

   • krav til sikringsforhold for gjenstandane, samlingsoversyn og dokumentasjonsstandard.

   • krav til opningstider og tilgang til samlingane.

   • avtale med hovudbidragsytar av offentleg tilskot; avtala blir knytt til langtidsplanar for institusjonane og vil vera vurderingsgrunnlaget for tildeling av offentleg driftstilskot.

2. På grunnlag av behov som kjem fram under registreringa, skal det lagast eit utviklingsprogram for institusjonane som også inneheld tilbod om opplæring/etterutdanning (jf. avsnitt 10.9.2.3.).

3. Nye institusjonar som søkjer om offentleg tilskot, skal gjennom registreringsprosedyrane før det blir gjort vedtak. Nyetableringar må i tillegg vurderast i samsvar med retningsliner i avsnitt 10.5.3..

4. Den første, grunnleggjande registreringsfasen skal omfatta statlege og fylkeskommunale ansvarsmuseum og blir gjennomført som eit prosjekt i regi av Norsk museumsutvikling:

   • Det blir etablert ei prosjektgruppe, evt. med nordisk representasjon, som til saman dekkjer kunnskap om arbeidsfunksjonane ved eit museum.

   • Norsk museumsutvikling og prosjektgruppa skal ha eit fagråd med bl.a. medlemer frå museumsorganisasjonane og Kommunenes sentralforbund (KS).

   • Registreringa og vurderinga skal baserast på svar på registreringsskjema, gjennomgang av plandokument og ved institusjonsbesøk.

   • Når det gjeld statlege ansvarsmuseum, gjev Norsk museumsutvikling, på grunnlag av tilrådingar frå prosjektgruppa og fagrådet, innstilling om kva museum som skal godkjennast, til det departementet/etaten som har hovudansvaret for offentleg tilskot.

   • I fylka har fylkeskommunen ansvar for å gjennomføra ordninga i samarbeid med NMU og den sentrale prosjektgruppa. Sametingets museumsorgan har gjennomføringsansvar for dei samiske ansvarsmusea i samarbeid med NMU.

   • Prosjektet bør kunna gjennomførast på tre år.

   • Det blir innarbeidd i regelverket kor ofte einskildinstitusjonar skal vurderast på ny, t.d. kvart femte eller åttande år.

5. Etter den første registreringsperioden bør ordninga vera ein permanent funksjon i NMU med eit oppnemnt fagråd slik som nemnt i pkt. d).

10.9.2 Opplæring og utdanning

På mange samfunnsområde der det offentlege har eit hovudansvar, spelar utdanning og etterutdanningstiltak ei viktig rolle som del av rammevilkåra. På biblioteksektoren er det både ei grunnutdanning og eit samordna tilbod på etterutdanningssida. På museumsområdet er innsatsen frå det offentlege minimal, stort sett avgrensa til å gje tilskot til ulike kurs, ofte skipa til av museumsorganisasjonane. Mangel på samordnande tiltak heng saman med at det heller ikkje finst ei spesielt definert utdanning i museumsarbeid. Eit positivt unntak på dette området blir den vedtekne utdanninga i teknisk konservering ved Universitetet i Oslo.

Museumsorganisasjonane har opp gjennom åra vore opptekne av utdanningsspørsmål. I stor grad har interessa vore retta mot tiltak som gjeld etterutdanning av personale som allereie er i arbeid på musea. Museumsutvalet meiner også at ein bør bruka innsatsen dei næraste åra på etterutdanning av dei som allereie er på musea. Men samstundes bør det setjast i gang ein prosess som kan gje ei museumsspesifikk grunnutdanning på universitets- og høgskulenivå.

10.9.2.1 Grunnutdanning i museumskunnskap

Den vanlegaste akademiske museumsutdanninga har vore utdanning i fag som har kontaktpunkt med museumssamlingar, t.d. arkeologi, kunsthistorie, etnologi, historie, sosialantropologi, botanikk, geologi, paleontologi og zoologi, evt. supplert med museumspraksis i studietida og/eller museumsrelevante vekttalskurs. Somme av dei aktuelle faga har eller har hatt feltkurs eller praksis på museum. Men eit oversyn over museumsutdanning i 1992 konkluderte med at museumsinnslaga hadde blitt færre og mindre formaliserte i fleire av dei aktuelle faga (Norsk museumsutdanning - en statusrapport 1992). Det er difor rett å hevda at sjølv om det på universitets- og høgskulesektoren finst fag som i større og mindre grad har museumsrelevante innslag (sjå boks 10.1), manglar det eit meir systematisk opplegg der ein så å seia lærer å bruka den fagspesifikke kunnskapen innanfor museumsramma.

Eit grunnleggjande spørsmål er kva type museumsutdanning ein skal satsa på. Skal det vera ei yrkesutdanning for dei som arbeider i museum, på line med bibliotekarbeid, høgskuleutdanning i film, teaterhøgskule, kunstutdanning? Skal det primært vera ei form for analytisk kunnskap om museum som fenomen, på line med filmkunnskap, teatervitskap, kunsthistorie, mediekunnskap? Utdanningstilboda i utlandet kombinerer både det yrkesfaglege og analytiske perspektivet, likevel med eit tyngdepunkt mot det yrkesfaglege (sjå boks 10.2).

Dersom ein i norsk samanheng også skal freista å kombinera yrkesutøving med analytisk tilnærming, kan ein kanskje starta med ei ordning som tilsvarer den som høgskule- og universitetskandidatar må ha før dei går ut i skuleverket. Dei får eitt års utdanning med ein blanding av teori og praksis. Overført på museumsfeltet vil dette kunna bli ei årseining som tilbod til dei som vil inn i museumsstillingar. Ein teoretisk del blir gjennomført ved eitt eller fleire universitet, medan praksisdelen blir lagt til museum med personlege rettleiarar på dei aktuelle musea. Teoridelen bør vera felles for alle, medan praksisdelen kan vera meir innretta i høve til museumstype. Ei spesialisering i høve til arbeidsfunksjonar i museum vil vera vanskeleg å få til på eitt år. Det må difor bli eit opplegg der ein smakar på det meste i museumsarbeidet, samstundes om ein lærer å forstå det spesifikke ved museum som samfunnsinstitusjon.

Ei anna løysing kan vera å vidareutvikla aspirantordninga ved dei naturhistoriske universitetsmusea til å gjelda alle typar museum. Praksismusea måtte i så fall bli fleire enn universitetsmusea for å få med kunst-, kunstindustrimusea og nyare kulturhistorie. Fordelinga av aspirantplassane kunne skje etter ei vurdering av rekrutteringsbehovet i musea. 10-15 aspirantplassar årleg ville gje ein brukande rekrutteringseffekt.

I kva grad ein også skal satsa på å utvikla museumskunnskap som eigen akademisk disiplin med utdanningstilbod som omfattar hovudfag og doktorgrad, er eit ope spørsmål. Det kan sjølvsagt argumenterast med at museum som samfunnsinstitusjon er så viktig at det er fullt relevant å utvikla kunnskap og forståing om samspelet mellom museum og samfunn som fullverdig akademisk disiplin. Det kan visast til parallellar på bibliotekområdet, helseområdet, også til emne som film, teater og media.

10.9.2.1.1 Tilråding

Museumsutvalet rår til at ein i første omgang satsar på å utvikla eit årseiningstilbod (20 vekttal) i museumskunnskap. I etableringsfasen vil kontakt med utanlandske fagmiljø i museumskunnskap vera avgjerande for å kunna skapa eit godt grunnlag. I den første perioden kan det også vera naturleg å gje stipend til kandidatar som vil studera ved utanlandske lærestader som har tilbod i museumskunnskap. Først når denne utdanninga er på plass, vil det vera riktig å vurdera evt. utvikling av eit fullt akademisk program på feltet. I så fall bør ein konsentrera seg om å byggja ut museumskunnskap ved eitt universitet.

10.9.2.2 Utdanning i teknisk konservering

Hausten 1996 startar ei utdanning i teknisk konservering ved Universitetet i Oslo med ei retning for kunstmateriale og ei for kulturhistorisk materiale. Museumsutvalet ser det som positivt at Universitetet i Oslo set i gang ei utdanning på feltet. Det er samstundes viktig å understreka at det eksisterande samarbeidet med Konservatorskolen i København må halda fram, m.a. fordi ein der har tilbod som utdanninga i Oslo ikkje dekkjer. Det bør også vurderast å bruka andre utdanningstilbod i utlandet på felt der det førebels ikkje er tilbod i Noreg, m.a. på tekstilfeltet.

I samband med utdanningstilbodet ved Universitetet i Oslo vil Museumsutvalet peika på eit supplement som kan utviklast, og som delvis heng saman med ei endring som har skjedd i den samla universitetsstrukturen. Stortinget har vedteke at det i Trondheim skal utviklast eit Noregs teknisk-naturvitskaplege universitet (NTNU). Teknisk konservering omfattar teknologiske og naturvitskaplege element som kjemi, kunnskap om klimaforhold og materialkunnskap. Dette er felt der både dei eksisterande og komande fagmiljøa i Trondheim representerer den fremste kunnskapen i landet. NTNU har også eit museum, Vitskapsmuseet, som dekkjer både arkeologi, nyare kulturhistorisk materiale og naturhistoriske fag. I tillegg har ein eit steinkonserveringsmiljø i Trondheim (jf. avsnitt 11.4.1.1.). Forholda skulle difor liggja til rette for ei utdanning som kombinerer naturvitskapleg/ teknologisk spisskompetanse og naudsynleg kompetanse på det reint museumsfaglege feltet. Mellom anna ville det vera mogeleg å få til ei konserveringsutdanning også for naturhistoriske museum.

Med samarbeid med ingeniør- og arkitektfaglege miljø ville det også vera grunnlag for å vurdera ei bygningsantikvarisk utdanning som parallell til den meir gjenstandsorienterte utdanninga for tekniske konservatorar. Dermed kan ein koma fram til eit samla forskings- og utdanningsmiljø på konserveringsfeltet som både museum og andre aktørar på konserveringsfeltet vil kunna utnytta.

10.9.2.2.1 Tilråding

Museumsutvalet ser det som naturleg at Kyrkje-, utdannings- og forskingsdepartementet, Kulturdepartementet og Miljøverndepartementet i fellesskap vurderer i kva grad det nye NTNU i Trondheim, i samarbeid med Universitetet i Oslo, kan vidareutvikla grunnutdanning i teknisk konservering. Det kan bli ei utdanning som ferdig utbygd kan omfatta kunstfagleg retning, kulturhistorisk og arkeologisk retning, naturfagleg retning og bygningsantikvarisk retning.

10.9.2.3 Etterutdanning

Som nemnt har museumsorganisasjonane gjennom lang tid retta søkelyset mot etterutdanningsbehov på museumsfeltet. Det er også museumsorganisasjonane som er dei mest aktive på feltet, med kurs og seminar som dei mest brukte tiltaka. Eigenleg er det ei stor mengd slike kurs, sjølv om Noreg, sett i nordisk samanheng, har det minst utbygde tilbodet (Rosander 1989).

Kjenneteiknande for kurstilbodet er at det ikkje er resultat av ein samordna innsats eller ein målretta, felles strategi. Einskildkursa er viktige og positive tiltak, men har ofte preg av å vera ad hoc-løysingar. Dessutan er det sjeldan oppfølging av kursa/seminara. Med relativt enkle verkemiddel vil det vera mogeleg å koma eit steg vidare, utan at ein set lok på den viktige innsatsen organisasjonane gjer når det gjeld kortare kurs om spesielle emne.

Når det gjeld opplegg som er meir enn eit kort kurs, har NMU hausten 1995 saman med Statskonsult starta eit leiarutviklingskurs som går over to semester. Målgruppa er personar som allereie er i leiarstillingar. Opplegget omfattar fire fellessamlingar i tillegg til konkrete arbeidsoppgåver ved eigen institusjon.

Både Danmark og Storbritannia har løysingar som gjer at innsatsen er meir samla. I Danmark har Dansk museumshøjskole sidan 1987 skipa til ei mengd kurs for tilsette ved musea. I dei seinare åra har dei også retta seg mot dei andre nordiske landa. Museumshøjskolen fungerer som eit lite sekretariat som arrangerer kurs mange stader i Danmark med lærarkrefter både frå Danmark og utlandet. Ein del av kursa er bygde opp som modular.

Museum Training Institute vart etablert i 1989 for å setja i system vidareutdanning for museumspersonale i Storbritannia. Det har blitt lagt mykje arbeid i å definera yrkesstandardar for arbeidsfunksjonar i musea, ei form for tilpassing av ISO-standard til museumsverda. Sjølve opplæringsverksemda vil difor koma i neste omgang.

I Sverige spelar Samrådsgruppen för utbildningsfrågor för museerna och kulturmiljövården (SUM) og Länsmuseernas Publik- och profilprojekt ei samordnande rolle når det gjeld å ta initiativ til kurs og å spreia informasjon til musea.

10.9.2.3.1 Tilråding

Museumsutvalet tilrår at ein tilfører NMU ressursar, slik at institusjonen kan samordna etterutdanningstiltak for tilsette i museum. Ein viktig føresetnad for eit vellukka resultat er at mange av etterutdanningstilboda kan gjennomførast i tilknyting til det daglege arbeidet. Det vil også vera viktig å laga opplegg som i prinsippet skal nå alle arbeidstakarar i ein museumsorganisasjon. Også her er det snakk om å koma i gang med ein prosess som Museumsutvalet meiner bør utvikla seg i følgjande spor:

• I første omgang vil det vera aktuelt å identifisera behova på grunnlag av registrerings- og avtaleordninga (jf. avsnitt 10.9.1.).

• Dinest vil det vera naturleg å laga ein handlingsplan og utvikla tilbod i samarbeid med museumsorganisasjonane.

• Det vil vera viktig å etablera kontakt med ulike samarbeidspartar, m.a. slike som har kompetanse på fjernundervisning og som kan laga etterutdanningspakkar som rettar seg mot heile organisasjonar, t.d. Sentralorganet for fjernundervisning på universitets- og høgskolenivå (SOFF). Det ville vera positivt om det kunne lagast ei form for grunnkurs i museumskunnskap som alle tilsette i eit museum kunne få tilbod om å gjennomføra. I tillegg vil det vera aktuelt å laga modular som går inn på ulike arbeidsfunksjonar i museet: planarbeid, registrering og handtering av gjenstandsmateriale, avtaler og regelverk i arbeidslivet, kundebehandling, bruk av multimedia osv.

• Det vil vera viktig med kontakt med tilsvarande tiltak i dei andre nordiske landa for om mogeleg å kunna utnytta felles ressursar. Hospitering i andre museum og byte av personale vil vera eit mogeleg tiltak.

På eitt felt meiner Museumsutvalet at det kan vera aktuelt å vurdera eit felles nordisk opplegg. Det gjeld opplæring av museumsleiarar. Museumsleiing er på mange måtar eit tema som med fordel kan behandlast i eit nordisk, kanskje også internasjonalt perspektiv. Det vil vera viktig å kunna nytta dei beste kreftene på feltet, gjerne frå den internasjonale arenaen. I stor grad vil det vera tale om ein utviklingsprosess for dei einskilde deltakarane, der utveksling av synspunkt og erfaringar vil vera viktigare enn tradisjonell læring av korleis ein utøver leiarskap. Eit samla nordisk opplegg vil kunna få til eit høgare nivå enn det ein kan venta å makta i det einskilde landet.

Opplegget kan utviklast til å bli eit nordisk tiltak, t.d. etter modell frå vidareutdanningsopplegget som blir gjeve i regi av Nordiska institutet för samhällsplanering (NORDPLAN) under Nordisk ministerråd. Det vil i så fall kunna omfatta både nye kandidatar og personar som allereie er i leiarstillingar. Den nordiske museumsekspertgruppa for Nordisk ministerråd har nyleg sett i gang ein prosess der det skal vurderast ei nordisk utdanning for museumsleiarar.

10.9.3 Planarbeid, målstyring og avtaler

Fleire stader tidlegare har det blitt peika på at planverktøyet ikkje er så mykje i bruk i norske museum. Samstundes er det klare tendensar til at dei offentlege medspelarane i aukande grad bruker planarbeid som instrument også på museumsfeltet. Den aukande interessa frå styresmaktene si side er eit klart uttrykk for at dei vil ta ansvar for tilrettelegging av rammevilkår på ein måte som gjev premissar og føringar for sjølve museumsarbeidet. Forventningar og kravspesifikasjonar blir like sjølvsagde delar av rammevilkåra som økonomiske løyvingar. I formulering av premissar og verkemiddel er planarbeid eit av dei viktigaste instrumenta styresmaktene har. Dette er tydeleg i dei fylkeskommunale museumsplanane, som dei seinaste åra har fått eit klarare preg av premissformulering og styringsvilje enn berre for nokre år sidan.

Det klaraste vitnemålet om ein sterkare vilje til å definera premissar finn ein i Kulturdepartementets målstyringsopplegg for museumsfeltet, som vart introdusert første gong for budsjettåret 1995. I budsjettildelingsbreva frå Kulturdepartementet til fylkeskommunar og einskildinstitusjonar for 1995 vart målstruktur og resultatmåla presenterte som referanseramme for museumsverksemda. For mange av musea var dette heilt nytt, og NMU vart pålagt å gjennomføra kurs for personale både i fylkeskommunane og institusjonane. Om lag 120 personar har pr. januar 1996 gjennomgått eit todagars kurs.

Når styresmaktene innfører slik detaljert bruk av eit planinstrument som Kulturdepartementet har gjort på museumsfeltet, vil Museumsutvalet understreka at det er viktig å leggja stor vekt på opplæring. Det er også avgjerande at både målstruktur og måten å formulera resultatmål på blir revidert og justert i takt med utviklinga. Ikkje minst krevst eit grep på utarbeiding av resultatindikatorar og rapportering som tek omsyn til kvalitetsaspektet i kunnskapsbaserte samfunnsinstitusjonar som museum. Her er det naudsynleg med ein kontinuerleg dialog mellom departement og institusjonar/fylkeskommunar for å få eit enklast mogeleg system og ei ordning som tilpassar planverktøyet til den røyndomen musea arbeider i.

10.9.3.1 Tilråding

Museumsutvalet vil tilrå at målstyrte planar blir lagde til grunn for avtaler mellom forvaltningsnivå og einskildinstitusjonar. Konkret inneber det at statlege ansvarsmuseum inngår avtaler med ansvarleg departement/etat/Sametinget. Institusjonar som er finansierte over fylkeskommunale budsjett, har avtaler med fylkeskommunane, museum som er eit kommunalt ansvar, kan ha avtaler med kommunane. Avtalene skal utgjera grunnlaget for tildeling av midlar og evaluering av korleis institusjonane utfører oppgåvene sine (jf. avsnitt 10.9.1.).

10.9.4 Museumsstyra

Dei fleste musea har eit styre der medlemene er oppnemnde av stat, fylkeskommune eller kommune, eller dei er valde på årsmøte o.l. i lag og foreiningar. Unntaka kan vera kommunale museum som blir drivne som del av den kommunale administrasjonen. I eit system der musea i stor grad er sjølvstendige einingar, er styra det viktigaste organet for omverda når det gjeld å ha innsyn i og å kunna påverka det som hender på institusjonane. Styra er den formelle kontaktlekken mellom musea og det samfunnet musea skal tena.

I den svenske museumsutgreiinga vart det gjennomført ei spørjeundersøking blant medlemer i styra for sentralmusea og «läns»-musea. Museumsutvalet har gjennomført ei liknande undersøking blant medlemer av styra for dei 110 største musea i Noreg. Til saman 304 styremedlemer svarte. 171 (56%) var med i styra for museum som fylkeskommunen hadde ansvaret for (fylkeskommunale museum), medan 96 (32%) sat i styra for statlege eller statsfinansierte museum (statlege museum). 32 (11%) var styremedlemer i institusjonar som kommunane hadde ansvaret for. 20% av svara kom frå styreleiarar, 72% frå vanlege styremedlemer og 8% frå personalrepresentantar i styra.

Nokre tal skal illustrera tendensane i materialet:

• Den viktigaste erfaringsbakgrunnen for styremedlemer i fylkeskommunale museum er politisk arbeid (23%). I dei statlege er fagkompetanse den viktigaste erfaringsbakgrunnen (24%).

• 20% av dei svarande i fylkeskommunale museum (11% i statlege museum) meiner at styret ikkje har naudsynleg erfaringsbakgrunn for arbeidet.

• 34% av styremedlemene i fylkeskommunale museum har arbeidsplass i privat næringsliv, 32% i fylkeskommunal eller kommunal verksemd. I statlege museum arbeider 32% i privat næringsliv, 22% i anna statleg verksemd.

• 92% av styremedlemene var engasjerte i andre styre.

• 72% av dei svarande meiner at styret skal ha ansvar for heile verksemda ved musea, 18% meiner at allmenn innsynsrett er tilstrekkeleg.

• 21% meiner at styret ikkje har kunna gjera fullgod kontroll av om institusjonen driv effektivt og i samsvar med målsetjingane.

• 19% meiner at gjeldande vedtekter ikkje er tilstrekkelege som rettesnor for styrearbeidet.

• I styra for fylkeskommunale museum er 30% usikre og 11% svarer nei, når dei blir spurde om styret har behandla spørsmål om mål og strategiar grundig nok. Tilsvarande tal for statlege museum er 15% usikre og 14% nei.

• På spørsmål om kva saker/spørsmål som blir behandla grundig nok i styra, kjem økonomi, budsjett og rekneskap best ut, medan organisasjonsspørsmål, rasjonalisering og personalsaker har ein svakare plass i styrebehandlinga.

Hovudresultata frå den norske undersøkinga samsvarer i store trekk med det som kom fram i den svenske. I hovudsak er styremedlemene nøgde med situasjonen slik han er i dag. Samstundes kjem det fram ein del undertonar som indikerer at styra på somme måtar er ein ressurs som kan nyttast betre enn i dag. Det er vidare tydeleg at ein del institusjonar bør arbeida både med vedtekter og rutinar/opplegg for korleis styra skal arbeida. Museumsutvalet vil peika på følgjande moment som det bør arbeidast vidare med:

• meir målretta og medvite arbeid for å oppnemna styremedlemer som gjev styret god samla kompetanse og som gjer styret til eit viktig kontaktorgan mot omverda

• introduksjonskurs for nye medlemer og styreseminar for å gje styremedlemene best mogeleg kunnskap om grunnlaget og målsetjingane for det einskilde museet, dessutan om tilhøvet til ansvarleg forvaltningsnivå

• meir bruk av styret i spørsmål som gjeld utarbeiding av målsetjingar og strategiar for institusjonane. På mange måtar vil styret representera den omverda som musea skal tena og påverka med arbeidet sitt.

Når det gjeld forvaltningsnivåa og deira bruk av styra som styringsreiskap, finn ein to motsette tendensar. Kulturdepartementet har dei seinaste åra gått målmedvite inn for å få fleirtal og/eller styreleiar i styra for institusjonar som departementet har hovudansvaret for når det gjeld driftsfinansiering. Det blir lagt større vekt på å oppnemna personar som kan tilføra kompetanse på område som er viktige for dei oppgåvene styra skal utføra i medhald av vedtektene. Departementet gjer også bruk av fellesmøte med sine representantar.

Fram til no har dei fleste fylkeskommunane oppnemnt representantar i styra for dei institusjonane som kom inn under tilskotsordninga for museum. Dels har det vore personar valde på fritt grunnlag, dels har det vore politikarar frå fylkestinget. I dei seinare åra har nokre fylkeskommunar slutta å oppnemna styrerepresentantar med tilvising til at politisk oppnemnde representantar blir ugilde når saker som gjeld institusjonane, skal handsamast i dei fylkeskommunale, politiske organa.

10.9.4.1 Tilråding

På prinsipielt grunnlag vil Museumsutvalet tilrå at forvaltningsnivåa som har ansvar for driftsfinansiering av museum, bør oppnemna representantar i museumsstyra. Utgangspunktet er at økonomisk ansvar bør følgjast opp med styringsansvar. Det er fullt mogeleg å nemna opp styremedlemer på fritt grunnlag, slik at ein unngår habilitetsproblema i den politiske behandlinga av museumssakene.

10.10 Oppsummering

Hovudpunkta i ein detaljert gjennomgang av organisatoriske spørsmål i tilknyting til musea kan oppsummerast på følgjande måte:

Grunnleggjande tiltak:

• Det blir gjort framlegg om å setja i gang arbeid med ei museumslov.

• Det blir gjort framlegg om ei registrerings- og avtaleordning for museum med tilskot frå stat og fylkeskommunar. Ordninga bør vera frivillig for museum med berre kommunalt tilskot. Det blir skissert eit system med avtaler mellom forvaltningsnivå og dei einskilde institusjonane. Avtalene skal baserast på langtidsplanar som institusjonane utarbeider. Ordninga skal også innehalda eit opplærings- og utviklingsprogram. Ein første prosjektfase skal gjelda statlege og fylkeskommunale ansvarsmuseum.

• Eit system med ansvarsmuseum signaliserer at dei aktuelle institusjonane skal ha eller kunna utvikla museumsfagleg kompetanse som gjer at dei kan vera ansvarlege for utviklingsarbeid, råd og rettleiing innanfor definerte felt. Kompetansen skal vera knytt til tematiske og/eller metodiske område. Ansvarsmusea bør ha aktivitet på alle funksjonsområda - innsamling, forsking, bevaring og formidling. Ordninga med ansvarsmuseum skal nyttast både på statleg og fylkeskommunalt nivå.

• Museum som staten ved ulike departement i dag har eit hovudansvar for (ikkje universitetsmusea), skal i samband med avtaleordninga leggja fram planar som viser korleis dei skal fylla funksjonen som statlege ansvarsmuseum. Institusjonar som det er unaturleg å krevja ei slik ansvarsrolle av, eller som ikkje ønskjer å vera ansvarsmuseum, fell utanfor ordninga. Dei kan overførast til fylkeskommunal finansieringsordning eller få separate avtaler med departement/etat. I samband med registrerings- og avtaleordninga skal også andre museum kunna vurderast med tanke på å vera statlege ansvarsmuseum.

• Når det gjeld utdannings- og opplæringstiltak, blir det gjort framlegg om at det på universitets- og høgskulenivå blir etablert ei årseining i museumskunnskap som tilbod til kandidatar som skal inn i museumsarbeid. Dette bør vera på plass før ein vurderer å utvikla full akademisk utdanning i museumskunnskap.

• Den komande utdanninga i teknisk konservering ved Universitetet i Oslo bør kunna utvidast og utviklast i samarbeid med Noregs teknisk-naturvitskaplege universitet (NTNU) i Trondheim.

• Norsk museumsutvikling bør utviklast til å bli det sentrale statlege organet i museumsspørsmål.

• Norsk museumsutvikling bør ha eit samordningsansvar for etterutdanningstiltak for tilsette i musea.

Administrative og organisatoriske tiltak:

• Det bør vera delt departementsansvar for museumsspørsmål slik som i dag. Men Kulturdepartementet bør ha ansvar for ein samla statleg museumspolitikk.

• Alle musea under Kulturdepartementet bør organiserast som frittståande institusjonar, evt. som stiftingar.

• Etatsmusea bør ha styre med ekstern representasjon.

• Universitetsmusea bør organiserast som sjølvstendige driftseiningar med eigne styre direkte under kollegiet. Det bør koma ekstern representasjon i styra når dei organisatoriske tilhøva elles tillet det.

• Sametinget bør få ansvar for driftsfinansiering av tre samiske ansvarsmuseum, eitt for nordsamisk område, eitt for lulesamisk og eitt for sørsamisk område. Musea bør ha ei konsernliknande samarbeidsform. Dei andre samiske musea bør vera eit regionalt/lokalt ansvar som i dag.

• Forvaltningsnivåa bør oppnemna medlemer i museumsstyra utifrå prinsippet om at økonomisk tilskotsansvar gjev styringsansvar.

• Det bør vera eit hovudprinsipp at ansvar for driftsfinansiering ligg på eitt forvaltningsnivå. Delt finansiering bør berre brukast på tidsavgrensa stimuleringstiltak. I samsvar med dette blir det gjort framlegg om følgjande endringar i noverande ordningar:

  • Ordninga med knutepunktinstitusjonar bør opphevast i museumssamanheng. Musea som er med i ordninga, skal i samband med avtale- og registreringsordninga vurderast med tanke på å vera statlege ansvarsmuseum eller vera med i den fylkeskommunale ordninga.

  • Midlane i tilskotsordninga for museum bør gå inn i rammetilskotet til fylkeskommunane. Det er ein føresetnad at det statlege engasjementet og intensjonane i tilskotsordninga blir følgde opp.

  • Staten bør skipa ei fireårs ordning med økonomisk støtte for å styrkja fellestenester i fylkeskommunane. Etter fire år går statstilskotet inn i det generelle rammetilskotet.

  • Fylkeskommunane bør utarbeida fylkesdelplanar for museumsverksemda. Dei bør også bruka samordningsmodellen med ansvarsmuseum som får eit samordnande fagleg ansvar for dei mindre musea.

  • Kommunane bør koma inn med større ansvar for dei lokale musea. Ansvarsforholdet mellom fylkeskommunar og kommunar blir avgjort i kvar einskild fylkeskommune.

  • Kommunale museum som i dag er del av den kommunale administrasjonen, bør bli sjølvstendige driftseiningar med eigne styre.

  • Det blir gjort framlegg om vurderingsprosedyrar for statlege investeringstilskot til museum. Kvart departement har investeringsansvar for sine museum. For museum under Kulturdepartementet bør anten departementet eller Norsk kulturråd ha tildelingsansvaret. Norsk museumsutvikling bør få innstillingsansvar for investeringstilskot. Sametinget bør ha tildelingsansvar for statleg investeringstilskot til samiske museum.